На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Раніцою 24-га жнівеня із 5-ці камэраў (2-ух «адзіночак» і 3-ох агульных) пасля разносу хлеба 47 «паек» вярнулася назад на кухню. Нябывалая навіна хутка абляцела ўсе камэры. Гэта была сэнсацыя на ўсю турму: 47 вязьняў абвесьцілі галадоўку — у савецкай турме ды яшчэ й групавую. Ніхто перад тым такога тут ня чуў.
Дзеля таго, што галадоўка была «сухая», на ранішняй «апраўцы» «бачкі» з вадою мы выставілі на калідор. Нашая пастава была цьвёрдая: ня есьці й ня піць.
Адразу пасьля таго Кузьменку й Сталовіча із «адзіночкі» № 23 перавялі да мяне. Але хлеб, «чай», «баланду» й «кашу» да нас і далей прыносілі рэгулярна, так, быццам ніякае галадоўкі няма. Мы аднак рашуча нічога ня прымалі.
Сохла ў роце. Язык рабіўся шурпатым, колкім, і, як і вусны, трэскаўся й крыху крыватачыў. Першыя 3 дні пакутавалі ад нясьцерпнага шчымлівага голаду, усярэдзіне штось пякло. Кружылася галава. Мы пераважна ляжалі. Мала гаварылі.
На 4-ты дзень востры боль голаду зьнік, і есьці ўжо не хацелася. Было толькі адно адчуваньне — млявая слабасьць. У гэты дзень і пачаліся спробы спыніць галадоўку. Наўперад на перамовы да нас пайшоў памнач турмы Соркін. Ён патрабаваў «прекратнть голодовку», кваліфікуючы яе антысавецкай дэманстрацыяй. На наступны дзень зьявіўся акруговы пракурор, а на 6-ты — Высоцкі.
Гэны, апошні, задаволіў усе нашыя патрабаваньні, загадаўшы зьняць з нас абмежаваньні сьледчага рэжыму. Так мы зусім неспадзявана выйгралі змаганьне й ЗО-га жнівеня галадоўку спынілі.
...Калі ў камэру прынесьлі газэты, зь іх мы даведаліся, што ў прэсе йдзе шаленая лаянка супраць Я. Лёсіка, В. Ластоўскага, А. Цьвікевіча, С. Некрашэвіча, А. Баліцкага й іншых «беларускіх наодэмаў». Іх абвінавачваюць у «нацыянальнай контррэвалюцыі», антысавецкай дзейнасьці і ўсялякага роду шкодніцтве. Ня было сумніву, што пачаліся масавыя арышты нацыянальнай беларускай эліты.
ШАЎЦОЎ I ЛЕЙКІН
Мы не адышлі яшчэ як сьлед ад галадоўкі. Тыдзень былі на шпітальнай дыеце. Калі-ж дыета скончылася, Кузьменку й Сталовіча забралі назад у «вадзіночку» № 23, а да мяне ў канцы дня прывялі новага вязьня.
Дзяцюк гадоў 30-ці. Ніжэйшы за мяне, але шырокі ў плячах, каранасты. Назваўся: Іван Шаўцоў.
Перад тым сядзеў у ваднэй із камэраў на 2-ім паверсе. Да мяне яго прывялі із салі суда, які сСньня засудзіў яго на кару сьмерці.
— За што? — пацікавіўся я.
Заміж адказу, ён сунуў руку ў нутраную кішэню марынаркі, выцягнуў адтуль акуратна зложаныя 5—6 аркушаў машынапіснай копіі й працягнуў іх мне.
Я пачаў чытаць. Гэта было абвінаваўчае заключэньне сьледчых органаў, якое ен атрымаў перад судом. Напісана коратка, але злачыны, вылічаныя ў ім, жахлівыя. Рабункі із зброяй у руках. Падпалы. А найбольш — забойствы. Мой новы «сябра» па камэры — бандыт. I ня звычайны бандыт, а кіраўнік шайкі бандытаў із 16-ці асобаў, якая даўжэйшы час тэрарызавала колькі рабнаў, блізкіх да Гомеля, найбольш — Веткаўскі й Церахоўскі.
— Гэта ўсе праўда? — запытаўся я.
— Праўда, — пацьвердзіў ён.
— А дзе-ж твае сябры?
— Тут, на 2-ім паверсе.
Ён назваў нумар камэры й дадаў, што яны таксама засуджаныя сёньня на розныя тэрміны канцэнтрацыйных лягероў.
— Будзеш падаваць апэляцыю ці просьбу аб памілаваньні?
— He, ня буду. Нічога не дапаможа. Жывым адсюль я ўжо ня выйду.
Аднак дні праз два-тры, калі першыя пачуцьці ад суда й прысуду астылі, Шаўцоў зьмяніў сваю думку й вырашыў... уцякаць.
— Няма для мяне іншага выйсьця. Толькі ўцякаць. Як найхутчэй, бо я маю мала часу. Усяго да зацьверджаньня прысуду.
I, не адкладаючы ні на дзень, ён пачаў строіць пляны й рыхтавацца да ўцекаў. Мне ягоная задума здалася фантастычнай. Як можна з гэтае камэры ўцячы?
А ён ужо таго-ж вечара, у часе «апраўкі», праходзячы па калідору 2-га паверху да ўборнай і назад здолеў праз «ваўчок» дастаць із камэры сваіх сяброў агрызак алавіка й кавалачак паперы. У камэры ўсю ноч із ніжніх складак сваіх штаноў выцягваў ніткі, складваў іх па колькі разам і зьвязваў у мацнейшы шнур.
Назаўтра, пасьля вячэрняе «паверкі», калі на дварэ дэбра сьцямнела, праз прыадчыненую ім загадзя фортку ў нашым вакне, з асьцярогаю, «на вачох» жаўнера на вежы, ён спусьціў свой шнур, на канцы якога прывязаў пісульку, а для болыпай ейнай вагі — і алавічок. Калі, паводля ягонага разьліку, канец шнура зь пісулькаю дайшоў да вакна жаночай камэры ніжняга паверху турмы, ён колькі разоў пастукаў кулаком па падлозе, даючы гэтым стукам сыгнал для жанчынаў.
Шчакаўшы хвілінаў зь 10 і ў гэтым часе яшчэ колькі разоў паўтарыўшы свае стукі ў падлогу, ён пацягнуў свой шнур назад. Шнур вярнуўся з алавічком, але бяз пісулькі. Значыць, пісулька заўважаная й зьнятая.
У ёй Шаўцоў прасіў жанчынаў дастаць для яго пачак махоркі і ў турэмнай сьлясарні — маленькі
адломак «нажоўкі»ів. Праз тры дні, позна ўвечары, ён зноў спусьціць да іх свой шнур і пастукае ў падлогу. А яны да шнура павінны прывязаць прошаныя ім рэчы.
Было ведама, што жанчыны із усіх жаночых камэраў працавалі ў турэмнай пральні, мылі бялізну для турмы й турэмнага шпіталю. Кожны дзень іх выпускалі на турэмны двор, дзе, апрача пральні, былі розныя майстэрні, а ў тым і сьлясарня.
Просьба Шаўцова мела шмат рызыкоўных мамэнтаў: хтось із жанчынаў, каб купіць сабе якуюсь палёгку, мог выдаць яго і іншых жанчынаў; такая-ж небясьпека можа спаткаць іх і ў сьлясарні; па дарозе з працы ў камэру (калі жанчынаў абшукоўваюць) «нажоўку» й махорку ў іх могуць знайсьці й канфіскаваць, і г. д. Але іншай дарогі да ўцёкаў Шаўцоў прыдумаць ня мог, і ён ішоў на ўсе гэтыя рызыкі ня столькі для сябе, колькі для жанчынаў, якіх у выпадку зрады маглі пакараць.
Жанчыны выканалі просьбу Шаўцова, хоць і ня ведалі, хто ён і за што сядзіць. Праз тры дні Шаўцоў дастаў і «нажоўку», і махорку. Тады хуценька зняў з нагі чаравік, з дапамогаю «нажоўкі» зрабіў у падэшве яго шчыліну, засунуў туды «нажоўку» й нацягнуў чаравік назад на нагу. Наступна ўзяў кубак вады, усыпаў туды паўпачка махоркі й выпіў.
Праз паўгадзіны яго пачала трэсьці гарачка. Ён стукаў у дзьверы й патрабаваў ад наглядчыка выклікаць турэмнага лекара.
Лекар зьявіўся. Зьмераў у яго тэмпэратуру. Знайшоў 40° (паводля Цэльсія). Даў якуюсь таблетку й сказаў, што раніцою прыйдзе яшчэ раз праверыць.
Раніцою Шаўцоў у свой «чай» усыпаў другую палову махоркі. Тэрмомэтар лекара ізноў паказаў 40°.
— Падрыхтуйцеся да шпіталю, — сказаў ён Шаўцову й зьнік.
Шаўцоў адвёў мяне далей ад дзьвярэй і прыцішаным голасам, амаль урачыста абвесьціў:
— Калі мяне хутка назад сюды не прывядуць, можаш быць пэўным, што я на свабодзе.
Праз колькі хвілінаў прыйшло двох санітараў. Яны ўлажылі «хворага» на насілкі й панесьлі ў турэмны шпіталь.
Дні йшлі, а Шаўцова няма. Заміж яго, парог мае камэры пераступіў старац 72-ух год. У добрым гарнітуры, з гальштукам. Чырванаваты твар з прыемнай усьмешкаю. Арліныя вочы за простымі акулярамі.
Наблізіўшыся да мяне, ён выцягнуў сваю руку для прывітаньня й адрэкамэндаваўся:
— Лейкнн, Леон Яковлевнч.
Старац аказаўся чалавекам гаваркім і бывалым. У першыя-ж дні ён паведаў мне сваю багатую й павучальную біяграфію.
У канцы XIX ст. далучыўся да тайных марксыцкіх гурткоў. У РСДРП належыў да фракцыі меншавікоў. Быў сябрам Абрамовіча, Дана, Мартава. Пасьля няўдачы рэвалюцыі 1905 г. эміграваў у ЗША, сьпярша — у Ню Ёрк, пазьней — у Сан Францыска, дзе ўзначальваў лякальную групу РСДРП. Калі ў 1917 годзе ў Расеі перамагла Лютаўская рэвалюцыя, з цэлай групай эмігрантаў з Расеі — сяброў розных сацыялістычных партыяў — разам з Бухарыным (які ў Ню Ёрку рэдагаваў эмігранцкую газэту «Новый Мірь»), параплавам праз Японію і Уладзівасток прыехаў у MacKey. Там у гарадзкім штабе рэвалюцыі, каторым кіраваў Бухарын, браў актыўны ўдзел у разрухах, прывёўшых да перамогі савецкай улады.
Як праціўнік ленінізму й сталінізму тэй-жа савецкай уладаю ўжо тры разы быў арыштаваны. Першы раз — у пачатку 1920-ых гг., разам з Мартавым быў сасланы ў узьбецкае места Каканд на мяжы з Кітаем і Афганістанам (скуль Мартаў уцек на Захад). Цяпер арыштаваны трэці раз.
Пры мне на допыты ў ГПУ яго вадзілі адзін раз. Ён ахвотна даваў сьледчаму паказаньні аб сваім удзеле ў раньніх марксыцкіх гуртках і ў РСДРП, але толькі да часу разгону бальшавікамі Уставадаўчага Сходу ў Петраградзе. Ад далейшых
паказаньняў, як ён мне расказваў, катэгарычна адмовіўся.
— Дайце мне гварантыю недатыкальнасьці асобы,— заявіў ён сьледчаму, — і я буду працягваць мае паказаньні.
У нас было шмат часу, і Лейкін навучыў мяне турэмнай Азбуцы перастукваньня праз сьценку. Азбукай гэтай шырака карысталіся палітычныя вязьні ў царскіх турмах. У сацыялістычных турмах яна забаронена.
Азбука ўложана на «обіцепонятном языке». Мо яна ўжо забытая, але камусь мо яшчэ можа прыдасца, падамо яе тут.
Наўперад — самую табліцу літараў, зь якіх пры перастукваньні складаюцца словы й сказы. Яе трэба ведаць напамяць або мець пры сабе пад рукою.
Рады літараў
Месца літары ў радзе
1
2
3
4
5
1
a
б
в
г
д
2
е
ж
3
н
к
3
л
м
н
0
п
4
р
с
У
ф
5
X
ц
ч
ш
m
6
э
ю
я
1
3 табліцы відаць, што літары Азбукі разьмешчаныя ў 6-ці радкох: па 5 літараў у першых пяці й 3 літары — у шостым.
Літары выстукваюцца па сьцяне: у былой «праклятай» царскай турме — адкрыта, кончыкам алавіка; у «шчасьлівай» сацыялістычнай — хаваючыся ад наглядчыка, костачкай сагнутага пальца (калі бедная костачка забаліць, яе можна замяніць такой-жа костачкай на наступным пальцы й г. д.).
Пры выстукваньні кожнае літары трэба раз-
розьніваць стукі раду ад стукаў месца літары ў радзе. Стукі раду — першыя й разьдзельныя, стукі месца — другія й частыя. I ў першым і ў другім выпадках трэба стукаць столькі разоў, колькі паказвае лічба раду й лічба месца літары ў радзе.
Азбуку мы перакінулі ў «адзіночку» № 23 і зь ейнай дапамогаю абменьваліся навінамі з Кузьменкам і Сталовічам, асабліва тады, калі на дзяжурстве быў Крэшчыхін.
Аднаго вечара ў «адзіночку» нечакана прывялі Шаўцова. Пасля двухтыднёвага росшуку яго арыштавалі ў вагоне цягніка, якім ён у зваротнай дарозе з Каўказу пад’яжджаў да Гомеля.
Шаўцоў расказваў, што ў турэмным шпіталі яго паклалі ў пакой, у якім у няпрытомнасьці ляжаў праўдзівы хворы. У першую-ж ноч «нажоўкаю» ў кратах вакна ён перапілаваў колькі тонкіх прэнтаў. Высачыўшы праз вакно, што вартавы, які хадзіў вакол шпіталю, завярнуў за вугол на другі бок, ён адагнуў адпілаваныя прэнты, зрабіў сабе ў вакне дзірку. Тады выскачыў праз яе на шпітальны двор, сігануў праз калючы дрот агарожы й быў на свабодзе.
КНІГІ ОНЛАЙН
