Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Ты — вялікі грэшнік,— казала Балотная Княгіня, якая зноў паменшылася да чалавечага памеру.— Але не мне судзіць цябе. Хай гэта робяць тыя, хто мае на гэта больш правоў.
I толькі тут заўважыў маладзён, што вакол яго, амаль нябачныя, быццам сатканыя з туману, мітусяцца няясныя постаці. Яго здзівіла, што ўсе яны — жаночыя. Але ён не паспеў нават нічога сказаць, бо наперад выйшла адна з іх, у рысах якой ён убачыў дзіўнае падабенства з нябожчыцай Марылькай — вясёлай сяброўкай яго дзяцінства. Яны раслі разам, разам гулялі ў свае дзіцячыя гульні, і не было дня, каб не ўспомнілі адно пра аднаго. Аднойчы, роўна дзесяць гадоў таму, яны пабеглі на возера катацца на санках. Лёд быў слабы, Марылька раптам правалілася і пачала тануць. Была хвіліна, калі Язэп мог падаць ёй руку, але спалохаўся, што дзяўчынка ўцягне яго за сабой у ваду, і пабег з крыкам аб дапамозе.
Марылька патанула... Назаўсёды запамятаў Язэп яе мёртвы тварык з застылым на ім страхам і дакорам, калі вясковыя мужыкі выцягнулі маленькую тапельніцу з-пад вады. Зараз Марыльчын твар узнік перад ім.
Марылька ледзь чутна прашаптала:
— Я абвінавачваю цябе ў злачыннай баязлівасці, Язэп. Ты заслугоўваеш смерці.
Прамовіла і адышла. На яе месцы з’явіўся другі цень. Язэп адразу пазнаў сваю сястру Зосю, якую пахаваў два гады таму. Зосі не пашанцавала з мужам, бо ім аказаўся стары раўнівец. Язэп аддаў за яго сястру на правах адзінага мужчыны ў сям’і, паквапіўшыся на вялікае багацце. На вяселлі нявеста горка плакала. Але ці варта звяртаць увагу на капрызы шаснаццацігадовай дзяўчыны? Гэтай жа думкі прытрымліваўся Язэп і тады, калі аднойчы ўночы Зося ў адной сарочцы прыбегла да брата з мальбой выратаваць яе, схаваць ад раз’юшанага мужа. Язэп не толькі не схаваў сястру, але і сам перадаў мужу ў рукі, які той жа ноччу забіў Зосю, прыраўнаваўшы да кагосьці з вясковых хлопцаў.
Зося цвёрда вымавіла, гледзячы з нянавісцю прама ў Язэпавы вочы:
— Я абвінавачваю цябе ў чэрствасці і асуджаю на смерць.
I ад слоў гэтых пахаладзела ўсё ўнутры ў Язэпа.
За спінай Зосінага ценю з’явіўся яшчэ адзін, надзвычай худзенькі, з хваравітым тварам.
— Янка...— аднымі вуснамі прашаптаў Язэп.
Янка была звычайнай вясковай дзяўчынай, не вельмі прыгожай, не вельмі разумнай, але ласкавай і добрай. He аднойчы Язэп лавіў на сабе яе захоплены пагляд, і гэта
падабалася яму. У іх было шмат агульных начэй і ранкаў. Аднойчы Янка прызналася свайму каханаму, што марыць быць яго жонкай і мець ад яго шмат дзяцей. I, можа, Язэп не кінуў бы гэтую сціплую працавітую дзяўчыну, калі б на шляху яго не ўзнікла Вераніка... Казалі потым, што Янка ў адчаі пайшла да вясковай знахаркі, каб пазбавіцца ад Язэпавага дзіцяці, якое хутка павінна было ў яе нарадзіцца, і ад гэтага памерла...
Нават не чуючы яе прысуду, Язэп ужо здагадаўся, што ён такі ж, як Марылін і Зосін. Янка вінаваціць яго ў абыякавасці, а ён ужо глядзіць у другі бок, адкуль набліжаецца да яго, як лёс, цень Веранікі.
Ах, Вераніка-Вераніка... Што зрабіла ты з хлопцам! Навошта былі ў цябе такія сінія вочы, такія доўгія залацістыя валасы? Навошта ты была, як духмяная лугавая кветка?
Язэп вельмі кахаў яе, мабыць, таму ніяк не мог прызнацца ў сваіх пачуццях красуні. Баяўся, што яна адмовіць, і не хацеў заўважаць, як успыхвае нечаканай радасцю Веранічын твар пры сустрэчы з ім... Ён спазніўся са сваім прызнаннем. Вераніка стала жонкаю другога, і муж звёз яе ў чужую вёску. Там яна, ціхая, гаротная, і памерла праз год, хаця, казалі, кахаў яе муж і ніколі не крыўдзіў. Памерла ад суму па тым адзіным, які не паспеў сказаць самыя важныя словы...
3 надзеяй углядаецца Язэп у Веранічын твар. Няўжо яна не абароніць яго? Але самотны твар у каханай:
— Я абвінавачваю цябе ў нерашучасці. Ты павінен памерці...
1 калі ў пятым ценю пазнае Язэп маці, рукі і ногі яго так слабеюць, што ён ледзь не падае. Сваю віну перад маці ён так добра ведае, што іншага прысуду, чым смерць, яму не варта і чакаць.
Але маці, доўга гледзячы на сына, раптам кажа:
— Ты ні ў чым не вінаваты.
Тут узнімаецца вялікі крык нязгоды.
— Хіба быў ён паслухмяным сынам табе, старая? — пытаецца Балотная Княгіня.— Хіба не зносіў у шынок апошнія твае грошы?
— Але тады ён яшчэ не зарабляў сам і не ведаў кошт грашам,— адказвае маці.
— Хіба ў той дзень, калі ты памерла, не весяліўся твой сын у карчме з сябрамі?
— Ён не ведаў, што я паміраю.
— Але нават калі даведаўся, што маці перад смерцю кліча яго, каб даць апошняе блаславенне, ён не прыйшоў да цябе.
— Тады ён ужо не трымаўся на нагах ад выпітага. Маё ж блаславенне я даслала яму з апошнім уздыхам, і яно павінна было знайсці яго, дзе б ён ні быў у той час.
Кожнае слова маці нібы ўваскрашала Язэпа з нежывых. Але Балотная Княгіня як сякерай па галаве сячэ:
— Ну, усё роўна. Большасць суддзяў патрабавала ягонай смерці. Ён — памрэ.
Язэп адчувае, як некуды павольна падае. У твар яму заглядаюць няўмольныя зялёныя вочы Балотнай Княгіні. I раптам матчын цень робіць амаль няўлоўны рух, і нешта вялікае, яркае вылятае ў яе з-пад фартуха.
— Певень! Певень! — у жаху паўтараюць начныя прывіды.— Яна выпусціла пеўня, чый крык будзіць раніцу! Знікаем, сёстры, наш час скончыўся. Яна выратавала яго!
У прадранішнім холадзе звонка прагучаў крык пеўня, і ўсё паплыло перад вачыма ў Язэпа...
Яго выпадкова знайшлі вяскоўцы ляжачым амаль на краі балотнага акна. Кабылка ж Язэпава сама прыйшла дамоў і прывезла ўсе пакупкі — нічога не знікла. Але з таго часу сумны, маўклівы стаў Язэп. Доўга не казаў ён нікому пра свае начныя прыгоды і толькі ў глыбокай старасці, перад самай смерцю, прызнаўся ва ўсім людзям, павініўся перад імі.
Многія, можа, думаюць, што ўсё было зусім не так, і Балотную Княгіню Язэп проста прысніў, калі п’яны, не даехаўшы дамоў, зваліўся ноччу з воза? Хто яго ведае, што тут праўда, а што — хлусня. Але ўсім вядома: паданні проста так, без падстаў, не ўзнікаюць у народзе...
ШЛЮБ СОНЦД
I лшсяцл
пахам свежай фарбы, расквечаны чырвонымі застаўкамі,
друкаваны ліст Бібліі павольна ўпаў на падлогу. Ён вываліўся з чалавечых рук. Друкар
заснуў за станком, стомлены напружанай начной працай. I ўсё наўкол сціхла, і ў друкарні стала чутно нават, як гудзіць, б’ецца аб шыбу выпадковая пчала.
Чацвёра вучняў заўважылі, што майстар заснуў, апус-
ціўшы галаву на стол, імгненна спынілі працу. Яны вельмі шкадавалі настаўніка, адпачынак якога заўсёды быў вельмі кароткі, бо майстар працаваў самааддана, не клапоцячыся пра сваё здароўе. Ён спяшаўся зрабіць як мага больш, пакуль хвароба альбо старасць не завалодалі ім.
Калі майстар вось так выпадкова засынаў ад стомы за сваёй работай, вучні яго спынялі шум і перагаворваліся толькі шэптам. Але нават у такія моманты яны не пакідалі сваіх месц, добра ведаючы, што праз некалькі хвілін настаўнік пераможа стому і ўзніме галаву, каб працягваць перапыненую працу. Ім трэба зрабіць выгляд, што не было наогул гэтай хвіліны слабасці, што работа не спынялася.
Са здзіўленнем назіраў за змовай трох сваіх старэйшых таварышаў шаснаццацігадовы юнак, узяты вучнем у друкарню зусім нядаўна. А тыя рабілі яму маўклівыя знакі рукамі і тварам, каб ён спыніўся, як і яны.
— Дадзім настаўніку адпачыць,— урэшце прашаптаў адзін з іх амаль у самае вуха хлопцу.
— Ты — новенькі: калі не ведаеш, што рабіць, назірай за намі,— ціха сказаў другі.
— Цяпер у нас ёсць некалькі вольных хвілін,— заўважыў трэці,— і давайце таксама, як і настаўнік, адпачнем. У мінулы раз мы ўсе слухалі Пятра, які расказваў нам цікавую гісторыю пра Мсціслаўскага князя, што вёў воінаў сваіх супраць крыжакоў у час Грунвальдскай бітвы. Цяпер як быццам твая чарга расказваць, Андрэй.
— Мая,— неахвотна адазваўся таўсташчокі хлопец.— Але я не ведаю, пра што апавядаць. Я не такі добры расказчык, як Пётр. У мяне лепш працуюць рукі.
Той, якога ўсе называлі Пятром, схіліўся да новенькага і шапнуў яму на вуха:
— Наш таўстун — самы старанны з нас, ён хутчэй за ўсіх спраўляецца з дзённым заданнем. I ён больш усіх нас працуе з настаўнікам.
— Дык, можа, ты ведаеш тады,— цікаўна спытаўся ў Андрэя новенькі,— што значыць тая выява на гербе майстра, якую мы ціснем на ўсіх тытульных лістах? Чаму там Сонца і Месяц — побач? Што за дзіўны шлюб? Ці ёсць нейкае тлумачэнне гэтаму малюнку?
Усе трое яго таварышаў раптоўна заўсміхаліся і пераглянуліся.
— Ну, кожны з нас можа расказаць табе аб гэтым,— сказаў тоўсты вучань друкара.— Слухай, малец. Наш майстар, Францішак Скарына — паважаны і адукаваны чалавек. Гербам сваім засведчыў ён дзень свайго нараджэння. Бо Сонца побач з Месяцам азначае сонечнае зацьменне. I кожны, каму вядомы навукі, зазірнуўшы ў кнігі, знойдзе ў іх той год і дзень, калі яно адбылося. I зможа ўпэўнена назваць гэтую дату як дату нараджэння доктара Скарыны. Бо, кажуць, з’явіўся на свет наш настаўнік у Полацку ў той час, калі неба сярод дня пацямнела і сталі бачны ў бляску сваім зоркі. Спалоханыя людзі ў роспачы кідаліся па горадзе, не ведаючы, што рабіць: ці не канец свету гэта надыходзіць. Але калі нарадзілася немаўля ў доме купца Лукі Скарыны, сонца зноў з’явілася над Полацкам, і ўсе ўспрынялі гэта як добры знак для дзіцяці. Людзі не памыліліся: наш настаўнік стаў адукаваным чалавекам і праславіў свой род. Майстар нясе людзям святло навукі. Невыпадкова ж свяцілы на гербе яго...
— Цікавае тлумачэнне, таўстун,— перапыніў яго другі вучань Фама, даўгавязы, смуглявы. Відаць, калісьці да славянскай крыві яго продкаў прымяшалася татарская.— Але я чуў нешта іншае пра выявы на майстравым гербе.
— Што ж ты чуў? Ці нельга расказаць? — вочы новенькага заблішчалі ад нецярпення.
I, непрыкметна для яго перамігнуўшыся з іншымі, чарнявы пачаў таямнічым голасам:
— Людзі кажуць, майстар Скарына аднойчы ў Вільні сустрэў на плошчы перад ратушай прыгожую, як месяц
у дні поўні, Маргарыту, светлакосую, яснавокую. Яны спыніліся ў непаразуменні вялікім. Зазірнулі ў вочы і зразумелі адразу, што створаны Богам адзін дзеля аднаго. I забылі раптам, што ў свеце існуе штосьці яшчэ акрамя іх дваіх, што побач шмат людзей, якія толькі і назіраюць за маладой і, на жаль, ужо замужняй прыгажуняй, каб потым пасмяяцца ды папляткарыць пра яе.
КНІГІ ОНЛАЙН
