Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
ў слабой маленькай Мышы, але ў вады — яшчэ больш. Закруціла рака дзяўчыну, панесла, пацягнула на глыбіню. I некалькі разоў яшчэ паказалася над хвалямі яе русявая галоўка, а потым — знікла. Раптам усё зразумеўшы, кінуўся ў ваду князь. Толькі позна ўжо было... Вынес на бераг мёртвае цела.
Збегліся людзі, і аплаквалі яны няшчасную дзяўчыну. Зазірнуў тады ў вочы тапельніцы Барыс і засмяяўся:
— Мне няма патрэбы трымаць сваё слова, бо не мяняецца жывы жаніх пярсцёнкамі з мёртвай нявестай.
Але спахмурнеў раптам князь:
— Ты, Барыс, пагарджаеш воляй багоў. Але не думай, што забіўшы няшчасную дзяўчыну, ты пазбавіўся ад неабходнасці выканаць свой абавязак. Я загадваю табе заручыцца з ёю. Інакш — ідзі ад мяне, не патрэбны мне такі ваявода.
I Барыс надзеў пахаладзелымі рукамі на палец тапельніцы свой залаты пярсцёнак.
— I пакляніся перад сваёй ахвярай,— працягваў князь,— што ніколі не назавеш іншую жонкай. Я ж таксама стрымаю сваё слова, дадзенае Купальскім багам. Няхай горад мой, што мушу ўзвесці тут, носіць імя Мыш. А рака гэтая стане Мышанкай.
Прайшлі стагоддзі. Маленькае паселішча на Брэстчыне носіць імя непрыгожай дзяўчыны — Новая Мыш.
ОДЯШЧЭННАЯ
ГАЛІНКЛ
ра Ветку гэтая легенда. Пра беларускі горад з небеларускай назвай ды яшчэ пра дабрыню,
чалавечнасць, гасціннасць беларускага народа. Скрозь ста-
годдзі дайшла да нас гісторыя пра людзей, што знайшлі на чужой для іх зямлі другую радзіму.
... Адыходзіла ў мінулае жорсткае XVII стагоддзе. Набліжаўся канец Русі стралецкай, дамастроеўскай, стараабраднай. Замест яе цар-цясляр Пётр будаваў новую дзяржаву. I з-пад магутнай яго сякеры выляталі, як непатрэбныя, трэскі, распырскваліся па ўсіх землях, не знаходзячы сабе прыстанку, прыхільнікі старой веры. Адна з іх невялічкіх абшчын трапіла на спаконвечныя беларускія землі, прыведзеная сюды старым святаром Лаўрэнціем.
Прыйшло іх сюды няшмат — чалавек дваццаць. Астатнія іх паплечнікі загінулі па дарозе, ці яшчэ раней, калі пятроўскія салдаты акружылі іх скіт. Калі Лаўрэнцію паведамілі пра набліжэнне царскага войска, было ўжо вельмі позна.
Што тады заставалася рабіць? Мужная, суровая сястра Агаф’я прапанавала самаспаленне. Гэтым канчалі шмат якія стараверніцкія скіты, лічылі за лепшае пакутлівую смерць, чым ганьбу сваёй веры. Але Лаўрэнцій вырашыў інакш.
Пяць братоў-аднаверцаў зачыніліся ў скіце і з псаломнымі спевамі падпалілі яго знутры. Пакуль пятроўцы спрабавалі патушыць полымя, упэўненыя, што там — уся абшчына, Лаўрэнцій вывеў астатнюю брацію з аблогі праз балота.
А потым яны доўга ішлі — усё на захад і на захад. Стары і сам не ведаў чаму. Быццам нейкая звышнатуральная сіла вяла яго ў тым накірунку. I вось ужо — землі Белай Русі.
— Браты! — вымавіў Лаўрэнцій, уздымаючы рукі да нябёсаў.— Уславім Госпада нашага, абаронцу і суцяшальніка ўсіх пакутуючых праз веру! Ён прывёў нас туды, куды не дакоціцца злосць цара-антыхрыста...
3 апошнімі словамі стары святар зламаў сухую яловую галіну, зняў з шыі абразок з абліччам Збавіцеля і, пацалаваўшы яго, прывязаў да галіны, перахрысціўся.
— Гасподзь прывёў нас на гэтую гасцінную зямлю, Гасподзь і пакажа месца, дзе быць скіту нашаму.
3 гэтымі словамі Лаўрэнцій паклаў галіну на ваду. Закруціла яе плынь, панесла ўдалеч. Людзі рушылі следам за гэтым знакам.
Рака доўга несла сімвал іхняй веры, пакуль не выбегла з лесу на раўніну. Там утыркнулася ў рачны пясок галіна, ускінуўшы над вадою абраз. Апусціліся перад ім на калені выгнаннікі. Са слязьмі на вачах прашаптаў стары Лаўрэнцій:
— Ад гэтага часу і да скону — тут наша радзіма!
У той жа дзень была пабудавана першая хата. За нейкі месяц перасяленцы зусім абжыліся. Зямля добра радзіла, лес быў багаты на звера, а рака на рыбу.
Тутэйшыя жыхары сардэчна і па-сяброўску прынялі перасяленцаў, усяляк дапамагалі ім.
— Усе людзі — браты,— казалі яны,— і на ўсіх нас хопіць шчодрасці зямлі нашай.
Так узнікла паселішча старавераў Ветка, якое з часам вырасла ў горад. Імя сваё атрымаў ён у гонар свяшчэннай галіны, што вырашыла іх лёс.
ВЯДЗЬМАРЧЫНА
ПРАРОЦТВА
ішто не наводзіць такі сум, як зацяжныя дажджы. Калі густая сетка вільгаці і туману навісае над паселішчам і ад нябеснай вады так разводзіць дарогі, што рухацца па іх становіцца зусім немагчыма, у людскія душы пранікае незразумелая маркота, амаль на мяжы з адчаем. У гэты час адчувальней ціснуць плечы гады, хутчэй хапаюць хваробы, успамінаюцца ўсе памылкі, якія зрабіў у жыцці. Беспрасветна шэрым здаецца неба, бясконцымі ночы. I нават лес — карміцель і адзіны заступнік слабога чалавека ў час варожых нашэсцяў — здаецца злым і непрыветным.
Яна прабіралася праз буралом, разводзячы ўбакі мокрыя галіны і з цяжкасцю выцягваючы ногі з вязкага бруду. I, здавалася ёй, з-пад кожнага куста прагным вокам сочыць за ёю звер, за кожным дрэвам тоіцца злосны вораг, татарын-душагуб. Яна нават ужо не магла падбадзёрваць сябе песняй, як рабіла гэта заўсёды, калі ўночы даводзілася ў адзіноце выходзіць з хаты. Ды і хіба магла зараз чымсьці дапамагчы песня ёй, маленькай жанчыне, шлях якой ляжаў праз змрочны начны лес, восеньскі дождж да злавеснага вядзьмарчынага жытла? Колькі разоў яна ўжо спынялася з думкаю вярнуцца, пакуль яшчэ не позна. Але
ўспамін пра тое, што прымусіла яе рашыцца падштурхваў ісці далей.
Вядзьмарка жыла ў самай гушчыні лесу. маленькая жанчына пазнала адразу, хаця раней бачыла. Амаль урослая ў зямлю, паўразбураная, вымі дзвярыма, толькі яна і магла быць жытлом Нямілы.
на гэта,
Яе хату ніколі не з трухляязычніцы
Маленькая жанчына спынілася і, абедзвюма рукамі прыціснуўшы сэрца, якое, здавалася, гатова было ад страху і хвалявання выскачыць з грудзей, увайшла ўнутр. I ў гэты момант раздаўся страшэнны грукат грому, і цемру над лесам прарэзала маланка.
— Урэшце я дачакалася цябе, Луня,— данёсся да маленькай жанчыны рыпучы глухі голас з цемры, і вочы госці вылучылі сухую постаць вядзьмаркі ў самым кутку
на лаўцы. Пасмы сівых брудных валасоў падалі ёй на шчокі і плечы, закрывалі твар.
— Я ведала, што ты абавязкова прыйдзеш, Луня.
— Навошта ты назвала мяне такой брыдкай мянушкай, старая? — асмялеўшы, спытала маленькая жанчына.— У мяне ёсць імя.
У адказ пачуўся смех, падобны на карканне вароны.
— Старая, кажаш? А ты зірні на сябе ў люстра вады азёрнай. Хіба ў цябе не сівыя косы, не маршчыністы твар, не згорбленая спіна? Ты не на шмат маладзей за мяне, Луня. А наконт мянушкі, дык не я яе прыдумала. Я толькі паўтараю тое, што кажуць пра цябе людзі. Бо, як савалуня, ты выходзіш са сваёй хаты на начны промысел і крадзеш у суседзяў рэшткі ежы пасля вячэры. Даўно ўжо ніхто ў тваім паселішчы не называе твайго сапраўднага імя.
— Адкуль ведаеш ты гэта пра мяне? — дрыжачым голасам шэпча маленькая жанчына.
— Я ведаю і не толькі гэта,— смяецца вядзьмарка.— Усё жыццё тваё, Луня, вядома мне. Вось слухай. Калі было табе дваццаць гадоў, стала ты ўдавою, бо загінуў ад татарскай стралы твой муж. Яшчэ праз дваццаць гадоў татарамі ж быў забраны ў палон твой малады сын. He вытрымала разлукі з ім, заўчасна памерла нявестка. I засталася ты адна з маленькім унукам, якога корміш зараз крадзенымі ў суседзяў аб’едкамі, бо сама ўжо занадта слабая, каб працаю здабываць хлеб. Ці не праўду я гавару, Луня?
— Праўду,— з уздыхам кажа маленькая жанчына.— Так, праўду. Мне казалі, ты бачыш усё, што было з чалавекам, і адчуваеш усё, што прызначана яму лёсам. I вось я...
— I вось ты — у мяне,— перабівае вядзьмарка,— каб даведацца, ці не смяротная тая хвароба, якая сушыць зараз твайго ўнука. Так, Луня?
— Так,— ківае тая.
— Чым жа ты заплоціш мне за гэта? Ты павінна ведаць: я ніколі нічога не раблю дарма. Можа, ты вырашыла прапанаваць мне частку сваёй крадзенай вячэры? — вядзьмарка зноў засмяялася.
I ледзь чутна зашаптала маленькая жанчына:
— Гэта праўда, у мяне нічога няма. Але я ішла зараз да цябе праз дождж і жах, спадзеючыся на тваю дабрыню. Зразумей, унук мой — апошняе, што ў мяне засталося.
I вось ён памірае. Няўжо ты адмовіш мне хаця б у гэтым — ведаць праўду? Ты проста павінна...
— Я нікому з вас, хрышчаных, нічога не павінна,— рэзка перабівае яе вядзьмарка.— Ты просіш мяне быць добрай да твайго гора, але ці быў хто добры, калі мяне цкавалі, як лісіцу, гналі ад кожнай хаты, і ўсё толькі таму,што я засталася верная Перуну? Вы думалі: старая Няміла хутка сканае ўдалечыні ад людской ласкі, але, бачыш, я ўсё жыву, і мне зусім не патрэбны ніхто з вас. Наадварот, вы самі ідзяце да мяне, язычніцы, калі даводзіцца цяжка. Што ж не дапамагае табе твой Бог, Луня?
— Людзі кажуць, Хрыстос выпрабоўвае нашу веру,— адказвае маленькая жанчына.— Але, мабыць, ты мела рацыю, калі адмовілася здрадзіць Богу нашых бацькоў. Пярун быў дабрэйшы,— і раптам нейкая думка асветліла яе твар.— Паслухай, з усіх каштоўнасцяў я захавала толькі маленькі нацельны крыжык. Але вера мая ў Хрыста пахіснулася. Ці не возьмеш яго за сваё прадказанне?
Вядзьмарчыны вочы бліснулі.
— Гэта тыя словы, якіх я чакала ад цябе, Луня. He думай, не мне патрэбны твой крыж. Але я прынясу яго ў ахвяру Перуну, і ён, зміласцівіўшыся над табою, мабыць, не толькі раскрые табе будучае ўнука, але і дапаможа ў бядзе.
Пад раніцу стомленая, маленькая жанчына вярталася дамоў. Прадказанне, зробленае старой вядзьмаркай, было такое няпэўнае, што яна нават не ведала, радавацца ёй ці сумаваць. Адно зразумела яна, Пярун быў разгневаны на яе за тое, што яна прыняла крыжык, але цяпер ён даруе ёй віну і акажа вялікую міласць. Вядзьмарка сказала:
— Унук твой памрэ, як кожны з нас, але яго імя застанецца жыць. У яго ніколі не будзе сям’і, але яго шматлікія нашчадкі заселяць і гэтыя мясціны, і ўсе навакольныя землі. Ён скончыць жыццё ў беднасці, але праз шмат гадоў кожны будзе ведаць яго як вялікага багацея. 3-за яго ты зведаеш шмат гора, але ён і праславіць цябе.
У непаразуменні вярнулася маленькая жанчына дадому і даведалася, што ўнук яе памёр.
— Схлусіла злая вядзьмарка! — у роспачы ламала рукі няшчасная.— Пасмяялася старая над маёй бядою. Пра жыццё, багацце, нашчадкаў нагаварыла, а мой маленькі хлопчык памёр ужо. I як жа застанецца жыць імя, калі не было яшчэ яго ў малога? Я ж з-за беднасці сваёй ахрысціць яго не змагла! Схлусіла мне злая вядзьмарка!
КНІГІ ОНЛАЙН
