Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Хто пабудаваў гэткі цуд? — зацікаўлена спытаўся цясляр.
— Я,— з усмешкай адклікнуўся Сівавусы.
— Ты, пэўна, вялікі майстар. Ці не хочаш стаць нашым сябрам і вандраваць разам з намі?
— Чаму б і не,— згадзіўся волат.
Так іх стала трое. Ці доўга ішлі — не ведаю. Ці далёка зайшлі — не скажу. А толькі аднойчы адкрылася перад імі такая прыгажосць! Білася рака сівымі хвалямі аб высокі бераг, увесь абсыпаны дзіўнымі кветкамі. I сонца песціла промнямі сваімі зямлю гэтую, і птушыны гоман гучаў цудоўнай песняй. I з высокага берага сыходзілі напіцца рачной вады велічныя алені. I мядовымі галасамі звінелі пчолы, збіраючы нектар.
— Пэўна, мы дайшлі да самага прыгожага месца на ўсёй зямлі,— у захапленні прагаварыў Мал.— Трэба спыніцца тут.
— Калі табе гэтага хочацца, то нам усё роўна,— адказалі Смуглявы і Сівавусы.
Паставілі хату на ўзгорку ды і заначавалі ў ёй. Раніцай вырашылі: двое ідуць паляваць, трэці застаецца гатаваць ежу. Кінулі жэрабя. Выпала гаспадарыць Смугляваму. Прыбраў ён у хаце, налавіў у рацэ рыбы, пачаў рыхтаваць вячэру для сяброў. Ды раптам пачуўся нейкі шум, лямант, звон. Выглянуў у вакно Смуглявы. Рухаецца проста да хаты дзіўная постаць. Чорны капялюш на вочы насунуты. Коціць перад сабою Чорны Капялюш жалезную тачку, жалезным прутом б’е па ёй ды прыгаворвае: «Тачка,
грукачы! Прут, бі!» Падышоў Чорны Капялюш да дзвярэй, піхнуў іх — ды на парог:
— А ну, аддавай мне ўсё, што згатаваў на вячэру!
Раззлаваўся Смуглявы:
— Хто ты такі някліканы-няпрошаны, каб я аддаваў табе нашу ежу? Ідзі туды, адкуль прыйшоў!
Але не паспеў ён дагаварыць, як узляцеў, падпарадкоўваючыся невядомай сіле, жалезны прут і пачаў хвастаць па рэбрах Смуглявага. Збіўшы волата амаль да смерці, Чорны Капялюш акуратна паклаў усе гаршкі са стравамі на жалезную тачку і паехаў.
Ледзь ачуняў да прыходу сяброў Смуглявы. Вярнуліся Мал і Сівавусы пасля ўдалага палявання, здзівіліся, што іх спадарожнік нічога не згатаваў на вячэру. Але пытацца чаму — не сталі. I Смуглявы прамаўчаў.
На другі дзень гаспадарыць застаўся Сівавусы. Ён згатаваў сябрам вячэру з духмянага і пяшчотнага мяса лані, якую забілі яны мінулым днём на паляванні. Але тут раздаўся шум ды грукат, і зноў з’явіўся Чорны Капялюш. Адным словам, з Сівавусым адбылося ўсё гэтаксама, як і са Смуглявым.
Гледзячы на вінаватыя твары сваіх сяброў, цвёрда вырашыў Мал разгадаць дзіўную таямніцу. I на трэці дзень, выправіўшы іх на паляванне, сам застаўся ў хаце. Калі смачная пахлёбка ўжо закіпала ў катле, ён пачуў грукат жалезнай тачкі. Чорны Капялюш з’явіўся на ганку і патрабаваў аддаць яму ўсю ежу.
— Пачакай трошкі,— спакойна адказаў Мал.— Вось зварыцца поліўка, тады, калі ласка, бяры.
Прысеў Чорны Капялюш і пачаў цярпліва чакаць. А цясляр, нібы нікога побач і не было, дастаў аднекуль дудку-жалейку і пачаў ціхенька граць. Нездарма лічыўся Мал выдатным музыкам у сябе на радзіме. Мелодыя, якую спявала жалейка, была пяшчотнай і самотнай, як шэлест вярбы ля лукавіны ракі. I заслухаўся непрыкметна для сябе грозны Чорны Капялюш.
— Як добра ты граеш,— вымавіў ён нарэшце.— Як хацелася б і мне авалодаць такім майстэрствам. Навучы мяне, чалавеча, граць на тваёй дудцы.
Абыякава зірнуў на няпрошанага госця Мал, ды, ледзь адарваўшыся ад свайго занятку, прагаварыў:
— Дарэмная справа. Усё роўна нічога не атрымаецца.
Захваляваўся Чорны Капялюш:
— Чаму ж гэта?
— А параўнай свае пальцы з маімі. Такія яны ў цябе тонкія ды маленькія. А пры ігры на жалейцы пальцы павінны добра, надзейна закрываць вось гэтыя дзірачкі. Значыць, музыкі з цябе не атрымаецца.
— Дапамажы мне, чалавеча, зрабіць пальцы прыгоднымі для музыкі,— узмаліўся Чорны Капялюш.
— Добра,— згадзіўся Мал.
Убіў ён у стары пень клін ды і кліча да сябе няпрошанага госця:
— Ідзі, устаў пальцы сюды.
Легкаверны Чорны Капялюш паспяшаўся выканаць параду. А той і выбіў клін. Ухапіў цясляр жалезны прут:
— Ну, злодзей, зараз паспрабую тваю зброю на тваіх рэбрах!
— He бі мяне,— узмаліўся Чорны Капялюш,— бо я — жанчына. Я — багіня Лада.
Вымавіла і перакінулася адразу ў дзіўную прыгажуню з тоўстымі косамі-змеямі:
— Адпусці мяне, чалавеча.
Збянтэжаны, вызваліў зашчэмленую руку багіні Мал.
— Ох, і хітры ты, чалавеча,— прагаварыла Лада.— Я была ўпэўнена,— нікому з вас не ўдасца пазбегнуць майго жалезнага прута.
— Дык ты пакрыўдзіла маіх сяброў? Навошта? — спытаўся Мал.
— А хіба ты не ведаеш, хто яны і чым заслужылі гнеў Лады, багіні любові і сямейнага шчасця?
— He ведаю,— шчыра адказаў цясляр.
— Гэта і здзіўляе мяне. Хіба, гледзячы на велічную постаць сівавусага волата, нельга зразумець, што яна можа належыць толькі вялікаму Богу Перуну? I хіба Смуглявы нічым яшчэ не выдаў перад табой сваю асобу? Гэта ж магутны Бог падземнага царства Пекла. Абодва яны збеглі ад сваіх жонак. Шмат дзён чакае Перуна ў нябесным цераме багіня Каляда, а Пекла — ціхая князёўна Рось. Я павінна любой цаной вярнуць іх дамоў.
Задумаўся Мал. Як ні страшна ісці насуперак волі такіх моцных багоў, але не дапамагчы Ладзе, якая захоўвае каханне і хатні агонь, нельга. Прымусіць багіня потым у пакаранне ажаніцца на аднавокай, гарбатай ды сварлівай.
— Здаецца, я ведаю, як прымусіць Перуна і Пекла вярнуцца да сваіх жонак,— вымавіў урэшце Мал.— Пакінь мне жалезную тачку і прут, і будзь спакойная. He буду я,
Малам, калі заўтра Пярун не сустрэнецца з Калядой, а Пекла з Россю.
Позна вярнуліся ліхія паляўнічыя дахаты. А іх чакае гасцінны стол. Накінуліся Пярун ды Пекла на ежу — за імгненне ўсё з’елі. Пасля пачалі багі хваліцца перад Малам пра свае паляўнічыя подзвігі. I кожны з іх выстаўляў сябе вялікім героем, мужным і смелым.
— He вартыя веры ўсе вашы апавяданні,— раптам вымавіў Мал.— Няхай кожны на справе дакажа, які ён храбрэц. Будзем палохаць адзін аднаго па чарзе. Mary пабіцца аб заклад, вы абодва больш баязлівыя, чым хочаце падацца.
Раззлаваліся багі.
— Ідзем у заклад,— кажуць.— Хто выйдзе пераможцам, можа патрабаваць ад прайграўшых чаго пажадае.
— Згодны! — усклікнуў цясляр.
Надышоў вечар. Стаў пасярод хаты Пекла. Чорным, страшным стала яго аблічча. Ускрыкнуў ён зычным голасам, і сабраліся-зляцеліся да яго натоўпы зданяў, зарагаталі совы, завылі ваўкі. Іх жоўтыя галодныя вочы замільгалі пад самымі вокнамі.
Страх скаваў душу Мала, але ён і выгляду не падаў, а толькі ўсміхнуўся ў твар Богу начных жахаў.
Тады ўзмахнуў рукою Пярун. Загрукатаў гром. Забліскалі маланкі. Дрэвы сагнуліся пад страшнымі парывамі ветру, і абрынуўся на зямлю лівень. Але і тут не паказаў свайго страху цясляр.
— Што ж, зараз палохай нас ты,— сказалі багі.
Выйшаў Мал з хаты, узяў з таемнага месца жалезную тачку і прут. Пачаў ён біць прутом па тачцы і выкрыкваць: «Тачка, грукачы! Прут, бі!» Тады затрэслася хата, выбег у дзверы напалоханы да жаху Пярун, вылецеў у вакно Пекла.
Засмяяўся Мал, і, апамятаўшыся, убачылі багі, каго яны спалохаліся.
— Пекла і Пярун, вы прайгралі,— сказаў цясляр.— I цяпер выконвайце маё жаданне. А яно такое: вы зараз жа накіруецеся адсюль да сваіх пакінутых жонак.
Так, пераможаныя простым чалавекам, вялікія багі вярнуліся дамоў. А Мал так і застаўся жыць у хатцы на высокім беразе ракі. 3 часам ён абнёс яе высокай агарожай, каб ахаваць дом ад ворагаў. I паставіў шырокую браму для сяброў. Кажуць, вялікі горад, які пасля ўзнік на гэтым месцы, атрымаў сваю назву Гародня менавіта з-за гэтай агарожы. Прыгожая ж рака, якая была сведкаю падзей, апісаных тут, праз стагоддзі стала называцца Нёманам.
БуТРЫМ НЯДПРА
амажы вам Бог,— высокая сівая жанчына з гордым паглядам пе-
рахрысціла людзей, што стаялі перад ёй.— Даберацеся да Літвы, а там у вас розныя дарогі. Дзмітрыю — у Вільню да князя, табе, Стаўр,— у Дзісну. Знайдзі баярына Бутрыма Няміру. Перадай яму мой паклон ды скажы: Марфа, маўляў, Пасадніца ведае пра тое, як вераць роду Няміраў літвіны, таму на яго дапамогу і спадзяецца. Хто, калі не Літва, выратуе ад царскай сякеры Ноўгарад?
Пасланцы моўчкі схілілі галовы. Праз некалькі хвілін яны ўжо скакалі прэч з горада. Начное неба глядзела на іх тысячамі вачэй. Але Дзмітрый, падганяючы каня, не заўважаў нічога. А Стаўру здавалася, што гэта пагляды наўгародцаў з хваляваннем і надзеяй асвятляюць яму шлях. Адзіны шлях да выратавання.
* * *
На высокім узгорку недалёка ад Дзісны стаіць церам Бутрыма Няміры. Былой славай свайго роду жыве гаспадар. Славай гэтай багацце сваё памнажае. За славу продкаў ён, стары, купіў маладую жонку. Памятаючы пра славу Няміраў, прыслухоўваецца да Бутрымавага голасу вялікі літоўскі князь.
А пачалася слава Няміраў яшчэ пры Вітаўце, якога далёкі Бутрымаў продак угаворваў адмовіцца ад міра з маскоўскім князем, што крыўдзіў літвінскіх купцоў. Дзеля магутнасці Літвы неаднойчы потым заклікалі да вайны з Масквою нашчадкаў Вітаўта Няміры.
У бедным адзенні гусляра дабраўся наўгародскі пасланец, малады Стаўр Рамашкавіч, да Дзісны без перашкод. Сустрэча з Бутрымам адбылася позна ўночы.
Вырваўшы з рук слугі паходню, Няміра ткнуў ёй ледзь не ў твар наўгародцу. I незразумелы страх на імгненне з’явіўся ў Стаўравых грудзях — цяжкі, ледзяны, нежывы быў погляд ў Бутрыма. Здавалася, холад зыходзіць і з Няміравых вуснаў. Наўгародзец міжволі зірнуў на паходню.
Агонь гарэў злавесным мёртвым святлом і ў Бутрымавых руках быццам выпраменьваў холад.
Няміра выслухаў пасланца і павольна адказаў:
— He ў час прыехаў ты з Марфінай просьбай. Князя няма ў Вільні, і я не ведаю, ці знойдзе яго Дзмітрый. Але я паспрабую дапамагчы. Я пашлю свайго чалавека туды, дзе знаходзіцца вялікі князь. Цябе ж зараз адвядуць у лазню, а пасля пакажуць пакой для адпачынку.
Сніўся Стаўру ў тую ноч сівы Волхаў. Плылі па ім, быццам лёгкія вадаплавы, званы наўгародскія. А наперадзе ўсіх — вялікі вечавы. Пераклікаліся званы малінавымі галасамі, і музыку тую слухаць на беразе стоўпіўся ўвесь люд наўгародскі. Раптам густа ўдарыў вечавы звон, і перакінуліся наўгародцы ў вялікіх белых птушак — легкакрылых лебедзяў. Узляцелі лебедзі ў паднябессе, змяшаліся з аблокамі. Толькі звон над вадой плыве...
Расплюшчыў вочы Стаўр Рамашкавіч. Уся ў белым, бы лябёдка, стаіць перад ім маладзіца. Гуслі яго ў руках трымае, струны пяшчотна кранае пальцамі. Вось адкуль незразумелы звон. Убачыла маладзіца, што прачнуўся госць, пачырванела ўся.
КНІГІ ОНЛАЙН
