КНІГІ ОНЛАЙН

На крыжовай дарозе

Аўген Калубовіч

Выдавец: Бацькаўшчына

Памер: 318с.

Мінск 1994

69.2 МБ

ПРЫСУД
Лейкін у камэры любіў чытаць лекцыі з гісторыі сацыялістычнага руху ў Расеі й замежамі. Аўдыторыя ягоная была невялікая: Шаўцоў і я. Прычым, Шзўцоў, хоць лекцыі й слухаў, казаў, што яму гісторыя гэтая ўжо ня прыдасца, бо яго, напэўна, расстраляюць, і ён з «клясыкамі марксызму» спаткаецца асабіста. Я іншы раз спрачаўся, зачынаў дыскусію.
— Якая вашая пазыцыя ў нацыянальным пытаньні?
— Мы — сацыялістыя, — адказваў Лейкін. — У першую чаргу ў нас пытаньні сацыяльнай перабудовы грамады. Наша мэта: пабудова сацыялізму. Нацыянальнае пытаньне ў нас другараднае. Аднак, наўсуперак ленінізму зь ягонай канцэпцыяй «дыктатуры пралетарыяту», мы за парлямэнтарны спосаб будовы сацыялізму, г. зн., што мы ня толькі сацыялістыя, але й дэмакраты. Дзеля
гэтага нацыянальнае пытаньне ў шматнацыянальнай дзяржаве, паводля нас, павінна быць разьвязанае згодна із воляю кожнага народу.
Аднойчы ў часе нашае дыскусіі (гэта было 4-га кастрычніка) мяне выклікалі ў канцылярьчо турмы. Там я спаткаў усіх маіх сяброў, парассаджваных па лаўках. За сталом сядзелі Высоцкі й Соркін.
Высоцкі адчытаў нам прысуд, вынесены бяз суда, завочна, як тысячам і мільёнам іншых, «тройкай» ГПУ пры СНК СССР у Маскве.
«Тройка» засудзіла нас на 3 і 2 гады канцэнтрацыйных лягероў асобнага прызначэньня ГПУ. Асабіста я атрымаў 3 гады. В. Лантасу й Л. Балою далі 3 гады ссылкі, першаму — у Валагду, другому — у Архангельск. Некалькі асобаў дзеля розных матываў было звольнена з-пад арышту: ім залічылі час зьнявольненьня пад сьледзтвам із дадатковай караю 2-ух год турмы ўмоўьа. (Апанасу Курыленку былі ўзятыя на ўвагу ягоныя заслугі перад сацыял-дэмакратычным рухам, калі ён у 1905—1906 гг. быў актыўным сябрам чыгуначнай арганізацыі РСДРП у Петраградзе й кіраўніком Бабчынскай групы Палескага камітэту РСДРП. Былым эсэрам, Язэпу Валасенку й Канчару — іхная рэвалюцыйная й партызанская дзейнасьць у 1918—20 гг.)
Прысуд выклікаў у нас здзіўленьне й як-бы расчараваньне. Чаму так мала? — здавалася нам. Сам я чакаў большае кары й псыхічна быў падрыхтаваны нат да расстрэлу.
Майму недаўменьню ня было канца. На якуюж халеру вы трымаеце мяне ў «адзіночцы»? — бушавала ў мяне ўсярэдзіне. Што за лёгіка? — думаў я. Нізашто — расстрэл. А за рэальную антысавецкую дзейнасьць — 3 гады канцлягероў. Ці ня доказ гэта таго, што расстрэлы тыя — не вымярэньне кары за рэальныя злачыны, а ўрадавы тэрор для запалохваньня. Расстраляць 10, каб 100 іншых дрыжэлі ад страху перад уладаю. Корзунуж сьледчы так і сказаў: «Калі мы цябе расстраляем, усе твае аднасяльчане на другі дзень пабягуць у калгас. Зразумеў? Ня пойдуць, а бягом пабягуць, каб не спазьніцца».
Расчараваны й нат із пачуцьцём якогась сораму йшоў я назад у сваю камэру. Калі абвесьціў там наш прысуд, Лейкін зачаў супакойваць мяне:
— Дык гэта-ж лепей, што так. Цешыцца трэба, а не шкадаваць. Урэшце, гэта цяпер стандартная кара за пункты 10 і 11 58-га артыкулу. I кара не такая ўжо й малая. Я сам ніколі ня меў болей 2-ух год ссылкі. A 1 год канцлягероў прыраўноўваецца да 3-ох год ссылкі. He забывайцеся, што лягер ГПУ горшы за царскую катаргу.
Я толькі-што атрымаў ужо другую перадачу з дому. Палову яе праз Крэшчыхіна я перадаў Кузьменку й Сталовічу ў «адзіночку» № 23. Рэшту мы ўрачыста паставілі на сярэдзіне падлогі самі паселі наўкола яе.
Мы пачалі наш «каралеўскі банкет». Я раздаваў усім аднолькавыя кавалкі каўбасы й сыру, добрыя акрайцы хатняга хлеба. Калі я наліў па кубку малака, прынесьлі абедзенную «баланду». Мы горда ад яе адмовіліся.
Наш банкет ужо набліжаўся да канца, як Лейкін трэснуў далоньню рукі па плячы Шаўцова й запытаўся:
— Слухай, Іван! У тваім абвінаваўчым заключэньні кажацца, што ты ня любіш жыдоў і на тваім рахунку есьць колькі забойстваў іх. Ці гэта ўсё праўда?
— Праўда.
— Ну, а калі-б мы з табою цяпер спаткаліся дзе-небудзь на дарозе ў цёмным лесе, ты забіў-бы мяне?
— Што вы, што вы, Лявон Якаўлевіч! Ніколі! Вы — выключэньне.
Аднэй рукою ён абняў Лейкіна за плячо й працягваў:
— Барані, Божа! Цяпер вы — мой сябра па камэры. Калі-б хто іншы адважыўся сарваць з вашае галавы хоць адзін волас, я забіў-бы яго насьмерць.
У калідоры пачуліся крокі. Дзьверы адчыніліся, і мне было загадана зьбірацца на этап.
Назаўтра, 8-га кастрычніка, я пакінуў Гомельскую турму і ў «адзіночцы» № 22 — Лейкіна з Шаўцовым.
У МЕНСКАЙ ТУРМЕ
Нашу партыю із Гомеля, усіх разам да 300 вязьняў, на станцыі Менск выгрузілі на «запасных лініях» і, далбка абмінуўшы пасажырскі вагзал, пагналі да турмы.
Была перадранішняя цемень. Пуста на вуліцах. Канваіры пакрыквалі на нас, падганялі йсьці хутчэй, нацкоўваючы сабак на адстаючых, быццам зладзеі, украўшы статак быдла, сьпяшаліся схавацца ад людзкога вока.
Ісьці было недалёка. Калі мы па вуліцы Валадарскага набліжаліся да турмы, пачало сьвітаць.
Праз уваходны калідор, выразаны ў двухпавярховым будынку турэмнай канцылярыі, нас увялі на прасторны двор. Вакол двара высіўся масыўны мур, па якому, як па кітайскаму муру, свабодна хадзіў із стрэльбаю ў руках жаўнер,У глыбі двара стаяў пануры замак у 4-ры паверхі, «аздоблены» 4-ма круглымі вежамі па кутох з «адзіночкамі» для засуджаных на сьмерць.
За царскіх часоў гэта была «губэрнская турма». У ей зь Менскае губэрні Расейскай імпэрыі сядзела нямала выдатных беларусаў. У 1863—65 гт. — паўстанцы Кастуся Каліноўскага, якія біліся за вызваленьне Беларусі з-пад расейскае няволі. Гэта тут 5-га жнівеня 1863 г., калі аднаго зь іх, Янку Жмачынскага, царскія «апрычнікі» вялі на расстрэл, з вакна свае камэры Каміла Марцінкевіч кінула пад ногі героя букет квгтак. Тут у 1864—65 гт. за ўдзел у паўстаньні бацька Камілы, «беларускі дудар» Вінцэнт ДунінМарцінкевіч, каратаючы даўгія дні й ночы, абдумваў сюжэт і кампазыцыю найлепшага свайго твору — «Пінская шляхта». У 1905—06 і 1910—11 гг. сын паўстанца Караля Кастравіцкага, Карусь Каганец, адзін із заскавальнікаў і кіраўнікоў Беларускай Сацыялістычнай Грамады, двойчы адбываў тут судовую кару за прапаганду ідэі аўтаноміі Беларусі. Тут ён маляваў свае пля-
каты, пісаў гістарычную драму «Сын Даніла», працаваў над бсларускім правапісам і граматыкай. У 1907 г., псрад ссылкаю «на всчнае пасялсньнс» ў Сібір, тут чакаў свайго суда й этапу паэта Алссь Гарун. За ўдзсл у варганізацыі Бсларускага Настаўніцкага Саюзу, каторы ставіў сабс за мэту дамагацца навучаньня ў школах Бсларусі ў бсларускай мовс, у 1908—11 гт. у сьцснах гэтай турмы сядзсў Якуб Колас. Адсюль нелегальнай дарогаю ён высылаў у «Нашу Ніву» свае вершы, якія ў 1910 г. (калі паэта быў яшчэ «арыштантам») увайшлі ў ягоны псршы паэтычны зборнік «Песьні Жальбы». Тут-жа ён пачаў і паэму «Новая зямля».
Цяпср гэта сталічная турма БССР. Яна так перапоўнена, што для нашас партыі ў ёй няма месца. Нас бліжэй падвялі да ейнага гмаху, адапхнулі ўбок ад дарогі. Загадалі спыніцца. На гэтым месцы мы й прасядзслі на сваіх «рэчах» цэлы дзень.
Павяваў асеньні встрык. Спрабаваў пырскаць дожджык.
Толькі на зьмярканьні, мокрых, нас упусцілі ўсярэдзіну. Адну групу часова загналі ў былую турэмную царкву, іншыя — разьмясьцілі па калідорах.
Я трапіў у царкву — невялікую салю на 4-ым паверсе, дзе ўсё царкоўнае з прыходам да ўлады бальшавікоў было разбурана, паздымана й выкінута. Адзінае, што ад царквы тут засталося — узвышаная падлога з-пад аўтара. Калі нас туды прывялі, усе месцы ўжо былі занятыя. Аднак асобаў 100 у яе ўціснулі яшчэ й нас. Некаторыя, пераважна з «кулакоў», пры ўваходзе скідалі шапкі й хрысьціліся.
Дні праз 2—3 з царквы й калідораў нас параскідалі па этапных (перасыльных) камэрах. Мая камэра — № 12 на 1-ым (надцокальным) паверсе. (У цокальным сядзелі дробныя крыміналістыя, засуджаныя да 2-ух год.)
Як і царква, камэра № 12 ня мае нараў. У ёй перад намі было да 200 вазьняў. Цяпер, разам з намі, каля 300. Набіта людзей, бы селядцоў у бочку. Тут мажліва было, пацясьніўшы іншых,
адно пакласьці свас «рэчы» на падлогу й самому стаць побач; уначы, шчыльна прыціснуўшыся адзін да аднаго й да «рэчаў» так-сяк сссьці. Алс ня легчы: выцягнуць ног ужо няма куды. Таму спалі па чарзс або драмалі ссдзячы ці стоячы. Калі-ж хто мас якую справу да «парашы», дабрацца да яс ня так проста: ён мусіць турбаваць усіх, хто на ягонай дарозс — праціскацца праз стаячых, асьцярожна псраступаць тых, што сядзяць. часам стаць на чыюсь нагу ці руку. А ў павстры (калі гэта наагул можна назваць павстрам) віюцца густыя хмары дыму ад махоркі й тытуню ўсіх гатункаў з дадаткам усялякага іншага смуроду.
У нялёгкай акцыі ўсяленьня нас сюды мянс адбілі ад маіх сяброў. Уладзіўшыся нсяк на новай кватэры (камфорт, як бачыцс, нсвялікі: «жылплошчы»> малавата), я пачынаю знаёміцца з суссдзямі й аглядацца, што тут за «публіка».
Найбліжэйшымі маімі суссдзямі аказаліся мянчанс: настаяцель катэдральнага сабору пратаярэй Д. Паўскі й студэнт Бсларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту М. Доўнар. Яны й пазнаёмілі мяне з «публікай» камэры.
Крыміналістых, відаць, тут мала, бо пра іх нічога ня чуваць. [Процантаў ] 75 — сяляне: «кулакі», «падкулачнікі», «кулацкія падпявалы». Другая большая група — бсларуская інтэлігснцыя, найбольш — настаўнікі, аграномы, студэнты. Із Гомельскай партыі тут інжынэр I. Штаненка, былы дырэктар Гомельскага чыгуначнага фабзавуча, мае сябры А. Лантас, Я. Кузьменка, А. Сталовіч і В. Турчын.
— А вось там, бачыце тую групу ў куце? — паказваў пальцам пратаярэй Паўскі. — Гэта «золатавалютчыкі».
У ей вылучна жыды, якія мелі золата й хавалі яго ад дзяржавы, не здаючы ў магазын «Торгсіна». Ім удаецца трымацца разам, сваёй невялікай групай. У цэнтры яе выдзяляецца Шэрэшэўскі, былы фабрыкант, уласьнік Горадзенскай і Віцебскай тытуневых фабрыкаў. Яго арыштавалі ў Віцебску й канфіскавалі золата нібы на 5.000.000 рублёў.
Пратаярэй Паўскі й Доўнар прынялі мяне ў сваю кампанію, і мы пазнаёміліся бліжэй. Гутарыць тут было ня так дрэнна. Дзеля таго, што мы стаялі, хочаш ты ці ня хочаш, вусны нашыя й вушы былі заўсёды побач. Ніхто староньні перашкаджаць ня мог: у фортцы вакна працаваў вэнтылятар, дыхаць нам ён не дапамагаў (паветра было — хоць сакеру павесь!), але затое як ён гудзеў і трашчаў, заглушаючы пчаліны гуд людзкіх галасоў! Чуць гутарку, разабраць слова ў такіх умовах мажліва толькі зблізку. Pri­vacy — 100%-ае! Пратаярэй Паўскі бедаваў, што завяршаецца разгром і поўная ліквідацыя Беларускай Праваслаўнай Царквы. Галава Царквы, мітрапаліт Мэлхісэдэк, яшчэ ў 1925 г. быў выкліканы ў Маскву, там арыштаваны й пасаджаны ў турму. Ад яго вы.магалі адмовіцца ад аўтакефаліі й падпарадкавацца Расейскай Царкве. Таму, што ён вымогі гэтыя адкінуў, яго вывезьлі ў ссылку ў Краснаярскі край, дзе ён і дагэтуль. Пасьля Сабору 1927 г. заступаўшыя мітрапаліта япіскап Мазырскі Ян (Пашын), а наступна япіскап Слуцкі Мікола (Шамяціла) таксама былі арыштаваныя адзін па адным. Япіскап Ян у тымжа годзе й памёр на Салаўках, а Мікола вось ужо 3 гады ў турме. Цяпер масава зачыняюць цэрквы, арыштоўваюць сьвятароў.