Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Ты прабач, наўгародзец, што адагнала сон твой. Прыйшла, думала, ты ўжо прачнуўся. Гуслі твае на вочы трапіліся. На святы ў церам майго бацькі часта гусляроў сляпых запрашалі. Яны пра мінулае апавядалі-спявалі. Падабалася мне слухаць іх. Але тут не гучыць музыка, холадна і самотна ў сценах гэтых. Няміра — суровы муж.
Здагадаўся Стаўр Рамашкавіч, што перад ім Бутрымава жонка, юная Мара. Усміхнуўся ён жанчыне:
— Калі хочаш, баярыня, я сыграю для цябе. У Ноўгарадзе любяць гуслі. I не толькі старцы сляпыя пяюць пад іх.
Трывожнымі раптам зрабіліся вочы ў Мары.
— He трэба, наўгародзец. Няміра пачуе, узгневаецца. Цяжка тут будзе тваім песням,— і, памаўчаўшы, рашуча дадала: — Уцякай адсюль хутчэй, наўгародзец. Ратуй сваю душу, пакуль не позна.
Дзверы за баярыняй зачыніліся, і хваляванне авалодала наўгародскім пасланцом. Успомніўся яму халодны пагляд Бутрыма Няміры.
♦ ♦ *
У чаканні вестак ад літоўскага князя міналі дні. Жыў Няміра так, быццам не было ў яго цераме наўгародскага пасланца. Неспакой Стаўра Рамашкавіча ўзрастаў. «Што
могуць значыць словы Мары?» — думка гэтая не пакідала яго. Але пагаварыць з юнай жанчынай яшчэ раз ён не мог. Тодькі з мужам выходзіла яна са святліцы. Ішла, уся захутаная ў футра, нягледзячы на летняе цяпло, і ўсё абдымала, быццам спрабуючы сагрэцца, рукамі плечы.
— У баярыні — рыбіна кроў,— пачуў неяк Стаўр словы гаспадара церама. Падумалася тады наўгародцу, што побач з Нямірам, няўсмешлівым, суровым, любая жанчына дрыжала б ад холаду.
Неяк раніцай Стаўра разбудзілі мітусня і крыкі на двары. Увесь абсыпаны дарожным пылам, прыскакаў пасланец ад літоўскага князя.
I вось ужо ў садзе ля церама накрыты дубовыя сталы. На ганаровым месцы сам Няміра сядзіць. Па левую руку ад яго ціхая Мара, галаву апусціла ўніз, у шубку сабаліную захінулася. Па правую руку — вястун: вочы, як у драпежнага ястраба, бровы сурова збегліся на пераносіцу. Што за вестку прывёз ён? Ратаванне ці пагібель для Ноўгарада? He спяшаецца абвясціць яе Няміра. Поіць чэлядзь зялёным віном, жартуе над жончынымі дрыжыкамі. Успомніў неўзабаве пра гуслі Стаўра, просіць зайграць ды спець. Адмаўляцца нельга. I хаця нішто раней не прымусіла б гордага баярскага сына іграць перад п’янымі гасцямі іншага гаспадара, ён рашаецца.
Кінуўшы хуткі пагляд на Бутрымаву жонку, ён пяе старую наўгародскую быліну пра сілу, мужнасць, адвагу і вернае каханне. Голас Стаўра Рамашкавіча, высокі і чысты, ірвецца ў нябесную прастору, зачароўвае, прымушае сціхнуць усіх і толькі слухаць мудрыя словы, прыдуманыя далёкімі продкамі.
На вачах Мары слёзы, пагляд яе, пакутліва-пранізлівы, спыніўся на маладым наўгародцы. У пяшчотнай гераіні быліны пазнае яна сябе, героя параўноўвае з натхнёным гусляром. I толькі на твары Бутрыма Няміры спее нядобрая ўсмешка.
Пачаліся скокі, і Стаўр Рамашкавіч выйшаў з-за стала. Гнеў давіў на грудзі, бо зразумеў ён, што Няміра ўсяляк імкнецца прынізіць яго. Няўжо прычына гэтаму — адмова Вялікага літоўскага князя? Тады — бедны Ноўгарад!
За спінаю баярына зашалясцелі шаўкі. Стаўр Рамашкавіч азірнуўся. Гэта была Мара. Прыклаўшы палец да вуснаў, баярыня зрабіла госцю знак ісці за ёй.
— Ля брамы стаіць асядланы конь,— шэптам прамовіла яна.— Спяшайся, ратуй сваё жыццё.
— Што раіш ты мне, жанчына? — з абурэннем вымавіў наўгародзец.
— Хіба ты яшчэ нічога не зразумеў? — вочы баярыні зірнулі на яго.— He да Вялікага літоўскага князя паслаў Няміра ганца. Той, хто сядзіць за сталом па правую руку ад яго — чалавек князя маскоўскага, Івана.
— Скуль ведаеш ты? — схапіў яе за руку Стаўр Рамашкавіч.
— Я — Нямірава жонка,— адказала баярыня.— Я чула іх размову і ведаю: прывезены загад расквітацца з табою. Патрэбна толькі прычына, каб ніхто пасля не данёс у Вільню, што баярын прадаўся Івану. Пэўна, дзеля гэтага табе загадалі іграць на гуслях. Чакалі, што адмовішся. Памыліліся. Але другі раз памылкі не будзе. Бяжы ж, наўгародзец!
— Сілы нябесныя! Няўжо Бутрым — антыхрыст? — прагаварыў ва ўзрушэнні Стаўр Рамашкавіч і сціх на некалькі імгненняў. Потым зноў загаварыў ціха і хутка: — Але ты, баярыня, навошта ты ратуеш мяне? Навошта супроць волі мужавай ідзеш?
— Песня твая ратуе цябе,— прашаптала жанчына.— Ты спяваў яе для мяне, ты— адзіны, хто зразумеў няшчасную Мару. Бывай жа, добры чалавек. Памятай пра гаротніцу.
I схілілася міжволі на Стаўрава плячо галава Бутрымавай жонкі. I ў вялікай шкадобе прыціснуў да сябе юную Мару наўгародзец.
— Ага! Вось яны дзе! — раздаўся злавесны Няміраў голас.— Глядзіце, людзі добрыя, усе сведкамі вялікай крыўды будзьце! Госць гаспадарова сумленнае імя ганіць!
Азірнуўся Стаўр Рамашкавіч — бегчы няма куды. 3 усіх бакоў акружылі іх з баярыняй Марай Няміравы людзі. Сам Бутрым наперадзе. Вусны крывіць у злоснай усмешцы. У руках Няміры наўгародцавы гуслі, якія забыў ён на лаве, спяшаючыся на кліч баярыні.
— Ілжывай была тая песня, што пеў ты нам, госць,— прагаварыў ён,— бо не гаспадарову ласку гэтым хацеў ты здабыць, але скарыць сэрца гаспадаровай жонкі.
I абарваў Няміра струны на гуслях. I клікнуў Няміра слуг верных, загадаў ён схапіць Стаўра Рамашкавіча. I прызначыў смерць жахлівую: на гуслі замест струн павінны быць нацягнуты гусляровы жылы.
Кінулася ў ногі жорсткаму мужу збялелая Мара. Але адштурхнуў Няміра жонку. Загадаў ёй ісці за стол, на сваё
звычайнае месца. Павінна баярыня прысутнічаць пры катаванні да самага канца.
Рахманая, пакорлівая, не пасмела пярэчыць Бутрыму жанчына, па левую руку ад мужа села. Толькі бязгучныя слёзы сцякалі па яе белых шчоках, і не магла спыніць іх Мара. У час, калі малады наўгародзец прымаў лютую смерць, па загаду Няміры працягваўся пір, смех ды песні. Толькі раніцай скончылася ўсё. Перад жорсткім баярынам паставілі акрываўленыя гуслі, на якіх замест струн былі нацягнуты чалавечыя жылы. Глянуў тады з п’янай усмешкай Няміра на сваю жонку. Бледная, скамянелая, сядзела яна ў сваім крэсле і абдымала плечы рукамі. Але пагляд у баярыні быў нежывы, і сэрца ўжо не білася. Многім падалося ў той час, што не ад жалю да бязвіннай ахвяры спынілася яно, але ад нясцерпнага холаду, што зыходзіў ад баярына Няміры...
Праз некалькі дзён Вялікі князь літоўскі, які атрымаў з рук Дзмітрыя вестку ад Марфы Пасадніцы, паклікаў самых паважаных падданых сваіх на вялікую раду. I Бутрым Няміра, на здзіўленне ўсім, выказаўся за мір з Масквою. Ноўгарад не атрымаў падтрымкі. I ўпалі наўгародскія званы ў хвалі сівога Волхава, а загубленыя душы соцень наўгародскіх пакутнікаў узляцелі ў аблокі самотнымі белымі птушкамі — лебедзямі.
Тады дзіўнай загадкавай смерцю раптоўна памёр Няміра. Хтосьці бачыў у гэтым помсту людзей, якім ён здрадзіў. Баярына хавалі спешна і таемна. Яго закапалі ў двары перад уласным церамам і паклалі на магілу цяжкі камень. У тую ж ноч нехта падпаліў церам, і да раніцы ён згарэў датла.
Недалёка ад Дзісны і зараз яшчэ ёсць узвышша, якое тутэйшыя жыхары паказваюць гасцям як месца, дзе знаходзілася жытло Няміра. Захаваўся і магільны камень. Набліжацца да яго непрыемна, бо выпраменьвае ён холад.
велля лілвя
ЧОРНЛГЛ ВОЗвРА
а ўсю Беларусь славяцца незвычайнай прыгажосцю пяшчотныя лілеі Чорнага возера,
таго самага, што на Лунінеччыне.
Быццам дзівосныя крохкія зоркі, сарваныя ўраганным ветрам з неба і скінутыя ўніз, самотна глядзяць яны залацістымі вачамі ў далёкі блакіт. Мясцовыя жыхары ўпэўнены, што няма нідзе падобных кветак, бо ўзнікненне іх — незвычайнае. I расказваюць пры гэтым прыгожую
легенду.
* * *
Калісьці светлым ды празрыстым было Чорнае возера. Стаяла тады на беразе яго маленькая белая хатка. А ў хатцы той жыла добрая працавітая дзяўчына. Да сонейка ўставала, з птушкамі ранішнімі песеньку запявала, па ваду да возера ішла, двор чысценька мяла, жывёлу карміла, ежу на кухні сваім хатнім гатавала, ды зноў на возера — бялізну мыць. He сціхала вясёлая дзявочая песня ажно да самага вечара, і быццам святлей ад яе станавілася людзям.
Любілі ўсе клапатлівую гаспадыньку за нязлосны нораў ды працавітасць. He адзін хлопец заглядаўся на яе. Ды, мабыць, не суджана было добрай дзяўчыне шчасця, бо была яна нялюбай падчаркай у сварлівай мачахі. Кожны ведаў: не дасць злосная жанчына за ёй ніякага пасагу. Каб жа ўзяць беспасажніцу, такіх багацеяў сярод маладых хлопцаў не знаходзілася, як не знаходзілася і ахвотнікаў пасватацца да роднай дачкі, якая была ўсяго на год маладзей за падчарку, але ўжо такая злюка ды ганарліўка, што ўсе толькі дзівіліся. Мачаха вельмі любіла гэтую нядобрую дзяўчыну і называла яе няйначай як Душачкай. Няродную ж дачку клікала Нялюбай.
Аднойчы Нялюба збірала ў лесе зёлкі: сушаніцу ды мяўн-корань, якія супакойваюць чалавека хворага і прыносяць яму здаровы сон; брусніцу, што выратоўвае ад хваробы нырак, і духмяны рамонак, які робіць чыстай ды
гладкай скуру і надае залацістае адценне валасам, калі іх мыць у рамонкавым адвары.
Даўно, яшчэ тады, калі быў жывы добры бацька дзяўчыны, ён завяшчаў ёй веды гэтыя як спадчыну. I Нялюба неаднойчы з удзячнасцю ўспамінала пра бацькаў дар, калі прыходзілі да яе за парадаю і выратаваннем суседкі, у якіх захварэла дзіця альбо перастала даваць малако карова.
Быў цёплы летні дзень. Сонейка так ласкава дакраналася пальцамі-промнямі да кожнай травінкі, да кожнай кветачкі, што беднай сіраце ўспомнілася даўно памёрлая маці. I горка заплакала Нялюба, прыгадаўшы ўсё жыццё гаротнае сваё, папрокі злой мачахі, адзіноту і крыўду. I трапілі тады разам з гаючымі зёлкамі ў кошык дурнап’ян ды блёкат — злая трава.
Раптам у лесе пачуўся смех, гучныя вясёлыя галасы. I з’явіліся на палянцы, дзе ірвала траву, слязьмі заліваючыся, Нялюба, сямёра вясёлых хлопцаў. Усе высокія, шыракаплечыя, русявыя. Адзін, самы прыгожы, падышоў да Нялюбы:
— Адкуль узялася ты, дзяўчына, у гэтай глушы? Аб чым слёзы твае, красуня, у такі пагодлівы дзень? Ці не заблукала ты? Ці не страціла знаёмую сцежку? Ці не патрэбна табе дапамога, мілая?
— Сцеражыся, братка Лукша,— засмяяліся іншыя хлопцы.— Мабыць, гэта русалка, не чалавек. Закахаешся незнарок — зацягне цябе ў багну, заласкоча да смерці!
— Дык, мабыць, ты, дзяўчыначка, сапраўды русалка? — усміхнуўся і прыгожы Лукша.
КНІГІ ОНЛАЙН
