Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
3 непаразуменнем і крыўдай узняліся заплаканыя вочы Нялюбы на вясёлага малайца. I сціх ён раптам, сур’ёзным стаў.
— He, не русалчыны халодныя вочы ў цябе,— прагаварыў.— Агонь у іх і цяпло зямлі нашай, сонца і рачныя хвалі. Увесь свет — у адным паглядзе. Падаруй мне свет гэты, красуня!
Дзіўная вестка разнеслася па ўсім сяле. У Нялюбы з’явіўся жаніх, багаты малады купец, што нядаўна вярнуўся з чужадальніх земляў. Кожны радаваўся за добрую сіротку. I толькі мачаха і яе дачка душыліся ад злосці ды зайздрасці. Паспрабавала нядобрая жанчына прапанаваць сватам Лукшы замест Нялюбы Душачку,— высмеялі шаноўныя госці. Абвесціла, што не дасць падчарцы пасагу. Лукша сказаў, што дастаткова багаты, каб жаніцца з-за
кахання, а не з-за грошай. Нічога не засталося мачасе, як згадзіцца на заручыны. I дзень вяселля ўжо быў прызначаны. Тады чорнай змяёй падабралася да даверлівай сваёй сястры, шчаслівай Нялюбы, Душачка. Зрабіла выгляд, ілжывая, быццам вельмі радуецца за лёс сястры, падаравала ёй сваю лепшую сукенку ды дзве атласныя стужкі. А потым і пачала выпытваць пра таямніцу зёлак:
— Звязе цябе муж малады, хто ж будзе тады лекаваць у нашым сяле?
Па добрай душы расказала Нялюба Душачцы ўсё тое, што ведала пра зёлкі. Паказала і сушаніцу, і мяўн-корань, і брусніцы, і духмяны рамонак. А разам з імі выклала перад сястрой дурнап’ян ды блёкат.
Узрадавалася Душачка, схавала пучкі злых зёлак у свае шырокія рукавы, да маці паспяшалася. I ўзнікла ў галовах іх нядобрая задума. Зрабілі яны адвар з соннай сушаніцы ды апаілі ім Нялюбу. Заснула падчарка, а вечарам завітаў у хату да нявесты Лукша.
— Няма Нялюбы, да сяброўкі пайшла,— адказала яму мачаха.— Але я зараз пашлю па яе дачку. Пасядзі, пачакай нарачоную, паспрабуй нашага духмянага мёду. Нялюба сама рыхтавала яго на вяселле.
Падліла ў мёд злая жанчына адвару з блёкату ды дурнап’яну. I выпіў яго жаніх...
Цёмнай ночкай мачаха і Душачка выцягнулі мёртвае цела і кінулі яго ў возера, каб ніхто не даведаўся пра іх злачынства.
Раніцай жа добрыя сонечныя промні разбудзілі Нялюбу. Усміхнулася яна ім, падзівілася: як жа ўчора раптоўна заснула і як доўга праспала! Выйшла Нялюба з хаты. Светла, радасна вакол. Птушкі пяюць, вітаюць шчаслівую нявесту. А ў кустах, што вакол хаты, нешта яркае заблыталася. Падышла бліжэй Нялюба, бачыць, а гэта шапка яе жаніха. Здзівілася дзяўчына, захвалявалася, бо прыкмеціла, што побач уся трава прымята. Сляды прывялі Нялюбу да возера. Зірнула яна на спакойную ваду і ахнула: чорнай, быццам ад злога гора, стала яна. I тады зразумела ўсё няшчасная нявеста. Закрычала, заплакала яна ад вялікай тугі. Тут невядома адкуль з’явілася мачаха са сваёй дачкою. Ухапілі яны Нялюбу за рукі, спалохаўшыся раптам таго, што задумала зрабіць сіротка з сабою. Але адштурхнула іх Нялюба і кінулася ў ваду. I тут жа ўзышла над чорнымі хвалямі пяшчотная белая лілея. У яе было
два атожылкі на сцябле: адзін даўжэйшы, другі карацейшы, быццам па-ранейшаму за рукі лілеі-Нялюбы трымаліся мачаха і яе дачка.
Калі аднавяскоўцы даведаліся пра ўчынак злых жан-
чын, прагналі яны мачаху і Душачку з сяла. Пайшлі тыя ў лес і там, сярод дзікіх звяроў, жылі да самай смерці.
Белая ж лілея стала з тых часін любімай кветкай тамтэйшых дзяўчат. Уплятаюць іх спаконвеку ў косы нявестам.
ВАНДРОуКА КЛРЛЛ6ВЫ
іколі яшчэ рака Муха не была такой прыгожай: расквечаная гірляндамі з аксамітных кве-
так — жывыя ўжо паспелі адцвісці — і тысячай рознакаляровых агнёў яна падобна на нейкую райскую дарогу, па якой, мабыць, маюць права хадзіць толькі бессмя-
ротныя душы праведнікаў.
Натоўп апранутых па-святочнаму мужчын і жанчын шуміць па абодвух берагах. Іх сагнаў сюды суровы наказ, але, нават калі б не было яго, сустракаць каралеву выйшла б усё наваколле. Усе з нецярпеннем углядаюцца ўдалечыню: вось-вось павінна бліснуць там у промнях
заходзячага восеньскага сонца залачоная ладдзя.
На самым высокім месцы размясціліся музыкі. Здаецца, веі іх зараз звядзе адчайная сутарга — ім першым належыць убачыць каралеву, каб пяшчотнай музыкай вітаць яе з’яўленне. Усё павінна быць весела і бесклапотна, як у роднай краіне Боны — Італіі. Такое рашэнне намесніка каралеўскай улады ў горадзе Дабучыне. Занадта ўжо сумная, кажуць, апошні час пані каралева, усё часцей звяртаецца ў час малітвы не да алтара, але ў той бок, адкуль была яна прывезена ў гэты дажджлівы, ветраны край. Няўжо ж не ўзрадуе яе такі прыём?
Вось празвінелі над ракой ціхія гукі лютні; уразлівую, распешчаную мелодыю, якая так не пасуе да беларускіх палёў і халодных водаў Мухі, падхапілі іншыя інструменты. Картэж каралевы паказаўся ўдалечыні...
А вось і сама Бона, журботная, худая жанчына з вялікімі сумнымі вачыма. Быццам нейкая таемная хвароба сушыць усё яе цела, выядае румянец, утрымаць які марна імкнецца яна заморскімі румянамі. Здаецца, нічога не вабіць тут яе, і сама яна не тут, але ў сваіх нікому не адкрытых думках. I тыя, хто знаходзіцца побач з ёй у ладдзі, адчуваюць сваю непатрэбнасць ёй і збянтэжана маў-
чаць.
I толькі адна істота шчасліва і шчыра захапляецца і бляскам агнёў, і гукамі лютні — гэта маленькі паж каралевы, цудоўнае залатавалосае дзіця год дзесяці. Толь-
кі пазіраючы на яго раз-пораз, каралева як быццам вяртаецца ў гэты свет, што напоўнены гукамі і фарбамі, сумная маска знікае з яе твару — яна ажывае.
Паўгода назад гэтага хлопчыка прывёў да каралевы нейкі мужчына з радаснай, адкрытай усяму свету, усмешкай і блакітнымі, як неба ў летні дзень, вачыма знатны, але збяднелы беларускі шляхціц з цяжкім для італьянскай мовы імем. Ён сказаў: «Глянь, сынок, якая прыгожая ў цябе пані. Пакляніся ж стаць сапраўдным мужчынам і абараняць яе, пакуль хопіць жыцця». I хлопчык усміхнуўся таксама шырока і шчыра.
Злыя языкі, якія схільныя да плётак, кажуць, быццам пасля часта іх бачылі разам, Бону і яснавокага мужчыну, і быццам у час сустрэч бянтэжылася і чырванела каралева як дзяўчынка (што толькі не ўбачаць людзі!).
А потым ён знік, і хлопчык застаўся пры двары. Сёйтой пагаворваў, што са шляхціцам расправіўся, прыраўнаваўшы жонку, кароль, але гэта не было праўдай. Ён прыняў смерць на сумленным паядынку ад рук свайго суседа.
Залачоная ладдзя ўплывае ў горад — тут рака становіцца найбольш глыбокай і небяспечнай, і таму весляры замаруджваюць ход. Радасныя дабучынцы бягуць за картэжам каралевы і нешта крычаць. Ужо прывыклае да варварскай гаворкі вуха Боны распазнае пажаданні шчасця і здароўя. Звычайныя словы — як часта даводзіцца чуць іх ёй!
Ці не значаць для яе шчасце і здароўе адно і тое ж? Было б здароўе, каб была яна шчаслівай. I пякучая туга не паслала б яе ў гэтую вандроўку. I хто ведае, можа, у гэтага маленькага пажа быў бы брат...
Каралева абрывае свае думкі — ёсць нешта, аб чым нават яна не мае права марыць. Але трэба адказаць якнебудзь на прывітанні. Бона ўзнімае руку, каб блаславіць падданых. I раптам пярсцёнак, вялікі залаты пярсцёнак — шлюбны падарунак караля — злятае з яе пальца і падае ў ваду. He адразу зразумелі слугі, і, усё зразумеўшы, недаравальна замарудзіліся. Таму што тут жа за пярсцёнкам у раку паляцела маленькае цельца пажа. Натоўп уздыхнуў, каралева ўскрыкнула. I вось ужо некалькі моцных усплёскаў сведчаць пра тое, што за хлопчыкам кінулася адразу некалькі воінаў Боны.
Тое, што доўжылася некалькі хвілін, здалося вечнасцю... Потым хтосьці дужы, ухапіўшыся за край ладдзі, перавальвае нешта мокрае, маленькае, але цяжкое. Бона
кідаецца да дзіцяці. Ён — мёртвы, і ў руцэ сваёй сціскае пярсцёнак. Плывец тлумачыць нешта пра сутаргі ў халоднай вадзе, пра хуткасць плыні. Яго ніхто не слухае. Усе глядзяць на каралеву, якая, забыўшыся на ўсё, галосіць над маленькім тапельцам. I нічым не адрозніваецца яна ў гэты час ад некаранаванай жанчыны.
Нельга зразумець, што крычыць Бона ў непрытомнасці. Чуецца толькі адно слова, настойліва паўтарае яна: «Пружна!.. Пружна!..»
Каралева праклінае раку, загадвае ёй высахнуць, зрабіцца пустой, «пружнай».
* * *
Кажуць: менавіта з таго часу і стала мялець рака Муха, а горад Дабучын атрымаў другое імя — Пружаны.
СІНІ КЛМбНЬ
суме і роспачы дажывала апошнюю сваю ноч асуджанае сяло. Нішто не магло ўжо пры-
несці выратавання, бо акружылі з усіх бакоў невялічкае
паганскае паселішча воіны гарадзенскага князя і чакалі толькі раніцы, каб пачаць расправу над тымі, хто так доўга і цвёрда адмаўляўся прыняць Хрыстову веру.
У тую зорную ноч ніхто не спаў: бацькі развітваліся з дзецьмі, нявесты з жаніхамі, мужы з жонкамі. I толькі як апошняе спадзяванне ў душах людскіх цеплілася думка: «Пярун — не пакіне! Бацька Пярун абароніць!»
Апоўначы здарылася дзіва: небасхіл раскалоўся напалову на шляху чагосьці бліскучага і вострага, як страла. Грымнуў гром і пасыпаліся на ўсе бакі блакітныя іскры. Камнепад праліўся на галовы княжацкіх ратнікаў, і разбегліся яны ў жаху.
— Гэта Пярун! Гэта наш Пярун! —крычалі паганцы.— Ён выратаваў нас! Бог нашых бацькоў — сапраўдны Бог!
Усё скончылася на світанку, і тады стомленыя, але шчаслівыя людзі заўважылі незвычайнае блакітна-зялёнае ззянне на ўскрайку сяла. Самыя смелыя рушылі туды і хутка знайшлі вялікі круглы пляцкаты камень. Ён быў густога сіняга колеру і вельмі гарачы. I паганцы схіліліся як адзін перад каменем — пасланнем вялікага Бога продкаў...
3 тых часін ніхто больш не замінаў Перуновым дзецям жыць так, як ім хацелася. Нібы сіні камень, што ўпаў у ноч вялікай адплаты, стаў аберагаць іх спакой і шчасце. Увесь нябесны жар з каменя выйшаў, і цяпер кожны з сялян, каму ў вочы заглядала беднасць, гора, каму было цяжка і неспакойна на душы, мог дакрануцца да яго рукою. I тады цяжкасці знікалі, гора змянялася нечаканай радасцю, беднасць — дабрабытам.
— За вернасць нашу нам такая ўзнагарода,— з гонарам казалі людзі.
3 вялікай падзякі да свайго талісмана назвалі яны паселішча сваё Сіні Камень і ніколі нават не думалі аб тым, каб змяніць гэтую назву...
Невядома, якім быў бы свет людскі, калі б побач з шчаслівымі не жылі зайздроснікі. Як гэта заўсёды бывае, знайшоўся чалавек, якому дабрабыт і радасць жыхароў Сіняга Каменя вострым нажом утыркалася ў сэрца, і чалавекам гэтым быў Пахом з суседняй вёскі Шкленска. Ад зайздрасці ён нават сон страціў. Варочаецца ўночы ў ложку ды думае:
КНІГІ ОНЛАЙН
