Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
I Марына выйшла наперад, маленькая, слабая. I ўпала на калені:
— Даруйце мне, землякі! Зманіла я вам. He Сапегаў сын мой Ніл. Селянінам быў яго бацька, звычайным, як і ўсе мы. Славы хацела, багацця хацела для Ніла — толькі смерць здабыла і яму, і вам. Ратуйце ж сябе, дзеля родных вашых. Выдайце сына майго Сапегам!
I цішыня павісла над лесам. I маўчалі людзі доўга, як у той час, калі паведаміла ім Марына, шго яе сын — нашчадак князя.
— He трэба было табе казаць нам пра гэта зараз,— павольна прагаварыў хтосьці.— Лепей было б для нас, не ведаючы, смерць прыняць. Таму што ніхто ўсё роўна не здрадзіць нашаму атаману. He дазволіць зрабіць нам гэта ўлаенае сумленне. Бог даруе табе за хлусню, Марына, як даруем зараз мы ўсе.
— Але не я! — крыкнуў раптам Ніл, кідаючыся да жанчыны.— Маці, што нарабіла ты? Навошта? Аднавяскоўцы! Няма маёй віны ў тым, што здарылася. He ведаў я нічога. Але калі ёсць у вас сумленне, дык і ў Ніла яно маецца. Сам аддамся ў рукі сваім ворагам. Няхай шыбеніца — я заслужыў яе, затое ўсе вы будзеце жыць. Дараванне...
— Даравання не будзе,— хрыплым голасам, непадобным на свой звычайны, вымавіла Марына.— Каб атрымаць дараванне, сыне, яны павінны выдаць цябе. Яны, а не ты сам.
— Вяжыце мяне, людзі! — ціха казаў Ніл.— He трэба лішняй крыві...
* ♦ ♦
Шыбеніцу паставілі на плошчы. Паглядзець на пакаранне прыйшоў увесь горад, былі тут і людзі з навакольных вёсак. Асобна ад усіх стаялі былыя разбойнікі-нілаўцы, якія атрымалі дараванне цаной жыцця свайго атамана. На іх глядзелі з недаверам, амаль з нянавісцю. I нілаўцы, адчуваючы гэта, нізка схілялі галовы і хавалі вочы.
3 вялікай годнасцю і высакароднасцю, як мог бы зрабіць толькі нашчадак князя, узышоў на памост, насустрач сваёй смерці, Ніл. I калі няўмольна зацягнулася вакол яго моцнай шыі пятля, міласэрная смерць закрыла вочы Марыны. Без крыку, без стогну ўпала маці на рукі аднавяскоўцаў мёртвай...
Доўга не пакідалі страшэннага месца нілаўцы. Яны апусціліся на калені проста на брук, вусны іх ледзь чутна варушыліся. Што шапталі яны? Маленне альбо проста апошняе «даруй»?
На другі дзень нілаўцаў пад аховай прывялі на пустэчу, дзе было дазволена ім жыць. I хутка ўзнікла невялічкае паселішча адрынутых. I пэўны час нікому не дазвалялася мець справы з яго жыхарамі. Госцям з іншых мясцін сяляне звычайна тлумачылі гэтую забарону словамі: «Тут жывуць вары-нілаўцы». Хутка вёска пачала называцца Варанілаўцы, а потым і Варанілавічы.
Да гэтага часу захавала яна сваю назву.
ЦІКАўНАЯ
МЛНЛШКЛ
олькі яе кажыце, што легенды і падавні — гэта выключна атрыбуты сівой даўніны! Пакуль жывы народ, ён стварае свой эпас. Колькі іх узнікла і працягвае ўзнікаць ужо ў наш час! I гэтыя легенды і паданні ніяк нельга аднесці да так званай аўтарскай творчасці, бо сюжэт, падказаны кімсьці адным, праходзіць праз тысячы вуснаў, шліфуецца, як камень у рачной вадзе, паступова пераўтвараючыся ў маленькі шэдэўр, аўтарам якога мы ўжо не можам назваць нікога, акрамя народа.
Вам патрэбны доказы? Калі ласка!
Зусім нядаўна ў Нясвіжы, гэтай сталіцы прывідаў, з’явілася новая здань. Усё пачалося з таго, што кіраўніцтва педагагічнага вучылішча, якое размяшчаецца зараз у будынку былога жаночага манастыра, вырашыла правесці рамонт. У час яго быў знойдзены замураваны ў склепе шкілет, аблытаны ланцугамі.
Спачатку цікавы факт проста перадаваўся ад аднаго жыхара Нясвіжа да другога, потым сталі пагаворваць, быццам з тых часін уначы па пакоях інтэрната пачаў блукаць прывід манашкі з ланцугамі. Здань палохала ўражлівых студэнтак стогнамі і ўздыхамі: «Ах, манастыр... манастыр...»
Слова за слова — і ўзнікла легенда. Мне давялося чуць некалькі розных яе варыянтаў ад розных людзей. Паспрабую пераказаць вам той з іх, які найбольш спадабаўся.
Сястра Тэрэза была яшчэ зусім юнай, і ўсё на свеце цікавіла яе. He з’яўлялася ў святых сясцёр таямніцы, пра якую яна адразу ж не даведвалася б, не здаралася ў гэтых сценах ніводнай скандальнай гісторыі, у якой не была б замешана юная манашка. Нельга сказаць, што сястра Тэрэза не была набожнай, але вельмі падабаліся ёй падарожжы на гарадскі кірмаш. Старая ігумення маці Урсула па чарзе адпраўляла туды сясцёр, бо трэба было неяк клапаціцца пра манастырскую кухню.
Тэрэза заўсёды з нецярпеннем чакала сваёй чаргі. Хацелася паназіраць за людзьмі, патаўчыся ў натоўпе
перад балаганам батлеечніка, паслухаць апошнія чуткі, патаргавацца, каб потым падзяліцца сваімі ўражаннямі з сёстрамі. Тэрэза сапраўды была вельмі добрым апавядальнікам. Цудоўная фантазія дапамагала ёй так расфарбаваць свае назіранні, што калі манашка пачынала гаварыць пра тое, што бачыла «ў людзей за брамай», вакол яе збіралася шмат сябровак.
Але аднойчы пасля такой вандроўкі юная манашка, таямніча прыклаўшы палец да вуснаў, выцягнула аднекуль з рукава бліскучыя каралі. Яны адразу ж пайшлі па руках. Святыя сёстры охалі, перабіралі пацеркі, як ружанец, падстаўлялі іх пад сонечныя промні, каб мацней зіхацелі, прымяралі. У Хрыстовых нявестаў раптам прачнулася какетлівасць звычайных жанчын. Толькі крык адной з сёстраў, які папярэджваў аб набліжэнні ігуменні, прымусіў іх разысціся.
Але старая Урсула ўжо адчула нешта небяспечнае для спакою яе манастыра.
— Што было тут? — пагрозліва звярнулася яна да сястры Тэрэзы і раптам убачыла на шыі манашкі бліскучыя каралі.
— Дзе ўзяла ты гэта? — ігумення рванула зіхатлівае ўпрыгожванне так, што пацеркі пырснулі-разбегліся па каменнай падлозе.
Але маўчала, схіліўшы галаву, Тэрэза, і абатысе не заставалася нічога іншага, як пакараць манашку постам і малітвай.
Прайшоў час, учынак юнай сястры пачаў забывацца, і зноў надышла чарга ісці ёй на кірмаш за пакупкамі...
Уначы ў Тэрэзінай келлі святыя сёстры, ловячы кожнае слова, слухалі чытанне незвычайнай для іх кнігі, якўю прынесла ў святое жытло з міру цікаўная манашка. Кніга была пра грахоўнае каханне, пра жанчыну, што мяняла мужоў і каханкаў, вандруючы па краіне, апранутая салдатам...
Мабыць, нехта з Тэрэзіных нядобразычлівіц данёс пра яе новы ўчынак маці Урсуле, таму што не паспелі яшчэ манашкі прачытаць і палову кнігі, з’явілася іх настаяцельніца. Hi слова не кажучы, яна выхапіла кнігу і кінула ў камін.
На гэты раз аблуднай сястры было прызначана больш суровае пакаранне — трыццацідзённае пакаянне.
Але не магла не заўважыць абатыса, што менавіта з гэтага часу юная Тэрэза стала гераіняй у вачах некаторых манашак.
Са страхам адпускала яе ў наступны раз у горад настаяцельніца. Увесь вечар пасля яе вяртання ціха хадзіла па манастыры, заглядаючы ў кожную келлю,— ці не там сабрала грахаводніца сясцёр, каб бянтэжыць іх? Але ціха было ў святым жытле, і маці Урсула супакоілася, пайшла адпачыць да сябе...
Уначы крык, шум, тупат дзесяткаў босых ног разбудзіў яе. Кінулася настаяцельніца туды, адкуль даносіўся шум. I — замёрла. I — схапілася за сэрца. У акружэнні манашак, закрываючы рукамі ад іх кулакоў галаву, стаяў мужчына.
Як высветлілася, ён пералез праз агароджу, шукаючы сустрэчы з сястрой Тэрэзай, якая заўсёды так прыветна ўсміхалася яму, калі даводзілася ёй у час кірмашу праходзіць міма яго крамы.
— Ну вось што, дачка мая! — рашуча сказала маці Урсула.— Калі ты не хочаш быць выгнанай з манастыра, то павінна забыцца пра вандроўкі ў горад. Выбірай: альбо — альбо!
У планы сястры Тэрэзы зусім не ўваходзіла развітанне з манастыром, і таму яна, плачучы, згадзілася адмовіцца да паходаў «у мір».
I сумным стала жыццё манашак без цікавых агюведаў іх юнай сястры, ды без яе вясёлых выбрыкаў.
Засумавала і Тэрэза. Цэлымі днямі ад малітвы да малітвы, бледная і ціхая, нібы цень, блукала яна па доўгіх галерэях, па манастырскім двары, па кветніку.
Неаднойчы святыя сёстры прасілі ў настаяцельніцы адмяніць такое суровае пакаранне. Але непахіснай была воля маці Урсулы:
— Пакуль у сценах гэтых — манастыр, сястры Тэрэзе не бачыць міру...
А хутка пакараная манашка памерла. Цела яе настаяцельніца загадала скаваць ланцугамі і замураваць у склепе, каб нячысцік, які ўжо спрабаваў авалодаць сястрой Тэрэзай пры жыцці, не прад’явіў свае правы на манашку пасля яе смерці.
I вось, праз шмат гадоў, была разбурана сцяна, за якой знаходзіліся астанкі грэшнай сястры. I, памятаючы загад старой настаяцельніцы, прывід стаў з нецярпеннем чакаць
таго часу, калі тэрмін пакарання скончыцца і яму дазволена будзе пакінуць гэтыя сцены.
Тады і пачалі бачыць здань у інтэрнаце. Але, гледзячы на студэнтак (навучальная ж установа па сутнасці атрымалася жаночай), прывід застаўся ўпэўненым, што жаночы манастыр размяшчаецца тут па-ранейшаму. Таму так сумна ўздыхае бесцялесная Тэрэза:
— Ах, манастыр... манастыр...
I чым жа тут дапамагчы здані? Хіба толькі заахвоціць паступаць у педвучылішча хлопцаў!
КРЫЛАТЫ ХРАМ
н стаіць у самым цэнтры старажытнай Гародні, карчакаваты,
трывалы, магутны, як крэпасць.
На першы погляд здаецца, што гэтае цяжкае збудаванне выйшла не інакш як з нетраў самой маці-зямлі. Але прыгледзішся ўважлівей, і ахопіць нейкі незразумелы неспакой, нейкае хваляванне, як быццам у чаканні дзіва. Заўважыш раптам, што не такая ўжо непарыўная сувязь у гэтага моцнага збудавання з глебаю. I што падобна яно хутчэй на гіганцкую птушку, якая, пакуль яшчэ са складзенымі крыламі, замерла на вяршыні абрыва, выбіраючы сабе нябесны шлях. Яшчэ адно імгненне — і расправіць крылы, узнімецца ў вышыню храм...
Хто ўлажыў сваю крылатую душу ў камень Каложскай царквы? Нехта Міланег? Дакладных звестак пра дойліда гісторыя да нас не данесла. Але ёсць легенды.
«Ён прыйшоў невядома адкуль і пайшоў у нябыт. Ён падараваў гораду самы прыгожы з храмаў і ўзяў за гэта самую прыгожую гародзенскую дзяўчыну»,— так пачынаецца адна з іх...
* * *
Гародня сустрэла майстра агнём. Здавалася, не было ніводнага будынка, які не ахапіла б злое полымя. Прычынаю страшэннага пажару было не нашэсце паганых, не нядобры намер ліхіх разбойнікаў. Божым пакараннем уяўляўся гэты агонь гародзенцам, бо дала яму пачатак маланка, што ўдарыла ў некалькі самых высокіх дамоў.
Першым успыхнуў княжацкі церам. Гародзенскі князь Барыс выскачыў у палаючым плашчы і зараз у роспачы ірваўся з чэпкіх рук чаляднікаў назад: у сваёй дзявочай святліцы, амаль пад самым дахам, засталася прыгожая князёўна Гражына. Яе крыкі аб дапамозе даносіліся праз шум полымя, але ніхто не рашаўся лезці нават дзеля такой красуні ў самае пекла.
КНІГІ ОНЛАЙН
