Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Хто ж пасмее зрабіць гэта, Дануся? Хто ўладны разлучыць каханых, якія быццам дзве палавінкі аднаго яблыка? Памылілася ты, сонейка маё. Калі мы самі таго не схочам, ніхто не забароніць нам кахаць.
— Слухай жа, Міхал,— журботна пачала дзяўчына,— даўно прыглядаўся да мяне панскі танцмайстар, шукаў ён дзяўчыну, якая б лепш за ўсіх танцавала, бо неабходны артысткі пану Радзівілу ў яго балет. А я ж і не ведала пра гэта! Калі б толькі зразумела раней: нагу б сабе пашкодзіла, каб не трапляцца на вочы гэтаму чалавеку...
— He кажы так, Дануся,— запярэчыў хлопец.— Твае ножкі стройныя, лёгкія. Танец твой — бы матылька палёт...
— А то ж і гора! — у роспачы крыкнула дзяўчына.— Даспадобы мой танец прыйшоўся танцмайстру. Ён і данёс пану пра тое, што знайшоў дзяўчыну для балета. А пан даў загад: забраць мяне ды раніцай даставіць у яго палац. Ці ведаеш ты, што гэта значыць, Міхале? Зачыняць, нібы ў келлі, прымусяць з ранку да вечара адно толькі французскія танцы развучваць, ды перад імянітымі гасцямі панскімі таньчыць. А з бацькам ды з маці бачыцца хіба толькі па святах вялікіх. А каханага наогул ніколі не мець. I замуж ісці не дазваляюць танцоркам, пакуль маладыя. А да старасці ў няволі ці дажывеш? Толькі іншы раз пан сваёй ласкай ашчаслівіць можа. Але горш за магілу сырую такі гонар...
— Маўчы! Маўчы, прашу цябе! Hi слова больш, Дануся,— не вытрымаў хлопец.— He будзе гэтага ніколі, чуеш? Пакуль я жывы і пакуль кахаю цябе — не будзе гэтага! Мы збяжым, зараз жа. Далёка. Мы маладыя, у нас — працавітыя рукі. Мы заўсёды зможам зарабіць сабе на хлеб. Хіба не так?
— Бегчы ад пана Радзівіла? — здзівілася дзяўчына.— Што ты?! Усё роўна дагоняць, вернуць. Хіба ты не баішся пакарання?
— He вернуць, Дануся! Я ведаю добрых людзей недалёка адсюль. У іх мы зможам схавацца. а потым — на вольны Дон, да новага жыцця і шчасця.
— He, Міхал,— ціха вымавіла яна.— He будзем мы шчаслівыя ніколі. Як нам бегчы кудысьці, калі тут застаюцца бацькі нашы, твае сёстры, мае браты? Што зробіць з імі пан? Няўжо ты жадаеш ім зла, Міхал?
— Дык што рабіць нам, Дануся каханая? — у адчаі спытаўся юнак.
— Расстацца,— цвёрда адказала дзяўчына.— Я ж для гэтага ішла сюды. Заўтра павязуць мяне ў Нясвіж, у маёнтак Радзівілаў. Даруй жа мне за ўсё, Міхал, і паспрабуй забыць мяне як мага хутчэй...
Яны яшчэ доўга стаялі, быццам рукі іх не хацелі ці не маглі раз’яднацца. Потым ён павольна адпусціў яе і нізка схіліў галаву. Але Дануся не зрабіла нават дзесяці крокаў. Раптоўна яна кінулася да свайго каханага.
— Міхал! Гэта апошняя ноч... Хай яна будзе тваёй, хай яна будзе нашай!
Яны так і не зразумелі, што адбылося з імі, але назаўсёды запамяталі, як праплывалі над іх галовамі далёкія зоркі, быццам таямнічыя караблі, як пахла духмянай свежасцю трава і цягнуліся ў неба дрэвы, забыўшы пра карэнне...
Яны разышліся толькі тады, калі першыя сонечныя промні дакрануліся да ціхай начной зямлі. Ужо назаўсёды...
Моўчкі сустракаў лес узыход свяціла, і толькі калі добрае цяпло разлілося па ствалах дрэў і абудзіла сокі ўнутры, загаманілі тысячамі галасоў яліны ды клёны, бярозы ды ясені. I тады ціха прашаптала сасна:
— Дубе, мой верны сябра... Нядоўгае жыццё ў дрэва. He паспеюць з’явіцца вакол яго маладыя парасткі, а ўжо ідзе нехта жорсткі з сякерай... Абдымі ж мяне, каб ніхто і ніколі не змог разлучыць нас, як разлучылі гэтых двух людзей. I няхай будзем мы разам у радасці і горы, у жыцці і смерці.
I пацягнуліся адно да аднаго дуб і сасна, перапляліся ствалы іх, змяшаліся галіны.
Так і зараз стаяць яны, абняўшыся, на шляху да Нясвіжа. Над імі шумяць, пралятаючы, гады, а яны не чуюць, не заўважаюць іх у бясконцай сваёй пяшчоце. I нельга ссекчы адно з іх, не загубіўшы другое...
BGPHU СЯБРА
ершае, што ён памятаў у сваім жыцці, была пяшчота моцных і добрых чалавечых рук, рук яго Гаспадара.
Гектар быў прыгожы, моцны сабака-хорт. Гаспадар
ганарыўся ім і заўсёды паказваў гасцям як адну з дастаслаўнасцяў свайго маёнтку. Але лепш за ўсё здольнасці Гектара выяўляліся на паляванні. I тады не адно зайздрослівае вока з хваляваннем назірала за славутай стойкай
Гектара і вялікім спружыністым скачком. А яшчэ ў яго была мёртвая хватка.
Гаспадару, пану Мілановічу, прапанаваў за сабаку велізарныя грошы нейкі англічанін; плакаў п’яны, поўзаў на каленях, выпрошваў Гектара. Сусед — заўзяты сабачнік. Але з усмешкай заўсёды адхіляў падобныя прапановы пан Мілановіч. Бо хіба разумелі гэтыя людзі, што просяць не проста добрага сабаку, але і сябра.
Шчодрай адданасцю плаціў за любоў Гаспадара Гектар. Ён заўсёды побач са сваім панам, разумеў яго словы, рухі, пагляд, ведаў яго сяброў і нядобразычліўцаў. Цярпліва чакаў, калі пан Мілановіч працаваў над нейкімі паперамі ў сваім кабінеце, і заліваўся шчаслівым лаем, калі Гаспадар пачынаў збірацца на паляванне. Тады чалавек гаварыў сабаку:
— Запамятай, Гектар, калі ніхто не любіць мяне так, як ты,— ніхто, апроч цябе, мне непатрэбны.
I сабака шчыра верыў гэтым словам.
Але аднойчы ўсё раптам перамянілася. У маёнтку з’явілася яна... Як толькі Гектар убачыў гэтую істоту, ён адразу зразумеў, што будзе ненавідзець яе да смерці. Яна была высокая, у зялёнай доўгай сукенцы (гэта быў яе любімы колер), румяная і смяшлівая. Ад яе заўсёды патыхала рэзкім пахам нейкіх кветак, які прымушаў Гектара чхаць. Гэтую незразумелую істоту звалі паннай Агнешкай. I яна вельмі падабалася Гаспадару.
Сабакі таксама ведаюць рэўнасць. Гектар стаў раўнаваць пана Мілановіча, бо заўсёды лічыў яго толькі сваім. Ён раўнаваў, бо любіў.
I Гектар пачаў усяляк назаляць дзяўчыне ў зялёнай сукенцы. Ён пужаў яе пагрозлівым рыкам, калі яна вечарам з’яўлялася пад руку з панам Мілановічам у цёмных алеях парка. Цягнуў зубамі за абрус у час абеду, ды так па-майстэрску, што талеркі са стравай ды кубкі з віном звальваліся заўсёды толькі на сукню панны Агнешкі, кідаўся ў раку і потым, мокры, атрасаўся так, што пырскі ляцелі ў твар няшчаснай дзяўчыны.
Пан Мілановіч вымушаны быў пакараць свайго любімца. Ён перасяліў яго з хаты на псярню і перастаў браць з сабою на паляванне. Ды, па праўдзе кажучы, паляванні зараз сталі таксама вельмі рэдкімі. Закаханы пан Мілановіч лічыў за лепшае чытанне рамантычных вершаў панне Агнешцы пад месяцам.
Але аднойчы пан Мілановіч не змог адмовіць настойлівым просьбам суседзяў, якія збіраліся арганізаваць шыкоўнае асенняе паляванне. На яго з’язджаліся ў навакольныя лясы ўсе самыя знатныя паны, чакаліся сюды госці з Польшчы. Як можна было тут не прадэманстраваць перад сапраўднымі знаўцамі здольнасці Гектара?!
Тое, што Гаспадар зноў кліча яго на паляванне, узрадавала сабаку. Ён падумаў, што пан дараваў яму, зразумеў, урэшце, што ніякая панна Агнешка не зможа замяніць сапраўднага вернага сябра.
Якім жа моцным было расчараванне Гектара, калі сярод паляўнічых мільгнула знаёмая зялёная сукенка!
He, нешта ўжо зусім абыякавым да палявання на гэты раз быў Гаспадар. Ён адразу пакінуў усіх і нават тады, калі пачалося самае цікавае — гон, не далучыўся да іх. Ён адасобіўся з паннай Агнешкаю ў такім месцы, дзе нават працяглыя гукі паляўнічых рагоў былі ледзь чутныя.
Упершыню за сваё жыццё Гектару было зусім нецікава праследаванне звера. I ўсё таму, што не было з ім побач чалавека, якога ён так любіў. Сабака знайшоў паляну, дзе побач стаялі коні Гаспадара і Агнешкі. Амаль датыкаючыся адзін да аднаго страмёнамі, двое вершнікаў вялі ціхую размову.
Гектар гатовы быў ужо завыць ад крыўды, але не зрабіў гэтага. Нешта прымусіла яго зрабіць сваю славутую стойку і замерці. Незразумелы шорах паўтарыўся, і раптам на паляну выбег са злосным фырканнем вялізарны дзік. Ён пакруціў чырвонымі нядобрымі вочкамі і, мабыць, пабег бы далей, але, заўважыўшы яго, пранізліва закрычала панна Агнешка. Дзік шалёна кінуўся на людзей. Спало-
хана заіржалі коні і панеслі. Ад нечаканага штуршка адзін з людзей выпаў з сядла. Гэта быў пан Мілановіч.
Гектар зразумеў — марудзіць нельга. I ён зрабіў самы цудоўны са сваіх скачкоў. Яшчэ не адчуўшы па-сапраўднаму лапамі глебу, ён ужо сціснуў зубы на загрыўку супраціўніка. Потым было некалькі моцных удараў, рэзкі боль і стрэл. Імгненне, падараванае сабакам чалавеку, дало магчымасць пану Мілановічу дацягнуцца да стрэльбы...
Гектар, цяжка дыхаючы, ляжаў на каленях у Гаспадара. Рана, нанесеная яму дзіком, была смяротная, і тут ужо нічога нельга было зрабіць.
На стрэл збегліся людзі. Са слязамі кінулася да выратаванага жаніха панна Агнешка, але пан Мілановіч мякка адштурхнуў яе. I сабака быў удзячны Гаспадару за гэта. Апошняе, што ён адчуў, была пяшчота моцных і добрых чалавечых рук...
* * *
Удзячны вернаму сябру, які выратаваў яму жыццё, пан Мілановіч пахаваў Гектара ў парку побач з сядзібай і загадаў паставіць у тым месцы каменную пліту. На ёй выбілі па-польску: «О, psa!» («О, мой сабака!»).
He кожны зразумеў такі ўчынак. Пан Мілановіч праславіўся як дзівак, і іншыя са смехам сталі называць увесь яго маёнтак — Опса. Але назва гэтая перажыла час і захавалася як назва адной з вёсак на Браслаўшчыне.
ЛЮСТЭРКА
праз шмат стагоддзяў
олькі б ні існаваў на зямлі род чалавечы, будзе ціснуць яго бярэма ўласных страсцей. I яшчэ пасля нас людзі будуць здзіўляцца
таму, што робіць з імі каханне: самае неспасціжнае, самае
моцнае з пачуццяў.
Было гэта больш чым сто гадоў таму. Салідны чалавек, паважаны губернскі саветнік Вікенцій Фрыбес без памяці закахаўся ў маладзенькую дачку мінскага губернатара Генцэвіча. Толькі што прыехаўшая з пансіяната для высакародных дзяўчат, юная дачка Генцэвіча сапраўды паспела ўжо скарыць нямала сэрцаў, з’яўляючыся ў оперы ды на асамблеі ў акружэнні сваіх равесніц, як свежая незабудка сярод пасохлай травы. У яе быў гарэзлівы нораў, звонкі смех і хітраваты пагляд какеткі, якая добра ведае сабе цану. I юнакі з высакародных сем’яў першы час яе знаходжання ў Мінску страчвалі розум, бо ні адна з маладых дам, якія ў той час складалі свецкае кола краю, не здавалася адначасова такой прывабнай і недаступнай. Юнакам можна было дараваць захапленне, тым больш што з часам іх страсці вакол губернатаравай дачкі заціхлі. Што ж датычыцца мажнога пана Вікенція, якога за бяс-
КНІГІ ОНЛАЙН
