Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Ён яе душыць,— ледзь чутна вымавіў адзін.— Толькі навошта рукамі? Куды лягчэй проста наступіць ёй на
галаву.
— Цішэй, Мікіта,— папярэдзіў другі.— Ён яе не забівае! Зараз ты пабачыш сам...
Стары між тым выцягнуў з-за пояса гліняную пляшку і, адкрыўшы яе, паднёс рыльца да разяўленай зяпы гадзіны.
— Ён здабывае яд! — ледзь не ўскрыкнуў той, каго назвалі Мікітам.
Калі кроплі яду сцяклі на дно пасудзіны, у якой знаходзіўся адвар з зёлак, стары асцярожна апусціў гадзіну на зямлю. Але яна не знікла. Тады вяшчун выцягнуў з кішэні гліняны чарапок і плюхнуў у яго малака.
— Бач ты! — зноў здзівіліся за дрэвам.— Быццам кошка хлебча.
Стары павярнуў назад, пакінулі сваё месца і назіральнікі. Увесь доўгі шлях яны ціха перагаворваліся між сабою.
— Навошта яму яд? Чаму гадзіна не ўкусіла яго? Чаму яна не схавалася пасля, калі ён адпусціў яе,— усхвалявана пытаўся адзін.
— Пра гэтага вешчуна ў народзе кажуць, быццам з усімі гадамі ён дамову заключыў, і таму яны яму не шкодзяць,— адказваў другі. I тут жа пачаў распавядаць нешта настолькі цікавае, што яго субяседнік некалькі разоў у здзіўленні спыняўся, а аднаго разу нават спатыкнуўся аб карчаку і ўпаў на зямлю. Вось гэтая гісторыя.
Калі вяшчун быў яшчэ малады, ён працаваў памагатым у каваля. Аднойчы ў кузню запаўзла гадзіна, і іскра з-пад кавалёвай кувалды трапіла ёй на скуру. Гадзіна абпалілася і ледзь не здохла. Але малады майстар узяў яе да сябе ў хату і кожны дзень змазваў гадзіну маслам і паіў малаком. Яна ачуняла, але настолькі прывыкла да чалавека, што ніколі нават і не спрабавала ўкусіць яго. Аднойчы вечарам яна загаварыла па-чалавечы:
— Ты выратаваў мяне, і я хачу аддзякаваць добраму чалавеку. Бяры мой яд, калі табе гэта спатрэбіцца. Для ворага нясе ён смерць, для сябра — выратаванне, бо адна кропля яго ў сумесі з сокам дванаццаці лясных зёлак становіцца лекам ад любой хваробы. I з гэтых часін кожная з маіх лясных сябровак будзе з радасцю дарыць табе яд, не патрабуючы нічога ўзамен, акрамя гэтага смачнага малака. I ні адна цябе не кране. Дай жа і ты слова, што малако заўсёды будзе платай нам за паслугу, і што ты ніколі не заб’еш ніводную з нас...
Так была заключана гэта дзіўная дамова, і малады каваль стаў лепшым знахарам у нашых мясцінах. Ён рабіў сапраўдныя цуды, бо выздараўлівалі ў яго нават паміраючыя. I калі памёр вяшчун, на гэтае месца выбралі яго, каваля.
— Слухай, Чаркас, а ён добры ці злы, гэты чарадзей? — пытаецца Мікіта.
— Ён — верны служка старых багоў,— уздыхае Чаркас.— I яны яго любяць, бо няма лепшага доказу прыязнасці да вешчуна лясных валадароў, як гэтае дзіва з гадамі: ўжо столькі гадоў не клічуць яго з гэтага жыцця; нябесныя не кранаюць ліхой маланкай яго жытла.
— Ты хочаш, каб мы папярэдзілі яго пра ваяводава рашэнне?
— Так, дзеля гэтага, Мікіта, я і прывёў цябе сюды,— адказвае Чаркас.
— Я так і ведаў,— пачынае хвалявацца Мікіта.— Ты паганец, Чаркас, нехрысць. Але на маіх грудзях — крыж, і я пакладу жыццё за сапраўдную веру. Я — ратнік, як і ты, але я мацней за цябе. I я заб’ю гэтага старога!
3 хвіліну абодва мужчыны, спыніўшыся, напружана глядзяць адзін на аднаго, потым дастаюць з похваў кароткія вострыя клінкі. Былыя сябры кідаюцца ў лютую бойку. Некалькі выпадаў, звон металу, раз’юшаныя крыкі, стогны, кроў...
Урэшце стары па-сапраўднаму пачуў сваіх віжоў. Ён паспяшаўся на гукі бойкі. Але было ўжо позна, абодва ратнікі — і паганец, і хрысціянін — былі мёртвыя. Па самыя дзяржальны ўвайшлі ў іх грудзі клінкі...
— Тут нават мае лекі — бяссільныя,— прашаптаў, ківаючы сівой галавою, стары.
Так атрымалася: не даведаўся вяшчун пра тое зло, што рыхтаваў яму славуты тураўскі ваявода. He адчуў ён паху небяспекі і ў едкім чорным дыме, які неўзабаве данёс да яго вецер, калі ён наблізіўся да свайго жытла. I толькі калі шлях яго перагарадзілі плячыстыя дружыннікі, усё зразумеў сівы вяшчун. Гарэла капішча з драўлянымі багамі, палаў свяшчэнны гай. Гэта магло значыць толькі адно: ваявода перайшоў у новую веру...
He так даўно вярнуўся слаўны тураўскі ваявода з Візантыі, куды даўно запрашала яго сястра, прыгажуня Апрасіння, аддадзеная замуж за аднаго са шматлікіх пляменнікаў візантыйскага імператара. Як прайшла іх сустрэча,— невядома, толькі вярнуўся ваявода з чужых земляў хрысціянінам. Ды і характарам нібы змяніўся — не пазнаць былога мужнага ў бойцы, гасціннага для сяброў тураўскага гаспадара: ціхі ды змрочны стаў, граху пачаў баяцца, кары Боскай, адмовіўся ад паходаў слаўных ды піроў знатных, загадаў усім ахрысціцца, наказаў пачаць будаўніцтва царквы — дома новага Бога, ды пералавіць усіх вешчуноў-паганцаў, якія нібыта сеюць у людскіх душах злое насенне. Так трапіў наш вяшчун у глыбокую цямніцу — поруб, дзе да яго мучыліся некалькі Перуновых служак.
Але, мабыць, не забыліся паганскія багі пра свайго любімца, бо амаль у той жа дзень, як трапіў вяшчун у поруб, няшчасце наведалася ў ваяводаў церам. Захварэў яго дванаццацігадовы сын, і зайшлося ваяводава сэрца болем і тугою, бо ўбачыў ён, што тая хвароба — смя-
ротная. Дарэмна спрабавалі адпойваць травамі хлопчыка, дарэмна візантыйскі святар, якога прывёз з сабою з дальніх краёў ваявода, чытаў над хворым малітвы і абкурваў яго ладанам,— не станавілася лягчэй спадчынніку.
Тады хтосьці нашаптаў ваяводу на вуха, што трэба забіць паганцаў, якіх трымаюць у порубе: тады візантыйскі Бог выратуе хлопчыка. I ваявода ўжо згадзіўся на гэта. Але данеслі яму вартавыя, што просіць сустрэчы з ім адзін з вязняў, самы стары з усіх.
Вешчуна прывялі да ваяводы. Стары сказаў тады: — Дазволь пабачыць твайго сына. Бо, здаецца мне, ведаю я яго хваробу і змагу лекаваць...
На пяты дзень пасля таго, як тураўскі вяшчун пачаў лячэнне, хлопчык упершыню расплюшчыў вочы. Усхваляваны бацька кінуўся цалаваць яго, але вяшчун груба адштурхнуў ваяводу ад ложка: любы неасцярожны рух, моцны гук і нават нязвыклы пах можа нашкодзіць хвораму. Ён яшчэ вельмі слабы.
1 ваявода адышоў у здзіўленні, бо ўпершыню бачыў перад сабою чалавека, які не толькі не баяўся яго, уладара тураўскага, але і трымаў сябе так, быццам ён — гаспадар над усім. I падумалася тады ваяводу, што, мабыць, хлусіць стары, называючы сябе паганцам. А гэта ж — хрысціянін, святы праведнік, якога сапраўдны Бог паслаў сюды, каб выпрабаваць яго, ваяводу, на вернасць. I тады знікла ў ваяводы сумненне ў тым, ці паправіцца яго сын. I яшчэ ён прыдумаў, як дзейнічаць яму далей, каб Бог трыадзіны застаўся задаволены ім: ён зробіць выгляд, што паверыў словам старога, што ён — паганец, і будзе пакорліва прасіць яго прыняць хрышчэнне, ступіць на шлях ісціны.
Ваяводаў сын канчаткова паправіўся праз месяц. Але яшчэ раней ваявода адпусціў усіх сваіх вязняў, прапанаваўшы ўсё ж кожнаму добра падумаць і прыняць сапраўдную веру. Сабраўся ў дарогу і сівы вяшчун. Тады пазваў яго да сябе ваявода і адкрыў сваю душу:
— Я ведаю, што пасланы ты мне ў цяжкую гадзіну не толькі як ратаванне, але і як выпрабаванне маёй веры. Ты бачыш цяпер — я моцны духам і цярплівы ў вучэнні Хрыстовым. Даверся ж мне, Божы пасланец.
Але паківаў галавою вяшчун:
— Ты памыляешся, ваявода. Я—служка богавы, але мой бог — Пярун, ад якога я ніколі не адмоўлюся...
Невядома дакладна, ці паверыў гэтым словам ваявода. Кажуць толькі, што з таго часу скончыліся ў Тураве ганенні на паганцаў. А калі стары вяшчун памёр, загадаў ваявода апрануць яго ў архіепіскапскае адзенне і пакласці ў дамавіну з каштоўнага камення.
Так ён быў пахаваны, урачыста і пышна. Але доўга потым, сустракаючыся, тураўскія паганцы круцілі галовамі і цяжка ўздыхалі:
— Усё добра, але лепш было б нашага вешчуна хаваць, як і ягоных папярэднікаў,— аддаць цела свяшчэннаму агню! Ды што цяпер зробіш: ваявода — уладар...
душл ГОРЛДЛ
едалёка ад Лунінца знаходзіцца незвычайнае па сваёй прыгажо-
сці возера Белае. Ціхае яно і празрыстае, быццам не вада ў ім, а слёзы, светлыя слёзы.
Шмат стагоддзяў захоўваецца ў народзе адно паданне...
* * *
Самыя пышныя палацы, самыя багатыя цэрквы, самыя тонкія шаўкі, самая трывалая зброя, самыя пародзістыя коні, самае смачнае віно,— усё гэта можна было ўбачыць у горадзе, які ганарлівая жыхары назвалі Шчаслівым. Але ніколі не завітвала сапраўднае Шчасце ў гэты горад, бо жылі ў ім самыя сквапныя, самыя жорсткія, самыя чэрствыя людзі. Дастатак і Дабрабыт сябруюць з такімі людзьмі, а Шчасце, быццам палахлівая птушка, адлятае ад іх. Ды і навошта ім Шчасце, калі яны не ведаюць, што гэта такое? Усё жыццё сваё жыхары дзіўнага горада прысвячалі Нажыве. Горад наведвалі толькі вельмі багатыя людзі. Нягледзячы на вялікі выбар тавараў, з мясцовымі купцамі ніхто не хацеў гандляваць — занадта ўжо дорага ацэньвалася ўсё ў Шчаслівым.
Але аднойчы на вуліцах горада з’явіўся стары жабрак. Здавалася, яму не меней, чым сто гадоў. Вочы яго, некалі сінія, так выцвілі, што былі амаль бясколерныя, барада, доўгая і зусім белая, збілася, у ёй заблытаўся дзядоўнік, адзенне густа абсыпаў дарожны пыл. Стары заходзіў у кожны дом, спыняў кожнага сустрэчнага. He, ён не збіраў міласціну, ён толькі прасіў глыток вады, бо, прайшоўшы доўгі шлях, вельмі стаміўся і паміраў ад смагі.
Але паціскалі плячыма людзі: хіба хтосьці дае ваду за так? Усё каштуе грошай.
Апоўдні без сіл упаў стары ля высокай брамы, і гаспадар напусціў на яго сабак. Злосна кінуліся яны на нясчаснага, і, напэўна, давялося б у той дзень старому развітацца з жыццём, каб нечакана не прыйшла дапамога. Мала-
дзенькае дзяўчо кінулася да яго, свіснуў гаспадар, вяртаючы сабак.
— Навошта табе гэты бадзяга? — неласкава спытаўся ён.
— Гэта мой дзядуля, ён, урэшце, знайшоў мяне,— схлусіла дзяўчына.
Стары хацеў пахваліць сваю юную выратавальніцу, але між волі з вуснаў яго вырвалася толькі хрыплае: «Піць...»
У бедным пакойчыку, што амаль прыляпіўся да пуні гаспадара, жыла дзяўчына. Яе жытло не вельмі спалучалася з багаццем іншых жыхароў Шчаслівага. Сюды прывяла яна старога жабрака, тут напаіла яго, накарміла, гасцінна прапанавала пераначаваць.
— I сапраўды, дзядуля, куды пойдзеш ты? Хутка сцямнее.
— Дзякуй, мілая, за ласку, але шлях мой далёкі, і трэба мне яшчэ да заходу сонца пакінуць ваш горад.
КНІГІ ОНЛАЙН
