На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
— Хто яшчэ? Хто?..
Я згубіў кантролю над сабою. Нэрвы мае ня вытрымалі, Адно імгненьне я бачыў толькі чарнільніцу й твар Сіманоўскага. Чорт рвануў маёй рукою да чарнільніцы. Але Сіманоўскі, разгадаўшы мой намер, коршунам сарваўся із свайго седала і ўдарыў па маёй руцэ. Тады націснуў гузік на стале й загадаў ускочыўшаму ў габінэт жаўнеру:
— Забярэце яго ў карцэр!
Далей я амаль нічога не магу прыгадаць. Памятаю толькі першыя колькі хвілінаў. Як жаўнер правёў мяне ў якісь цёмны калідорчык падвалу, адчыніў якіясь дзьверы й штурхнуў у сьпіну. Я грукнуўся аб блізкую сьценку й паляцеў на каменную падлогу. Усхапіўся, каб устаць, але ілбом стукнуўся аб столь і асунуўся на калены. У поўнай цемені нічога ня мог разгледзець. Абмацаўшы рукамі катушок, я пераканаўся, што стаяць у ім нельга — такая тут нізкая столь. Легчы нельга таксама — даўжыня катушка шмат карацейшая за мой рост. Тут можна адно сядзець.
Мне здалося, што дыхаць стала цяжэй. Эге, падумаў я, дык у гэты каменны мяшок няма доступу паветра? А вось... што гэта? Я намацаў у сьцяне якуюсь трубу. Падсунуў да яе нос, дыхаць стала крыху лягчэй. Ці не праз гэтую трубу сюды адкульсьці падаецца паветра? А калі трубу закрыць? Доступ паветра спыніцца?
Доўга разважаць мне не давялося. Я адчуў, што пачынаю задыхацца й згубіў прытомнасьць.
Дзіўны карцэр. I за што мяне ім пакаралі? За нелегальна пасланы ліст? За дзёрзкія паводзіны на допыце? А мо гэта былі толькі прычэпкі, а галоўная прычына — адмоўныя адказы на ўсе тыя «хто яшчэ?..» і «з кім зьвязаныя?..».
(Пазьней я даведаўся, што названыя Сіманоўскім на допыце асобы — Міськевіч, Сухан і Храмянкоў — былі выкліканыя ў ГПУ, але пасьля пераслуханьня адпушчаныя. У нашай справе ніхто болей ня быў арыштаваны.)
У ПАЛОНЕ ДУМАК I ПАЧУЦЬЦЯЎ
Кожнаму вязьню дакучаюць неспакойныя й настырлівыя думкі. Яны неадчэпна ўламваюцца, бы ў дзьверы, у ягоную душу; атакуюць яго; змушаюць напружана працаваць мозг, абвастраюць пачуцьці... моцна турбуюць. А калі ты адзін у камэры, і табе няма з кім перакінуцца словам, яны асабліва даймаюць.
Думкі, думкі, думкі...
Першая зь іх сёньня павяла мяне да Сіманоўкага. Чаго ён дамагаецца ад мяне? Хоча, каб я сам на талерцы паднёс яму маю галаву? I няўжо прыйдзецца пакласьці яе пад сякеру?.. Ну, што-ж; на сьвеце нічога ня бывае без канца, і ў гэтым законе я не выключэньне. Хоць не хочацца верыць, што гэтак можа стацца, пакутлівай была думка: ці апраўданая твая ахвяра? а мо яна нікому не патрэбная?
Такую думку я гнаў ад сябе прэч. Сумніву ня можа быць. Hi арышт, ні сьледзтва, ні турма не пахіснулі мае веры ў тое, што мы рабілі перад арыштам — у справядлівасьць нашых ідэяў і дзеяньняў, у патрэбу змаганьня. Мы — не зладзеі, не забойцы. I не асабістыя інтарэсы й карысьці прывялі нас сюды. Нас прывялі сюды высокія, альтруістычныя пачуцьці, перакананьні й дзеі, сьвятыя ідэалы свабоды. Калі-ж змаганьне за свабоду свайго народу й краю — «крыміналізм», то быць такім «крыміналістым» — гонар.
Hi мае сябры, ні я не зрабілі ніякага злачынства. Хутчэй, наадварот: было-б злачынствам, калі-б мы, склаўшы рукі, нічога не рабілі; або, заплюшчыўшы вочы, стараліся ня бачыць таго, што вакол нас робіцца. А што нас будуць судзіць, то гэта ані ня сьведчыць супраць нас: некалі «гэрэтыкаў» таксама судзілі, аднак, гінучы самі на вогнішчах, яны зруйнавалі і інквізыцыю. Джардана Бруна згарэў, але... «зямля ўсё-ж такі круціцца». Трэба спадзявацца, што й сёньняшняя інквізыцыя Масквы не схаваецца ад зроку гісторыі. Гісторыя яе асудзіць, ня нас.
Ды сёньня — калі, здавалася, што ўжо ўся Беларусь сядзіць па гэтых камэрах ці рушыцца па этапах крыжовае дарогі на Сібір — сёньня сорамна быць «на волі». Сорамна хадзіць па вуліцы не пад канвоем. Была нат якаясь гордасьць, што ты ня там, а тут, за кратамі, разам з усімі. (Такое адчуваньне яшчэ болей умацоўвалася ўва мне, калі пазьней я трапіў у Менскую турму й канцэнтрацыйны лягер. Там яшчэ болей мне здалося. што «на волі» ўжо мала хто й застаўся.)
А ўвогуле: дзе сёньня мяжа паміж свабодай і
няволяй? Дзе крытэрый, каб адрозьніць вольнага чалавека ад нявольніка? Гэтая мяжа — ня турма. Сёньня ў турме можна быць больш вольным, чымся «на волі». Мяжа паміж свабодай і няволяй у першую чаргу ў нас саміх. У нашых перакананьнях і паводзінах. Крытэрый тут: вольныя мы ці рабы самі перад сабою? ці ня рабская ў нас душа, гатовая ня бачыць або мірыцца зь любым гвалтам? ці ня схільная дзеля асабістых карысьцяў (бяз розьніцы — сьведама ці нясьведама) урастаць у рабства? А ад гэнага апошняга недалёка, каб і самому стацца памочнікам панявольніка. Наагул, там, дзе канчаецца нашая непрымірымасьць ад нявольніцтва, канчаецца й нашая свабода. Вольны чалавек можа сказаць і «так» і «не». Раб — толькі «так»; і пакуль не адважыцца гаварыць «не», будзе званіць ланцугамі нявольніка. Таму наш лёзунг: няхай жыве гэтае «не!» — рашучае й дзейснае!
...Я ўстаў, прайшоўся па камэры, яшчэ раз перачытаў насьценныя напісы. Два зь іх запомніліся мне на ўсё жыцьцё:
«Лепей загінуць на нагах, чымся жыць на каленах».
«Нсторня — ряд жертвопрнношеннй».
Што гэта? — думаў я. Філязофія з гледзішча «адзіночкі»? Пагляд на жыцьцё із магільнае ямы? He, відаць, ня зусім так. Гэта адзін із рэальных аспектаў пагляду на жыцьцё й гісторыю.
Хто-ж вы, што пакінулі мне свае залатыя думкі? Які ваш лёс, мае дарагія сябры па камэры й баландзе?
Пад уражаньнем прачытаных напісаў мне й самому захацелася пакінуць на сьцяне свой сьлед. Што напісаць і як? На першае пытаньне я доўга ня думаў. I яно нават ня прыйшло да мяне, яно было са мною. Цяжэй было разьвязаць другую праблему — як і чым напісаць.
Абшарыўшы камэру, я, урэшце, знайшоў маленькі кавалачак іржавае бляхі на парашы, які можна было паспрабаваць неяк адламаць. Я да крыві парэзаў пальцы, але праз паўгадзіны трымаў у руцэ прыладу пісьма. Тады выбраў сабе месца на сьцяне й паволі, зь перапынкамі, хаваю-
чыся ад вачэй наглядчыка праз «ваўчок», вострым кончыкам выдрапаў:
«Свабода не даецца, яе трэба адваяваць».
Пасьля вячэрняе «паверкі», галодны й змораны ад бязупынных думак, я зноў усеўся на падлогу пры сьцяне. Хацелася забыцца на ўсе нягоды турэмнага жыцьця, ня думаць аб тым, што чакае цябе заўтра.
Адзіны прытулак, куды я мог ад усяго гэтага ўцячы — успаміны. Замкнуцца ў іх, адпачыць душою — я ўсё часьцей і часьцей дазваляў сабе такую раскошу.
Успаміны бралі мяне ў свой палон. Гэта былі шчасьлівыя хвіліны памарыць прошлым. У камэры тады заставалася толькі маё цела, душа з асалодаю блукала па свабодзе.
Успаміны цягнуць мяне да вакна. Пабітыя вар’ятам шыбы зашклёныя. Праз краты й бруднае шкло на даступным мне кавалачку неба я бачу колькі зорак. Маё вакно выходзіць на поўнач: у яго ніколі ня сьвецяць ні сонца, ні месяц. Ужо каторы раз я стаю ля яго, гляджу на неба й тыя самыя зоркі.
Дзьверы мае камэры на замку. Ліставаньня я пазбаўлены. Зоркі адзіныя лучаць мяне з навакольным сьветам. Яны глядзяць у маё вакно й гэтак-жа — у вакно Галі ў Бабчыне. Галя, мая Галя!.. Што яна робіць цяпер? Пра што думае? I ці спаткасмся калі ізноў?..
ГАЛАДОЎКА
Ішоў другі мссяц ад заканчэньня нашага сьледзтва, а абмежаваньні сьледчага рэжыму з нас ня здымаюць.
Нам далей нс дазваляюць ні спатканьняў із сваякамі, ні ліставаньня зь імі. Нс даюць у камэру ні газэт, ні кніг із турэмнай бібліятэкі.
Нас ня возяць у турэмную лазьню, ня стрыгуць і ня голяць. Нам ня мыюць ні бялізны, ні всрхняга адзсньня, дзсля чаго, апрача клапоў і блох, на нас напалі яшчэ й вошы.
I пры ўсім тым нас далсй мораць голадам —
трымаюць вылучна на галодным «пайку», не дазваляючы ні перадачаў ад сваякоў, ні карыстаньня турэмным «ларьком».
«Паёк» гэты — той самы, што і ў ГПУ. Раніцою — «пайка» чорнага хлеба, «гарбушка» (як правіла, толькі «по блату») ці «мякіш», рэдка калі без «давеска» на драўляным цьвічку. 400 грам на цэлы дзень. Хлеб на палову з бульбы й з дамешкаю аўсянай і яшчэ якойсь пацярухі. Гліністы, клейкі, сыры; здаецца, сьцісьні яго — пацячэ вада. «Пайку» мы дзелім на дзьве часткі — на сьнеданьне й вячэру да «чаю» («кружкі» звычайнага кіпеню бяз цукру). Сьнеданьне й вячэра — кавалачак гэтага хлеба й вада. Абед — ужо бяз хлеба, але зь «дзьвюх страваў»: на першае — чарпак «баланды», на другое — лапатка «кашы». «Баланда» — гэта юшка з азнакамі рэдкіх грэцкіх ці аўсяных круп, згатаваная на конскіх касьцях. Часам у ёй можа трапіцца костка зь неадсталым ад яе дробным кавалачкам чырвонага мяса, a на паверхні заўсёды плаваюць бурбалкі й пена ад каніны. Калі «баланду» разносяць па камэрах, на ўсю турму, па ўсіх калідорах, пах гэтае канячае зупы. I так дзень-у-дзень, усё лета — бязь зьмены. Увосені, заміж «баланды», іншы раз даюць «бурду» із адкідаў капусты пры шаткаваньні — з груба парэзаных верхніх лістоў галоўкі й качаноў. «Каша» — рэдзенькае, бязь нічога й зусім нішчымнае, варыва з тых самых грэцкіх ці аўсяных круп.
Ад такога «харчаваньня» ты не памрэш, але заўсёды будзеш галодны.
У гэткіх акалічнасьцях у нас зьявілася ідэя пачаць змаганьне за лепшыя ўмовы. Сьпярша ў «адзіночкі», а тады і ў іншыя камэры мы папрасілі паперы й алавікоў для афіцыйнае заявы. Нелегальнай турэмнай поштаю (маленькімі пісулькамі, скручанымі ў трубачкі, незаўважна для наглядчыка ўкінутымі праз «ваўчок» у камэру да сваіх па дарозе на «апраўку» ці праходку) мы ўмовіліся 16-га жнівеня падаць заявы з патрабаваньнямі зьняць з нас незаконныя абмежаваньні сьледчага рэжыму. Адказу чакаем тыдзень. Калі нашыя вымогі ня будуць задаволеныя, раніцою 24-га аб-
вяшчаем «сухую» галадоўку. Усе хворыя, асабліва на сэрца й страўнік. удзелу ў галадоўцы могуць ня браць.
Галадоўка ў нашых абставінах была адзіньгм мажлівым сродкам пратэсту. Мы разумелі таксама, што яна будзе мець і палітычны характар, бо гэта быў-бы пратэст ня толькі дзеля таго, каб палепшыць умовы для саміх сябе, але й наагул супраць такога рэжыму й практыкі ў дачыненьні да ўсіх вязьняў.
16-га, на вячэрняй паверцы, пасьля стандартнага пытаньня дзяжурнага начальніка турмы «Жалоб нет?», мы падалі свае пісьмовыя заявы. 23-га атрымалі на іх вусны адказ: у савецкай турме ня можа быць ні пратэсту, ні галадоўкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
