На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
— Бывайце, братцы! — выгукнуў ён на ўвесь наш калідор.
Глухі ўдар чымсь тупым, відаць, па галаве. Грукат падаючага цела. Павалаклі. Праз хвіліну зноў цішыня, жудасная, зрадніцкая.
Пазьней аб расстраляных часам можна было штось пачуць ад П. Крэшчыхіна, найчасьцей аднак — ніякіх дакладнейшых інфармацыяў.
Найбольш мяне ўзрушыў расстрэл Корзунаў.
Калі іх прывялі ў маю «адзіночку», было ўжо далёка за поўнач. Па шыбах вакна сьцебаў буйны дождж, яны былі мокрыя, зь іх цякло: бацька й сын, з-пад Васілевічаў. Абодва малыя ростам, худыя. Бацьку — гадоў 40, сыну — 16.
Іх прывялі ад сьледчага ГПУ, які крычаў на іх: «Вашае сяло ня йдзе ў калгас, бо ты ня йдзеш. Мы расстраляем цябе й сына, тады ўсё сяло пойдзе... Нам нужно сломать сопротнвленне. Н мы нн перед чем не остановнмся».
Гэта быў іхны псршы й апошні «допыт».
Корзун — ня «кулак», яго нат не «раскулачылі». Зь ягонага апавяданьня выглядала, што ён — проста разумны й паважаны на сяле гаспадар, які адмовіўся йсьці ў калгас. У дзень арышту яго зноў выклікалі ў сельсавет, дзе за сталом, апрача старшыні ссльсавету й сакратара, сядзелі ўпаўнаважаны Райкому партыі й афіцэр ГПУ.
Упаўнаважаны паказаў яму на стале два сьпісы: у вадзін запісвалі тых, хто (пад пагрозамі!) згаджаўся йсьці ў калгас, у другі — хто адмаўляўся.
— Ты задержнваешь нам всю музыку. На цябе глядзяць іншыя.
Корзун пацьвердзіў сваю адмову.
3-за стала выскачыў афіцэр ГПУ, схапіў свой рэвольвэр і пачаў махаць ім перад носам Корзуна:
— 3 табою ў нас размова будзе кароткая. Падпішыся тут, у гэтым сьпісе, што ня хочаш ісьці ў калгас. Але памятай: будзеш варочаць карчы ў Сібіры!
Наступнага дня, псыхічна прыбітыя, яны нічога ня елі, ня пілі. Сядзелі на падлозе й думалі свае думы. Бацька часам шавяліў вуснамі, быццам паціху маліўся.
Уначы, калі ў турме настала трывожная цішыня, на калідорах пачуўся такі тупат ног, што можна было падумаць — па бруку йдзе цэлая рота жаўнераў. Яшчэ міг, і дзьверы нашыя загрымелі пяруновым звонам.
У камэру ўвайшоў дзяжурны па турме Паўлаў і афіцэр ГПУ. Пры дзьвярах стаяла чатырох наглядчыкаў. •
У руках Паўлава паперы, каго трэба браць на расстрэл.
— Твоя фамнлня?
— Твоя?
— А твоя?
— Выходм на корйдор! — загадаў Паўлаў Корзунам.
— За што-ж гэта? Скажэце, людцы, за што?..— залемантаваў бацька. Падскочыў да сына, абняў яго. Тады ўзьняў пакутніцкі твар на Паўлава:
— Мо.. я адзін пайду?..
— Нс рассуждать! Давай выходн!
Разгубіўшыся, Сн яшчэ кінуўся шукаць па камэры сваю шапку, якая быда на ягонай галавс і ўжо ня была яму патрэбнай.
— Давай выходм! Быстро! — штурхнуў яго Паўлаў у бок дзьвярэй.
Корзун рашуча павярнуўся да яго й сказаў:
— Ну... то вядзсцс! Пайшлі, сынку!
На калідоры сьмяротнікам звычайна скручваюць назад рукі, у рот (каб ня крычалі) укладваюць гумовую пробку — «кляп». Скрыгат і віск дзьвярэй, бразгат ключоў і замкоў, грукат ботаў заглушылі ўсС. Да маіх вушэй дайшоў толькі тупат васьмі пар ног. Я прыклаў вуха да «ваўчка»; тупат усС аддаляўся й аддаляўся, пакуль зусім ня зьнік. Дзьвс пары ног рабілі ў ім свае апошнія крокі.
ВАР’ЯТ
Я ня всдаю: ці таму, што ў «адзіночцы» я застаўся адзін, а «жылплошчы» ў турме бракавала; ці ГПУ было зацікаўленае ў тым, каб мяне хтось «пазабаўляў»; ці зь якіхсь іншых меркаваньняў,— праз ноч пасьля таго, як Корзунаў забралі на расстрэл, да мяне ў камэру прывялі вар’ята.
Голеная галава. Зусім босы. У белай сподняй бялізьне. Наагул, увесь белы, як прывід.
Вар’ят паўтараў адзін і той-жа сказ: «Што вы, сволачы, робіце?» Гэты сказ ён шаптаў, гаварыў, крычаў, але толькі адзін гэты сказ, і болей нічога. Мажліва, сьведамасьць ягоная спынілася на гэтым сказе, дзесь запісаным у мазгу, як кожны запіс на патэфоннай кружэлцы.
Вось ён прысеў у куце камэры й пачаў гутарыць сам з сабою — упаўголаса ці шэптам. Так, нібы разважае ці кагось пераконвае. Што ён гаворыць, я не магу разабраць: да мяне ягоныя словы не даходзяць. Урэшце, ён павышае голас і ўжо пачынае на кагось крычаць, махаць рукамі. I тады я чую ўсе той-жа сказ:
— Што вы, сволачы, робіце?
Але садзіўся Сн рэдка. Пераважна быў у руху, у дзеяньні.
Вось падыходзіць да дзьвярэй-кратаў, кладзе на іх свае цяжкія й дужыя рукі, з усяе сілы трасе. Краты зьвіняць, а Сн зь ярасьцю раздражнйнага льва крычыць на поўны голас:
— Што вы, сволачы, робіце?
Дзіўна: турэмныя наглядчыкі не зварачваюць на яго ўвагі.
Або вось падыходзіць да парашы, за ручкі падымае яе высака ў паветра, носіць па камэры і ўжо шэптам да кагось гаворыць:
— Што вы, сволачы, робіце?
Я змарыўся сачыць за ягонымі рухамі, саступаць яму з дарогі. Гэта-ж вар’ят! Ён не кантралюе сваіх учынкаў і не адказвае за іх. А ну-ж трэсьне парашаю па галаве. Фізычна Сн шмат дужэйшы за мяне: вышэйшы, шырэйшы ў плячах.
На другія суткі небарака доўга плакаў. Тады палез на краты вакна, разьбіў шкло й да вартавога, які стаяў на вежы сьцяны, закрычаў:
— Што вы, сволачы, робіце?
Вартавы выстраліў. Вар’ят зваліўся на падлогу, сьцякаў крывйю й з стогнам ціха паўтараў свой сказ:
— Што вы... сволачы... робіце?..
3 камэры яго хутка забралі.
Увечары П. Крэшчыхін паведаміў мне, што вар’ят памСр. Ён ужо ня першы раз у турме, і яны яго добра ведаюць. Гэта былы «герой грамадзянскай вайны». П. Крэшчыхін назваў ягонае прозьвішча.
ЗНАЁМСТВА ЗЬ СІМАНОЎСКІМ
...Ачнуўся я на насілках у якімсь калідоры. Нахіліўшыся нада мною, у заплямленым белым халаце стаяў лекар. Адна ягоная рука на маСй руцэ (йн, відаць, правяраў пульс), а ў другой я заўважыў бутэлечку, зь якое йшоў пах нашатырнага сьпірытусу.
Моцна білася сэрца. Стукала ў скронях. На
ілбу, у месьце, дзе я адчуваў лёгкую боль, я намацаў гузак і засохлую кроў.
He магу зразумець: дзе я? чаму на насілках? як трапіў сюды?..
Я паспрабаваў падняцца з насілак. Зь цяжкасьцямі, памалу ўстаў, але йсьці не магу — хістаюся, як п’яны, цямнее ў ваччу.
Назад, у турму, мяне прывезьлі аўтам. Тут даведаўся, што мяне ня было трое сутак.
Калі я апрытомнеў, я пачаў прыгадваць, сьпярша паасобныя дэталі, а потым зьвязваць іх у храналягічную цэласьць, каб адтварыць, што здарылася.
Усё пачалося позна ўначы. У камэру па мяне прыйшлі дзяжурны начальнік з 2-ма наглядчыкамі. Яны загадалі «немедленно следовать» зь імі. Куды — не сказалі. А сам я ня ведаў, што й думаць. Сьледзтва нашае закончана. Мы чакаем на прысуд... Куды-ж яны мяне вядуць?
У канцылярыі турмы нас чакала 2-ох жаўнераў ГПУ із стрэльбамі. Дзяжурны начальнік пад расьпіску здаў мяне ім. Неўзабаве яны падвялі мяне да дзьвярэй габінэту начальніка ICO ГПУ Сіманоўскага.
У раскошна абстаўленым пакоі за сталом я ўбачыў фігуру, каторая хутчэй нагадвала не чалавека, а драпежную птушку. Пад смалістымі матлахамі галавы нос — дзюбаю. На ей пэнснэ ў залатой аправе, за шкелцамі якога бсгаюць колкія вочы.
Гэта й быў Сіманоўскі.
Напачатку ён прыкінуўся дужа ветлівым. Зьвярнуўся да мяне па ймені й па бацьку. Запрасіў сесьці. Выбачыўся, што патурбаваў так позна. Пацікавіўся:
— Как вы себя чувствуете?
Выхапіў з кішэні срэбраны партсігар, працягнуў яго праз стол у мой бок і прапанаваў:
— Курнте? Может быть, хотнтс поменять камеру?
Затым пачаў тлумачыць прычыну майго выкліку:
— Я «впдмте лм» даўжэйшы час ня быў у Гомслі. Адпачываў на курорце. Вярнуўшыся, пера-
гледзеў пратаколы сьледзтва вашае справы й абвінаваўчае заключэньне. Пры чытаньні іх у мяне ўзьніклі некаторыя пытаньні, выявіліся акалічнасьці, ня выясьненыя да канца. Таму, хоць вашая справа й закончаная, я хацеў-бы пазнаёміцца з вамі й паставіць вам колькі дадатковых пытаньняў.
Ен зрабіў паўзу, адкінуўся на сьпінку крэсла й запытаўся:
— Ці не маглі-б вы сказаць нам: хто яшчэ вашыя «сообтннкн» й «еднномышленннкн»?
Узяў са стала якіясь паперкі, перакінуў іх у сваіх руках і дадаў:
— Міськевічіз?.. Суханів?.. Храмянкоўі7?„ Назавеце — хто?
— Ці ведалі вы капітана Дудзяна?
— 3 кім вашая арганізацыя была зьвязаная ў сваёй контррэвалюцыйнай дзейнасьці? Ці была ў вас якаясь сувязь і з кім у Менску? Ці мелі вы сувязь із Сьпілкаю Вызваленьня Украіны? Із замяжою?
Адказы былі: не! і не! Нікога болей і ніякіях сувязяў ні з кім.
Мажліва, я быў недастаткова канкрэтны й стрыманы ў сваіх адказах на ягоныя пытаньні. Mae адказы былі часта ў форме пытаньняў, ня прывычных для ягоных вушэй. У сваім мяккім крэсьле Сіманоўскі пачаў ёрзацца, падскакваць. Вочы ягоныя загарэліся гневам. Ён стукнуў кулаком па сталу й закрычаў:
— Всю эту контрреволюцнонную сволочь мы сметем с лнца землн. На нх костях мы постронм новое, коммуннстнческое обшество... Ідэалізаваная вамі беларуская культура ў мінулым — гэтыя вашыя... як іх? Скарыны, Багушэвічы, Багданоўскія — усё гэта «блеф», царкоўныя й буржуазныя ідэолягі, ворагі дыктатуры пралетарыяту й пралетарскай культуры...
Афіцыянтка прынесла яму шклянку какао і бутэрброд з маслам і каўбасою. Ён адпіў пару глыткоў какао й працягваў:
— Контррэвалюцыйная Беларуская Рада? Антысавецкія мяцяжы? Я добра ўсё гэта памятаю. Я стары чэкіст, і я сам прымаў удзел у разгроме
стрэкапытаўскага мяцяжа ў Гомслі. Гэту «сволочь» я сам расстрэльваў сваімі рукамі.
Пасьля такой доўгай тырады Сн зноў пачаў атакаваць мянс пытаньнямі:
— Хто распаўсюджвас вашыя адозвы ў Хойніцкім і Брагінскім раёнах? Хто страляў у начальніка Брагінскага ГПУ?
— На гэтыя пытаньні я ўжо адказваў. Як я магу всдаць пра гэта, калі я ў вас пад замком? Як я магу...
Сіманоўскі ня даў мне дагаварыць да канца. Рэзкім рухам схапіў са стала якісь канвэрт і пачаў трэсьці ім псрад маім тварам.
— А гэта вы можацс?..
Із жахам я пазнаў, што гэта мой ліст. Такой нсчаканасьцю быў ашаломлсны. Праўда, гэты ліст да бацькі, а не да кагось іншага, на каго я мог-бы кінуць цснь падозраньня. У лісьце нічога цікавага для ГПУ ня было. Будучы пазбаўлены права ліставаньня, ліст гэты я тайна даручыў укінуць у паштовую скрынку дробнаму крыміналісту — Штэйну, які канчаў свой тэрмін зьняволеньня й часта на колькі гадзінаў меў прапускі «на волю». На нашым калідоры ён мыў падлогу.
Цяпер я зразумеў, што Штэйн — правакатар. Мой ліст, заміж паштовае скрынкі, ён перадаў адміністрацыі турмы, а тая — у ГПУ.
Я быў так абураны сабою, што гатовы быў праваліцца тут скрозь падлогу. Як я мог зрабіць такую памылку? Як мог паверыць? I каму? А Сіманоўскі, далей наступаючы на мяне з пагрозамі, крычаў:
КНІГІ ОНЛАЙН
