Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
3 гэтымі словамі ўдарыла князя ў грудзі сякерай. Той толькі войкнуў ды і паваліўся мёртвы. Тады цыганка кінула сякеру на зямлю, скочыла на каня і знікла ў лясным гушчары.
Ніхто не ведае, куды прывёў шлях каралеву цыганскіх артыстаў Росіцу. Толькі мясцовыя жыхары, кажуць, пасля гэтага здарэння ў тым лесе часта сустракалі ручную шэрую варону, а па часе і шматлікіх яе нашчадкаў. А месца, дзе адпомсціла цыганка князю, стала звацца Князева. Зараз там вёска з такой жа назвай.
БЯРОЗЛВЫ глн
томленае неба ужо не магло ўтрымаць у руках сваіх сонца, якое з кожнай хвілінай станаві-
лася ўсё больш цяжкае, налітае чырванню, і павольна апускала вогненны шар усё ніжэй і ніжэй. На зямлю напаўзаў вячэрні туман. Менавіта такой парою на вузкай сцяжынцы, што вяла праз бярозавы гай, з’явіліся два чалавекі. Яны рухаліся павольна, часта спыняліся і адпачывалі. Адзін з іх, сляпы стары, цяжка дыхаў. Далёкі шлях адабраў апошнія яго сілы. Адзіным жаданнем сляпога было ўпасці ў траву, выцягнуць стомленыя, збітыя да крыві ногі і спаць, спаць, набіраючыся моцы ад зямлі. Другі спадарожнік, трынаццацігадовы хлопчык-павадыр, з прыкрасцю думаў пра тое, што яны яшчэ далёка ад бліжэйшага сяла, дзе можна знайсці прытулак на ноч і вячэру. Калі стары будзе так часта спыняцца, яны нават да раніцы не выйдуць з гэтага бясконцага бярэзніку. Апошнім часам старому вельмі неахвотна падаюць міластыню. Калі б ён быў адзін, то не стаў бы пабірацца, а наняўся б да якога-небудзь гаспадара — мо пастухом. Але ж гэты стары!.. I злосць пачынала душыць малога.
Колькі ён сябе памятаў, яму прыходзілася вадзіць старца. Шмат гарадоў і вёсак абышлі ўдваіх з жаласнай песняй, зарабляючы невялікія грошы. Стары называў хлопчыка ўнукам, але ці сапраўды гэта быў яго дзед? Так часта жабракі падбіраюць сіротак, каб тыя дапамагалі ім хадзіць па людзях! А значыць, ён зусім не абавязаны ўсё сваё жыццё працаваць на гэтага сляпога. Вырашана! Ён пакіне старога!
Сляпы зноў спыніўся, прыслухоўваючыся.
— Унучак, Піліпка, ці не вада журчыць там, збоку? — спытаўся ён.— Мяне ўжо так даўно мучыць смага.
— Я зараз пагляджу, а ты чакай, дзед,— адказвае хлопчык і знімае руку сляпога са свайго пляча. Але не ў бок лясной ракі ідзе ён, а наперад, па вузкай сцяжынцы,
якая вядзе да сяла.
Стары ўжо вельмі доўга чакае свайго спадарожніка. Па вільготнай прахалодзе, што павольна апусцілася на яго
плечы, ён разумее: надышла цемра. I хваляванне разам з невыказнай тугою авалодвае ім. Выцягнуўшы перад сабою рукі, сляпы ідзе ў той бок, куды, па яго разуменню, павінен быў пайсці хлопчык, і гукае яго. Але толькі шэлест дрэў ды звон вады, які становіцца ўсё чутней, усё бліжэй, чуюцца яму. Урэшце стары цяжка апускаецца на беразе ракі.
— Піліпка, дзе ты, унучак? — ужо не крычыць, a хрыпіць ён і раптам разумее: яго пакінулі.
Боль, як ад нечаканага ўдару, пранізвае ўсё слабое цела сляпога. Ён не хоча верыць, ён супраціўляецца страшэннай думцы, але яна ўжо авалодала ім: адзін ён ніколі не выберацца адсюль. Стары, сляпы, нядужы, ён мусіць загінуць тут, удалечыні ад людзей, ад голаду альбо разарваны дзікім звяр’ём. Але нават не гэта самае жудаснае, а тое, што яго прыгаварыў да смерці ўнук, якога ён так любіў, якім ганарыўся, дзеля якога калісьці пачаў жабракаваць, бо быў Піліпка тады яшчэ вельмі маленькі і не было каму, акрамя дзеда, паклапаціцца пра яго. Хіба ж ведаў тады добры сляпы, што вырасце калі-небудзь Піліпка і адкіне яго, старога, убок, як непатрэбную рэч?!
Слёзы крыўды і болю душаць старога. Ен больш не можа стрымліваць іх і, не маючы каго саромецца, плача. Ды столькі горычы ў слязах яго, што спачувальна сціхаюць начныя птушкі, схіляецца да зямлі трава і пачынаюць раняць на зямлю і ў раку свае празрыстыя слёзы бярозы. He дождж муціць ваду — дажджом сыплюцца ў яе празрыстыя кроплі, сцякаючы на белых ствалах дрэў. I робіцца вада рачная гаючай. I сляпы, прамыўшы свае вочы, раптам пачынае бачыць.
Цуд! Вялікі цуд! Ён у захапленні глядзіць на зорнае неба, мацае вільготную ад гаючага соку бярозавую строму, падносіць да вачэй рукі. Ён зноў плача, але гэта ўжо зусім іншыя слёзы — нечаканай радасці і вялікай падзякі.
— Бярозы выратавалі мяне, рака вярнула зрок — пра гэта я раскажу людзям,— шэпча ён і, нізка схіліўшыся ў паклоне перад спагадлівымі дрэвамі, спяшаецца ў дарогу.
Наступным днём, даведаўшыся пра цуд, людзі прыйшлі да ракі. I той, хто пакаштаваў у той дзень вады з яе, пазбавіўся ад усіх сваіх хваробаў. I пачалі сцякацца адусюль у тыя мясціны хворыя ды ўбогія.
3 часам у бярозавым гаі ўзнікла паселішча. Бярозай назвалі яго ў гонар добрага дрэва.
легвндл
ПРА НвДЛБуДЛВЛНЫ клсцёл
маль на ўскраіне Пружанаў стаіць маленькі акуратны дамок.
Кажуць, якраз тут і жыла Барбара. Старая памерла ўжо, і новыя гаспадары паспяшаліся высекчы старыя яблыні, якія яна так пяшчотна даглядала.
Знікла кудысьці і ўсё хатняе начынне, што заставалася ад яе. Ды, мабыць, па часе ніхто б і не ўспомніў сівенькую гасцінную гаспадыню, каб не было яе жыццё звязана з таямнічай гісторыяй пра недабудаваны касцёл. Вось яна.
Барбара не памятала сваіх бацькоў — яны памерлі яшчэ маладыя. Дзяўчынку ўзяў на выхаванне стары садоўнік графа Швыкоўскага. Так яна апынулася ў Пружанскім
маёнтку графа.
Вялікім дзіваком быў гэты самы Швыкоўскі. Вечарамі збіраючыся на кухні, у тоўстай кухаркі Тэрэзы, слугі са смехам расказвалі бясконцыя забаўныя гісторыі, галоўным героем якіх быў сам пан. Тэрэза, якая была і аканомкай, услых падлічвала, колькі грошай каштавала «старому дурню», каб разбіць вакол свайго жытла шыкоўны парк. Лёкай Яўхім крыўляўся, паказваючы, як пан іграе на скрыпцы. Хтосьці замагільным голасам паведамляў, што бачыў гаспадара маёнтка ў поўнач на скрыжаванні трох дарог, адна з якіх вяла на могілкі. Там ён кагосьці, быццам, чакаў. Жанчыны спалохана ўскрыквалі: «Матка Боска, не можа быць, каб Швыкоўскі знаўся з д’яблам!»
Мабыць, менавіта з-за гэтых вячэрніх гутарак у Барбары з’явілася вялікая цікаўнасць да гаспадаровай асобы. Усё часцей стала яна, прыбіраючы пакоі, затрымлівацца ў бібліятэцы і разглядаць тоўстыя фаліянты на паліцах. Барбара трохі ведала польскую мову. Але кнігі былі не толькі польскія. Потым ад самога пана Швыкоўскага даведалася яна, што сярод іх былі і стараславянскія, і рускія, і лацінскія, і грэчаскія, і французскія, і нават старажытнаяўрэйскія. Пан выпісваў шмат літаратуры па пошце і вечарамі, калі звычайна слугі збіраліся ў Тэрэзы, паглыбляўся ў чытанне. Калі Барбары даводзілася бачыць яго за гэтым заняткам, яна замірала каля дзвярэй і доўга стаяла так, імкнучыся зразумець па гаспадаровым твары,
пра што кніга, над якой ён схіліўся. Аднойчы, рэзка адкінуўшы чытанне, Швыкоўскі пачаў хутка маляваць штосьці на вялікім аркушы паперы. I Барбара не вытрымала, падышла бліжэй. Быццам загадзя ведаючы, што так адбудзецца, граф пачаў услых, як мага больш зразумела, тлумачыць Барбары свой занятак:
— Ці бачыш, мілая, я збіраюся пачаць пабудову касцё* ла. А гэта праект. Ён павінен быць прасторны і прыгожы, з ляпнінай, з арганам. Я ўжо ведаю, дзе можна дастаць цудоўную выяву Маткі Боскай. Гэта даволі старая скульптура. У яе вялікія самотныя вочы, як у маці, што сумуе аб лёсе сваіх няшчасных дзяцей. Хай плача дзева Марыя аб нашай долі, бо горкая яна...
Яго вочы раптам сталі суровыя і халодныя. У той вечар Барбара нічога больш не пачула ад гаспадара. Маўчаў ён і потым, але Барбара ведала ўжо: думка пра касцёл не пакідае пана ні ўдзень, ні ўночы. Ён разарваў некалькі аркушаў з планамі будаўніцтва, пакуль, урэшце, не зрабіў той, што задавальняў яго. Потым пачаліся ліхаманкавыя пошукі месца для пабудовы, потым — да графскай сядзібы пачалі з’язджацца майстры-будаўнікі. Швыкоўскі цяпер з’яўляўся позна, нават не павячэраўшы, кідаўся на ложак і засынаў.
Праходзячы непадалёку ад будоўлі, Барбара часта спынялася, каб паглядзець, што адбываецца. I адбывалася дзіва. Узыходзілі з зямлі стройныя, беласнежныя сцены, быццам крылы анёлаў, распластваліся па баках аркі, строгім і мужным харалам гучала песня камення, што атрымала жыццё з чалавечых рук...
Мясцовы ксёндз з замілаваннем назіраў за нараджэннем «дома пана Езуса». Ён ужо бачыў сябе ў цэнтры ўзнёслага велічнага храма, чуў свой голас, які чытаў пропаведзь.
— Пан Швыкоўскі робіць вялікую справу,— часта гаварыў ксёндз, лісліва зазіраючы ў вочы графа.— Пан Швыкоўскі — сапраўдны сын каталіцкай царквы...
Граф моршчыўся. Ён не вельмі шанаваў лянівага і няшчырага ксяндза і не дзеля яго ўдзячнасці ўзводзіў зараз касцёл.
Пра сапраўдную прычыну пазней даведалася Барбара з доўгіх начных размоў, што граф вёў з нейкімі дзіўнымі, чужымі людзьмі.
Гэта адбылося амаль адразу ж пасля таго, як у храме пачаліся ўнутраныя работы.
Уночы ў браму пастукаўся чалавек у чорным, падобным на крылы д'ябла, плашчы і такім жа чорным капелюшы з шырокімі палямі. Барбара правяла яго да гаспадара і крыху затрымалася ля дзвярэй. Яна чула здзіўлены голас гаспадара, ціхія, ледзь чутныя словы госця.
Яны прагаварылі амаль усю ноч. Раніцай госць знік. У той дзень граф ужо не хадзіў на будоўлю, ён прасядзеў у сябе, робячы нейкія складаныя разлікі ў кнізе фінансавых выдаткаў.
Праз два тыдні госць з’явіўся зноў. Гэтым разам — не адзін. 3 ім быў малады хлапец з вялікімі, вельмі выразнымі шэрымі вачыма. Правая рука была ўкручана ў белае палатно і бездапаможна вісела на рамяні, перакінутым праз шыю. Барбара пачула ўсю размову з пачатку да канца.
— Вы смелыя людзі,— гаварыў гаспадар.— На вашым месцы я б не рызыкнуў з’яўляцца тут.
— У нас не было выбару,— адказаў чалавек у чорным,— за нашым братам сочаць. А ў Ружанскай пушчы яму пакуль нельга быць. Тыдзень-два, не больш, ён прабудзе ў вас. Добрая ежа і медыцынская дапамога — вось усё, што яму патрэбна.
— У мяне няма чалавека, якому б я мог даручыць яго жыццё,— памарудзіўшы, сказаў Швыкоўскі.
— Вы хочаце сказаць, што мы памыліліся, выбраўшы менавіта вас? — спытаў госць.
Доўгае маўчанне перарваў высокі юнацкі голас:
— Кастусь перадае вам словы ўдзякі, пан Швыкоўскі. Ён папрасіў мяне сказаць вам, што зброя, набытая за вашы грошы, ужо страляе па ворагу.
Граф ад нечаканасці скінуў на падлогу мармуровую чарнільніцу, якую да гэтага нервова матузіў па стале.
КНІГІ ОНЛАЙН
