Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Стары Мойшэ рашуча адмовіўся ад Гудзі. Можаш па закону лічыць яе сваёй дачкой,— сказаў Мікалай, а потым ён павярнуўся да дзяўчыны.— Сястра, у гэтую ж нядзелю ты прымеш хрост.
Дзень, калі ў вясковай царкве ахрысцілі Гудзю, аднавяскоўцы Аўгіні зрабілі святам для прыгажуні. Кожны падыходзіў да яе з падарункам, ласкавымі словамі. Яе цалавалі дзяўчаты, ёй усміхаліся хлопцы. 1 сама дзяўчына была такой гордай, такой шчаслівай з-за таго, што на шыі яе пабліскваў маленькі крыжык, які зрабіў яе роўнай з усімі.
Вечарам у хаце Аўгіні было застолле з песнямі і танцамі. Вёска весялілася. I раптам сціхлі песні. У дзвярах з’явіўся панскі аканом. Яго баяліся, бо менавіта на гэтым змрочным чалавеку ляжаў абавязак знаходзіць і дастаўляць у маёнтак гаспадара прыгожых дзяўчат. Пан быў ласы да такіх гульняў і шмат загубіў за свой век маладых сялянак. Аканом абвёў вачыма ўсіх прысутных, а потым торкнуў пальцам у Мікалая.
— Пан рады, што ты вярнуўся, сумленна выканаўшы свой салдацкі абавязак. Пан хоча, каб ты працаваў пры яго сядзібе конюхам. Гэта — вялікі гонар. Але яшчэ большы гонар аказвае ён тваёй сястры. Прывядзеш яе заўтра ў маёнтак. Яна пагасцюе ў пана некалькі дзён.
Гарою ўзняўся велікан Мікалай над сталом:
— Дзякуй пану за ласку. Але памыліўся ён: Гудзя — не мая сястра і не яго прыгонная. Гэта ўнучка багатага яўрэя Мойшэ, шынкара з Мастоў. I дазволу на гасцяванне ў панскім маёнтку трэба прасіць у яго. Гэтаксама, як мы надоечы ездзілі прасіць дазволу ахрысціць Гудзю.
— Як так?! А хіба стары не адмовіўся ад унучкі? Усе кажуць. А калі гэта сапраўды так, дык Гудзя — прыгонная дзеўка.
— Людзі шмат лухты кажуць,— паківаў галавой Мікалай.— Мойшэ даведаўся пра Гудзіна жаданне прыняць хрост і дазволіў ёй гэта. Але з іудзеямі хрысціянцы не ўжыцца, і таму ён адпусціў Гудзю з намі. Стары яўрэй абяцаў нам грошы на Гудзіна выхаванне.
Аканом плюнуў і пакінуў хату, а Юдзіта абняла названага брата, удзячная за яго ману.
Але цяжка змагацца з панскай прыхамаццю. Паверыўшы словам Мікалая, пан рашыў завалодаць прыгажуняй інакш. Гудзе пачалі перадаваць панскія падарункі: багатыя сукенкі, залатыя ўпрыгожванні. Нейкая старая падазронага выгляду праследавала дзяўчыну, нашэптваючы ёй аб «пяшчотных пачуццях пана». Гудзю палохала ўсё гэта. Са слязьмі яна прыбягала да свайго названага брата, і ён як мог суцяшаў дзяўчыну.
— He прымай нічога з падарункаў, не слухай парад. Неаднойчы накладалі на сябе рукі згвалтаваныя, зняслаўленыя панам дзяўчаты. Ён загубіць і тваю маладосць, калі ты паверыш яму.
Сам жа Мікалай ужо ведаў: ратаванне толькі ў замужжы. Яна — вольная, няхай абярэ сабе ў мужы вольнага чалавека, і ён павязе прыгажуню далёка з гэтых мясцін. Калі б жа вольным, непрыгонным быў ён сам! 3 якой радасцю ўзяў бы Мікалай шлюб са смуглявай прыгажуняй! Але такому, як ён, нельга нават і думаць пра гэта. I велікан з добрымі вачыма ўздыхаў, не заўважаючы, як аддана, не па-сястрынску, глядзіць на яго прыўкрасная Юдзіта.
Тое, што яе сын і ўнучка Мойшэ кахаюць адзін адно, са страхам зразумела аднойчы старая Аўгіня. Кожны з іх думаў, што надзейна хавае свае пачуцці, але яны былі такімі бачнымі для іншых. Толькі Мікалай не заўважаў кахання Юдзіты, а Юдзіта не бачыла кахання Мікалая.
Аўгіня рабіла ўсё, каб яны так і не змаглі прызнацца адзін аднаму. Бо яна ведала: пан не дазволіць іх шлюба і можа здарыцца бяда.
Старая жанчына памылілася. Бяда адбылася і без гэтага.
Летнім сонечным днём Гудзя збірала ў лесе суніцы. Раптам проста на ягадную паляну выскачыў конь з вершнікам. Са страхам пазнала дзяўчына ў конніку пана. Ён быў у паляўнічым адзенні, стрэльба вісела за яго плячыма.
— He палохайся,— ласкавым голасам прагаварыў ён.— Наша сустрэча не выпадковая. Я шукаў цябе, каб пагаварыць.
Пан саскочыў з каня і падышоў да збялелай дзяўчыны.
— Гудзя, мае падарункі вяртаюцца. Хто не дазваляе табе іх прымаць? Аўгіня? Мікалай? Ты не можаш не верыць майму каханню. Я не такі чалавек, які кідае словы на вецер. Пакахай жа мяне, прыўкрасная яўрэйка.
Пан хацеў абняць Гудзю, але яна вырвалася і адскочыла ўбок.
— He! He трэба, пане,— прагаварыла спалоханая дзяўчына.— Вашы словы, як салодкая атрута. Вы не любіце мяне. Вам трэба толькі пасмяяцца над беднай дзяўчынай. У вас ёсць пані, пашкадуйце хаця б яе, калі нас, простых, вам не шкада.
Пан збялеў ад злосці. Яму ўпершыню адмаўлялі гэтак смела. Хуткім кашэчым рухам ён схапіў дзяўчыну.
— Што ж, значыць, і праўду кажуць, што стары салдат атрымаў больш, чым проста пяшчотны пагляд,— гнеўна прашыпеў ён.— Ты аддала перавагу халопу перад панам. Але зараз табе прыйдзецца скарыцца мне...
Барацьба была доўгай. Адчай надаў сілы Гудзі. Яна параздзірала пану твар пазногцямі, і ад болю той на імгненне аслабіў абдымкі. Гэтага было дастаткова. Прыгажуня вырвалася і кінулася бегчы. Калі пан ачухаўся, яна была ўжо вельмі далёка. 1 тады ён схапіў стрэльбу...
Грымнуў гром. Далёкая дзявочая постаць успляснула рукамі і ўпала на зямлю...
У хаце Аўгіні пачулі гэты стрэл. Ускочыў збялелы Мікалай, кінуўся на трывожны гук. I хутка вярнуўся змрочны, з пагаслымі вачыма. На руках ён нёс мёртвае цела сваёй названай сястры.
Hi слова не сказаў Мікалай і на пахаванні. Толькі на другую раніцу знік назаўсёды. На магіле Гудзі аднавяскоўцы знайшлі велічэзны вянок з палявых кветак. Адзінае, што пакінуў пасля сябе сын Аўгіні, які вырашыў, урэшце, стаць вольным.
Пан аб’явіў пошукі свайго халопа, але яго так і не знайшлі. А Аўгіня да самой смерці рабіла выгляд, што не ведае куды накіраваўся яе сын. А можа, сапраўды не ведала?
Кажуць, з часам, калі пан стаў зусім старым і сэнтыментальным, ён часта са слязьмі ўспамінаў пра прыгажуню, застрэленую ім. Ён нават загадаў пераіменаваць вёску, дзе жыла дзяўчына: надаў ёй імя Гудзевічы. Але слязам пана, яго раскаянню ніхто не верыў. Тым не менш, вёска гэтая ў Мастоўскім раёне і дагэтуль называецца Гудзевічамі.
НЛШЧЛДЛК
аму ты думаеш, Ніл, што мы пойдзем за табою? — маладога селяніна з грубымі, вялікімі, як у сапраўднага аратага, рукамі і ўпартым высокім ілбом акружылі з усіх бакоў аднавяскоўцы.
— Вы не можаце кінуць мяне зараз, калі я, урэшце, даведаўся, хто адзіны сапраўдны нашчадак князя Сапегі.
— Мы не верым табе. Ці зможаш даказаць, што ты князеў сын?
— Так кажа мая маці, Марына. А кожны з вас ведае, што няма ў нашым сяле больш сумленнага чалавека.
Шум спрэчкі перапыняе голас саракагадовай, яшчэ вельмі прыгожай жанчыны:
— Браты, чаму вы не верыце майму сыну? Успомніце, як аднойчы позняй восенню ў нашых мясцінах заблукалі двое паляўнічых. Я тады была яшчэ зусім маладзенькай, і маці марыла аддаць мяне замуж за багатага. А тыя двое казалі, што яны — княжацкія лоўчыя, і маці запрасіла іх пераначаваць у нашай хаце. Замуж мяне не ўзялі, не роўняй аказалася маладому госцю, бо ён быў не лоўчы, а князь. Але вось сына падараваў мне вялікі Сапега. Ніл — Сапегаў нашчадак, і таму мае, напэўна, права на спадчыну.
— Марына, скажы, калі ласка,— выходзіць наперад сівы селянін з добрымі вачыма,— ці ведаў князь пра сына?
— Я хацела паведаміць яму пра гэта яшчэ дваццаць гадоў назад, але мяне нават не пусцілі ў палац,— уздыхае жанчына.
Сціхаюць людзі. Яны ўражаны і разгублены.
— Цяпер вельмі цяжка даказаць штосьці,— кажа сівы селянін.— Князь памёр, і ніхто не пацвердзіць правы твайго сына.
— Наадварот, толькі зараз і трэба пачынаць дзейнічаць,— гарачыцца хтосьці.— Сам Сапега ніколі б не згадзіўся прызнаць Ніла сваім нашчадкам. Але ён памёр, і няма зараз нікога больш вартага прыняць яго спадчыну, чым Ніл.
— Правільна! — чуюцца крыкі.— Хай Ніл будзе нашым панам!
— Хто пасмее пярэчыць нам з-за таго, што Марына не мела шлюбу з князем? Затое Ніл — старэйшы з усіх Сапегавых дзяцей!
— Няхай прызнаюць яго правы, а не то мы пакажам ім, як могуць простыя людзі змагацца!
— Хопіць крыўды! Ніл, абяцай, што будзеш шкадаваць сялян, і мы — твае!
Шум усё большае. Цяпер ужо крычаць і жанкі:
— Колькі цярпець нам прыніжэнні ад паноў? Кожны з іх толькі і глядзіць, каб пакрыўдзіць безабаронную жанчыну. Дабівайся, Марына, справядлівасці! Ужо калі ты выгадавала княжацкага сына, то павінна за гэта хаця б штосьці мець!
— Я даб’юся сваіх правоў,— ціха кажа Ніл, і Марына з гонарам і пяшчотай глядзіць на яго.
* » ♦
У Ружанах было неспакойна. Пранесліся чуткі аб з’яўленні князя-самазванца. У цэрквах святары ўжо пелі яму анафему. А ў сваім пышным пакоі зачыніўся раз’юшаны малады Сапега, не жадаючы бачыць нават уласную маці і братоў. Сяляне былі гатовы прызнаць Ніла сваім гаспадаром, бо, пражыўшы дваццаць гадоў у сялянскай сям’і, не мог ён, па іх разуменню, забыць пра беды і крыўды простых людзей. Іншыя маладыя мужыкі далучыліся да Ніла, астатнія з цікаўнасцю чакалі, чым усё скончыцца.
Калі стала зразумела, што мірам Нілу ніколі не дабіцца прызнання сваіх правоў, у Ружанскай пушчы з’явіўся новы гаспадар. I з таго часу Сапегі пачалі сапраўдную вайну супраць бунтаўшчыкоў-сялян. Год трымаліся нілаўцы, але сілы былі няроўныя...
* * *
Сумнай была гэтая апошняя вячэра. Ніл сядзеў моўчкі і здаваўся значна старэйшым, чым быў на самой справе. Ніхто не сумняваўся, што заўтра прыме смерць, бо з усіх бакоў іх лагер быў акружаны войскамі, выкліканымі Сапегам для знішчэння небяспечнага саперніка.
— Няўжо нам не застаецца нічога, акрамя таго, каб як мага даражэй прадаць сваё жыццё? — спытаў нехта.
— Ёсць выйсце,— хмура адказаў Ніл.— Учора на плошчы каля царквы быў абвешчаны ўказ: «Сапегі згодны
дараваць усім ашуканым людзям, калі яны выдадуць яго, звязанага, у рукі сапраўднага князя». Гэтую вестку прынесла мая маці, Марына. Салдаты прапусцілі яе да нас дзеля гэтага.
Узнімаецца шум абурэння:
— Як дрэнна ты думаеш пра нас, Ніл!
— Хіба мы заслугоўваем гэтага?
— Мы не здраднікі!
— Ты сапраўдны князь, мы прызнаём толькі цябе!
Ніл з хваляваннем і падзякай аглядае твары людзей, што засталіся верныя яму, нягледзячы ні на што.
— Тады—смерць, слаўная смерць дзеля праўды. Мы загінем разам, падтрымліваючы адзін аднаго ў цяжкі час, засланяючы адзін аднаго ўласным целам, як брата. I нам не будзе нічога шкада, і нам не будзе страшна.
Некалькі чалавек ускокваюць, каб моцным мужчынскім абдымкам прыціснуць да сябе Ніла. He, не панам, не ўладаром над сабою адчувалі яны яго ўвесь гэты час. Быў Ніл для іх братам, сынам. Быў Ніл жывым увасабленнем справядлівасці, якой пакуль не змаглі яны дабіцца. I ніхто не заўважыў, як збоку за імі назіралі жаночыя вочы, поўныя тугі і адчаю. Марына не думала зараз пра сына. Яна ведала, што не існуе сродка, каб захаваць яго жыццё. Але разам з ім павінны былі прыняць смерць і ўсе гэтыя добрыя, прыгожыя, працавітыя людзі, што паверылі ёй і заступіліся за яе гонар. Яна думала пра іх сем’і, пра жанчын, якіх усіх ведала і любіла, сваіх сябровак, дзяцей, якім давядзецца з маленства даведацца пра сіроцкую долю.
КНІГІ ОНЛАЙН
