Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Што ж, калі так, трымаць не буду. Даруй жа мне, дзядуля, што нічога акрамя хлеба не магу даць табе ў дарогу. Сам бачыш, як жыву я, бедная парабчанка.
I, гледзячы на яе, ціхую, добрую, сказаў ледзь чутна стары:
— Калі ў гэтага горада ёсць душа, дык гэта ты. Скажы імя тваё, мілая?
— Бярозай клічуць.
— Прыгожае імя, але нейкае не чалавечае. Што ж ты, дзяўчыначка, у царкве не хрышчана, у купель не акунута?
— Сірата я, дзядуля. Hi бацькі, ні маці не ведаю. Людзі пад бярозай знайшлі,— Бярозай і назвалі. Грошай жа заплаціць папу за хрэсьбіны не было каму.
Доўга маўчаў стары, а потым сказаў:
— Ну, нічога, мілая. Быць хрышчаным яшчэ не значыць быць добрым чалавекам. Бачыў я шмат усяго ў жыцці, але такіх прагных ды злых хрысціян, як вашы, сустракаю ўпершыню. За чэрствасць іх чакае суровае пакаранне. Але цябе, Бяроза, я вызвалю ад гэтага. Збірай хутчэй сваё дабро, бо на світанку пакінеш ты горад. Выйдзеш з Усходняй Брамы, насустрач сонцу, і будзеш ісці, пакуль не ўбачыш мяне. Я прыпынюся і пачакаю, каб звесці цябе адсюль далёка, у тыя землі, дзе вечнае лета, дзе спяваюць райскія птушкі і жывуць адны толькі праведнікі. Але сцеражыся на шляху сваім аглянуцца назад, бо здарыцца бяда...
Калі дзяўчына апамяталася, старога ўжо не было. Як пайшоў ён, Бяроза і не заўважыла.
«Дзіўны чалавек,— падумала яна.— Кліча кудысьці ў чужыя землі, дабро збіраць у дарогу наказвае. Якое ж дабро ў сіраты? Няма нічога, акрамя вось гэтай сукенкі, што на мне. Ды і куды, навошта я пайду адсюль? Каму патрэбна я ў тых далёкіх землях?»
3 такімі думкамі легла яна спаць, але сон не ішоў, і ўпершыню здалося Бярозе няўтульным, цесным яе жытло, брыдкім яе становішча рабыні злога гаспадара. Раніцай яна ўжо не сумнявалася, што пойдзе за дзіўным старым, куды б ён ні паклікаў.
Дзяўчына ціха ўстала з ложка, абвяла апошнім паглядам маленькі пакойчык, што замяняў ёй шмат гадоў дом і, не азіраючыся назад, пайшла праз багаты гаспадароў двор, праз увесь горад. Стук яе драўляных чаравікаў па бруку быў адзіным гукам, які парушаў перадсвітанкавую цішыню. Бяроза падышла да Усходняй Брамы. Вартавыя салодка спалі, і ніхто не аклікнуў дзяўчыну.
Яна ішла насустрач сонцу, што павольна ўзнімалася над далёкім узгоркам, і ціха ўсміхалася. Жыццё новае, прыгожае, радаснае чакала яе.
Далёка на ўзвышшы заўважыла Бяроза ўчарашняга свайго госця. Ён чакаў яе, акружаны незвычайным ззяннем, якое стварылі вакол яго промні ўзыходзячага сонца. Дзяўчына паскорыла крок і раптам пачула страшэнны грукат, нібы за яе спіною расколвалася неба. Бяроза спынілася. Заўважыўшы гэта, занепакоіўся стары.
Затрэслася зямля, і адтуль, дзе знаходзіўся горад Шчаслівы, данесліся крыкі і енк. Белым ад жаху стаў дзяўчынін твар.
— Толькі не азірайся! — ускрыкнуў стары.
Але ці то голас яго быў заглушаны нябесным і падземным грукатам, ці проста гэтак было прадвызначана лёсам, непапраўнае здарылася. Азірнулася Бяроза і ўбачыла, як, бушуючы, пенячыся, з неба на яе горад падае вада, як зямля асядае, утвараючы для вады катлаван, як на месцы горада ўзнікае глыбокае возера...
I тут сілы сталі пакідаць яе. Цела застыла і выцягнулася, кроў у венах замерла, а ногі прараслі карэннямі ў зямлю. I перакінулася дзяўчына Бяроза ў дрэва бярозу і схіліла свае галіны над возерам.
He хаваючы слёз, наблізіўся да яе стары.
— Чаму ж ты не паслухалася мяне, мілая? — спытаўся ён, дакрануўшыся рукою да шурпатага бярозавага ства-
ла.— Стой цяпер побач з сваім горадам, прыгожае моцнае дрэва. Аплаквай, душа горада, тых, хто ніколі ні па кім не плакаў, сумуй па тых, хто ніколі ні па кім не сумаваў. Ты пражывеш доўга, бо я прызначаю табе тэрмін — тысячу гадоў. За гэты час сваімі слязьмі павінна ты выкупіць цяжкі грэх горада. Тады знікне возера, тады скончыцца пакаранне...
* * ♦
Старыя людзі з навакольных вёсак яшчэ памятаюць велізарную, моцную бярозу, адзіную ля возера Белага. Мабыць, сапраўды ад яе слёз вада ў возеры стала светлапразрыстай?
Шкада толькі: ніколі ўжо не збудзецца прароцтва дзіўнага жабрака, ніколі ніхто не ўбачыць больш горада Шчаслівага, бо знайшоўся злы чалавек, які ссек прыгожае дрэва на дровы...
Кажуць, замест светлага бярозавага соку на ствале забітага дрэва выступіла кроў...
легендл прл князёўну СОФ’Ю
ень вялікай бяды лунаў над Пінскам. Спачатку гэта адчула жывёла, а потым, гледзячы на яе паводзіны, зразумелі і людзі.
Ды як жа тут не зразумець, калі штоноч, быццам па нейкаму нячутнаму для гаспадароў загаду, пачыналі сумна выць на месяц сабакі, нібы здзічэлыя, шыпелі і не даваліся ў рукі каты. А з навакольных змрочных лясоў прыляталі рэдкія госці — совы ды пугачы. Злавесныя птушкі знаходзілі прыстанак на гарышчах і званіцах пінскіх цэркваў, сядалі на дахі і ўсю ноч крычалі-плакалі, быццам малыя дзеці, палохаючы гараджан. Іх зганялі крыкамі, палкамі ды каменнямі, але яны зноў вярталіся і зноў плакалі над лёсам пінчукоў.
Плач савы быў вельмі дрэннай прыкметай. Горад жыў у пакутлівым чаканні непазбежнага.
А непазбежнае ўжо набліжалася. Паміж лясоў і балот Турава-Пінскага княства, па дарогах, вядомых толькі нямногім, здраднік вёў войска касавокага татарскага хана Сатара.
Прайшоўшы большую частку шляху незаўважанымі, татары вырашылі, урэшце, спыніцца. Хан не быў упэўнены, што зможа ўзяць горад з налёту. Ён чуў, канешне, пра моцныя сцены Пінска і ведаў, што нават калі горад і будзе ўзяты, то дзеля гэтага трэба будзе ахвяраваць многімі добрымі воінамі. Хан быў асцярожны военачальнік. Ён жадаў бачыць войска супраціўніка перад сабой на полі бою. I таму вырашыў выманіць пінскага князя з яго дружынай з горада.
Ён паслаў з ганцом у Пінск абразлівае пісьмо і паклапаціўся адшукаць найбольш зручнае для бою поле. Хан амаль не сумняваўся, што разгневаны князь, прачытаўшы пасланне, выведзе сваіх воінаў яму насустрач, бо так рабілі ўсе славянскія ваяводы, з якімі даводзілася сустракацца хітраму ардынцу. Амаль усе з іх загінулі. У хана быў вялікі вопыт і шмат перамог.
Татарскі ганец прыскакаў познім вечарам. Імгненна на плошчы ля княжацкага церама сабраўся натоўп. У час,
калі князь прымаў пасланца, стаяла цішыня, падобная той, якая заўсёды бывае перад навальніцай.
«Князь Уладзімір,— пісаў ардынец.— Я не прывык браць гарады сілай — гэта знішчае шмат багацця, на якое разлічваюць мае батыры. Мне, хану Сатару, гарады здаюцца без бою. Таму ты не бачыш мяне пад сценамі свайго Пінска. Але ў мяне вояў столькі, колькі лістоў у лясах тваёй зямлі. Аддай Пінск, стань даннікам Залатой Арды, і мы пойдзем з тваёй зямлі, не спаліўшы ніводнай вёскі, не забіўшы ніводнага чалавека. Добра падумай, перш чым напісаць адказ. Калі ты думаеш зачыніцца ў горадзе, спадзеючыся на яго непрыступнасць, я зраблю ўсю зямлю вакол яго ажно да межаў твайго княства выпаленай пустыняй, і тады ты будзеш прасіць літасці. Але час літасці скончыцца».
Хан Сатар у задавальненні ад сваёй хітрасці аглядаў лагер, дзе ў шатрах і проста побач з вогнішчамі адпачывалі пасля шматдзённага пераходу яго воі, і прыкідваў у галаве, колькі часу спатрэбіцца пінскаму князю, каб сабраць войска і прывесці яго сюды. Ён вельмі здзівіўся б і рассмяяўся, калі б даведаўся, які адказ рыхтуе яму князь. Бо той вырашыў аддаць горад...
* * *
Калісьці, яшчэ ў дзяцінстве, малады княжыч Уладзімір з сябрамі прыдумаў дрэнную забаву. Хлапчукі хаваліся ў лесе ля вялікай сцяжынкі, што вяла на старое капішча, і палохалі ўсіх, хто ішоў у той бок. Княжыч дужа ганарыўся, што ад нараджэння хрышчаны. Здзек над «цёмнымі паганцамі» быў яму ў радасць. Напэўна, людзі неаднаразова скардзіліся на юнага княжацкага сына вешчуну, таму што аднойчы той, маленькі, згорблены, з’явіўся перад Уладзімірам.
— Княжыч, ты будзеш моцна шкадаваць, калі вырасцеш і паразумнееш,— сумна паківаў галавой вяшчун.
— Што паганскі вядзьмар можа зрабіць хрысціяніну? — засмяяўся Уладзімір.— He палохай мяне, старая сава!
I тады вяшчун сказаў нешта дзіўнае і незразумелае:
— Смерць твая прыйдзе пад знакам савы.
Стары зазірнуў у княжычаў твар, і той уздрыгнуў: страшнымі, зусім белымі былі вешчуновы вочы. 3 гэтым паглядам у душу Уладзіміра ўвайшоў страх. I назаўсёды
пасяліўся там. Дзікі і незразумелы, ён з’яўляўся кожны раз, калі Уладзімір чуў нешта пра саву.
Татарын Сатар прыйшоў у вызначаны совамі час. Гэтага было дастаткова, каб, памятаючы пра свой вялікі страх, князь прыняў самае немагчымае рашэнне. I, пэўна, ніхто б не перашкодзіў Уладзіміру выканаць яго, каб не было побач ваяводы Тамілы. Старога паплечніка Уладзіміравага бацькі ахапіў гнеў, калі ён даведаўся, як вырашыў зганьбіць сваю дружыну князь. Ваявода даказваў неабходнасць бою, угаворваў князя памяняць рашэнне. Але Уладзімір быў непахісны. I Таміла быў вымушаны прыгразіць свайму гаспадару народным гневам, які ён сам, ваявода, узніме супраць князя. Тамілу падтрымалі найбольш багатыя і паважаныя гараджане. Гэта было вельмі падобна на бунт. Уладзімір падумаў пра натоўп пінчукоў, які чакаў звестак пад вокнамі, і згадзіўся адаслаць татарскага ганца без адказу. Князь папрасіў ноч, каб абдумаць усё і прыняць іншае рашэнне. Але на золку таемна пакінуў горад разам з сынамі-падлеткамі Яраславам і Вячаславам.
3 усёй княжай сям’і ў Пінску засталася толькі Соф’я — дзіця старэйшае, незразумелае, нелюбімае.
Калі першая князева жонка, светлатварая Мілаліка, хадзіла цяжарнай, князь не сумняваўся, што будзе сын, нашчадак, спадчыннік. Але нарадзілася Соф’я і нараджэннем сваім забіла маці. Hi першага, ні другога ўчынку не дараваў дачцэ Уладзімір. He адчуваючы ласкі людской, занадта рана пацягнулася да Бога Соф’я. I Бог прыняў яе, не адштурхнуў.
Тое лета было апошнім летам паслушніцы Соф’і. У манастыры пад доглядам змрочнай ігуменні Яўхіміі рыхтавалася князёўна прыняць пострыг.
У ноч ганебных бацькавых уцёкаў Соф’і сніўся дзіўны сон. Палаў, гінуў у агні Пінск. Плавілася, аплывала ад жару, сцякала на зямлю пазалота з царкоўных купалоў. Гарэлі іконы, і па тварах мучанікаў і святых сцякалі крывавыя слёзы.
3 неспакойным сэрцам прачнулася Соф’я. Пінск шумеў, як растрывожаны пчаліны рой. Князёўна даведалася пра бацькаў учынак, і купалы, якія аплываюць золатам, ізноў паўсталі перад яе вачыма. Яна пачынала разумець свой сон. Маладая паслушніца апусцілася на падлогу перад абразамі і доўга размаўляла з Богам. Потым яна выйшла са сваёй келлі і падышла да манастырскай брамы...
КНІГІ ОНЛАЙН
