На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
— Мы-ж тут, у турме. I нат бяз права ліставаньня. Як мы можам всдаць пра гэта? — адказаў я.
— Як? А сябры вашыя? Хто яшчэ належыў да вашае арганізацыі?
— Я нікога болей ня всдаю.
— Падумайце!
— Я не патрабую думаць: я нікога болей ня ведаю.
— Скажэце, што ня хочаце гаварыць. Пашкадуеце аб гэтым,— прыгразіў ён.
Назад мяне не вярнулі ў камэру № 8. 3 канцылярыі турмы дзяжурны павёў мяне на 2-гі па-
верх. Наглядчык 2-га паверху адамкнуў нам дзьверы-краты, упусьціў нас на свой калідор і зноў замкнуў дзьверы. Мы павярнулі налева. Блізка перад вакном калідору, справа, спыніліся. Дзяжурны па турме пастукаў у дзьверы.
Забразгала, зарыпела, і на іншы, невялікі калідор павольна адчынілася двое дзьвярэй. Першыя, ад вялікага калідору — грубыя, драўляныя, абітыя жалезам, зь цяжкім вісячым замком. Другія — краты з тоўстых жалезных прэнтаў на жалезнай раме, із засовам у сьцяну й двума замкамі, вісячым на засове й нутраным на дзьвярах.
Мы ўвайшлі на калідор «адзіночак». Пакуль наглядчык замыкаў дзьверы свайго калідору, я пасьпеў заўважыць трое дзьвярэй на адзін, левы, бок. На іх віднеліся нумарныя шыльдачкі — 21, 22 і 23. Тады наглядчык адамкнуў такія-ж самыя падвойныя дзьверы ў «адзіночку» № 22 і ўпусьціў мяне ўсярэдзіну. У драўляных дзьвярах, як і ў агульных камэрах — круглы «ваўчок» для назіраньня за вязьнем з калідору; а ў дзьвярах-кратах — невялічкія дзьверцы з нутраным замком, які адмыкаецца толькі тады, калі праз гэтыя дзьверцы ў камэру падаецца ежа.
У «вадзіночцы» няма нараў і наагул ніякае мэблі. Сюды не даюць і пасьцелі: сядзець і спаць можна адно на голай падлозе. Шырыня яе крышачку большая, калі легчы й выпрастаць ногі; даўжыня — прыблізна патройная ад шырыні. У двух кутох ад калідору — параша й «бачок» з вадою для піцьця. На паўночнай сьцяне — вакно; яно ўпіраецца ў вежу з вартавым вонкавай аховы. Хоць пад стольлю, у драцяной сетцы, круглыя суткі й сьвеціць электрычная лямпачка, тут заўседы паўзмрок.
Хутка зноў забразгалі ключы, зарыпелі дзьверы — адны, другія. Наглядчык перадаў мне прынесеныя із камэры № 8 мае «рэчы».
Застаўшыся зусім адным, я сеў на падлогу, абапёрся сьпіною аб сьценку, задумаўся. Я чуў пра «адзіночкі»-турмы, пра вывады зь іх на расстрэл. I хоць я ведаў, што ня ўсіх расстрэльваюць, хто ў іх сядзіць; аднак усіх, каго расстрэль-
ваюць, трымаюць тут. Таму камэры гэтыя так ізаляваныя, ня толькі ад «волі», але й ад рэшты турмы. Адзін іхны назоў — «адзіночка», «сьмяротная камэра», «камэра для сьмяротнікаў» — калі не палохае, то насьцярожвае.
Цікава: якраз у гэтай «адзіночцы» сядзеў і «памілаваны», якога потым перавялі ў камэру № 8. Як гэта я не распытаў яго болей пра маю новую камэру? Але рабіць гэтага ня было калі; яго зараз-жа й забралі ад нас на этап, мы нат імя й прозьвішча ягонага як сьлед не распыталі.
He сядзіцца. Я ўстаў і пачаў хадзіць. Мая дарога ад вакна да дзьвярэй — усяго колькі крокаў. I я йду то ў адзін, то ў другі бок. У вочы кідаюцца насьценныя напісы. Іх тут болей, чымся ў агульных камэрах. Пад адным я знайшоў знаёмае прозьвішча:
«Тут сядзелі Дудзян...н з Рэчыцкага раёну. Чакаем расстрэлу».
(Капітана Дудзяна А. Сталовіч угледзеў праз вакенца дзьвярэй з нашае камэры ў ГПУ; яго з падвалу вялі на допыт. Гэта было ў той дзень, калі нас толькі прывезьлі ў Гомель. Сталовіч цьвердзіў, што добра бачыў сіні бок ягонага твару, апалены ў часе Гомельскага паўстаньня 1919 г. Напіс пацьвярджае, што Сталовіч не памыліўся.)
Пасьля «адбою» ня мог заснуць. Новы допыт па сканчэньні сьледзтва, адозвы, стрэлы ў начальніка Брагінскага ГПУ, перавод у «вадзіночку» непакоілі. Што ўсё гэта можа прынесьці?
Усю ноч былі чуваць крокі наглядчыка па калідоры. Калі-нікалі ён спыніцца то перад аднымі, то перад другімі дзьвярамі, падыме бляшаную засланку «ваўчка», прыкладзе да яго вока, паглядзіць у камэру, тады закрые «ваўчок» і зноў ходзіць.
Турма сьпіць. Вакол цішыня. Тым большая, чым далей за поўнач. ІДішыню парушаюць толькі крокі наглядчыка. А вось... слабы, аддалены, дзіцячы плач. Што за ліха? Скуль гэта? He магу паверыць сваім вушам: малое дзіця ў турме? Ды гэ-
та-ж немажліва! Але плач зноў паўтарыўся. I на гэты раз надоўга.
Я так і не заснуў да раніцы. Спаць не давалі цяжкія думы, дзіцячы плач, чаканьне расстрэлу. Аднак ноч прайшла шчасьліва: на расстрэл нікога не забралі.
Тут я прасядзеў 84 суткі.
Марудна пацягнуліся даўгія, дужа даўгія й аднастайныя дні, падобныя адзін на другі, як дзьве кроплі вады, праўда, перарываныя жахлівымі сцэнамі, аб чым і будзе мова наперадзе. Па-за гэтым — нязьменная «шарманка»: пад’ем, ранішняя «апраўка», «пайка» хлеба, «кіпяток», праходка, абедзенная «баланда», зноў «кіпяток», вячэрняя «апраўка», «адбой».
Наглядчыкам гутарыць з намі забаронена. Таму за дзень тут можна пачуць усяго колькі лічаных, адных і тых-жа слоў:
— Выхадзі на «апраўку»!
— Хлеб!
— «Кіпяток»!
— Падрыхтавацца на праходку!
— Суп!
— «Паверка»!
Ды яшчэ колькі прынагодных слоў у дадатак да стэрэатыпных адказаў — «нет» або «да». I ты сядзіш, прыслухоўваешся й ловіш кожны гук, mopax ці рэдкае слова, што даходзяць да тваіх вушэй. Спрабуеш разгадаць іхны патаемны сэнс. Гэта адзіныя нітачкі, якія зьвязваюць цябе з паза камэрным жыцьцем — турэмным, а праз яго й з цэлым сьветам. Зрокавых сувязяў ніякіх: ты запСрты ў чатыры вузкія сьцяны.
Дзеля справядлівасьці трэба дадаць, што й спасярод наглядчыкаў (звычайна — маўклівых, бяздушных, строгіх, як Паўлаў) часам спатыкаюцца людзі, чулыя й сардэчныя. Такім на калідоры «адзіночак» быў Пятро Крэшчыхін з суседняга сяла Прудок. Ен, хоць і зрэдку, можа адчыніць драўляныя дзверы камэры, з хвіліну пастаяць, праз дзьверы-краты перакінуцца словам.
У першую-ж раніцу, зьмяніўшы начнога наглядчыка, ён паведаміў мне, што ўчора сюды, у «вадзіночку» № 23, з 8-ай камэры перавялі маіх сяброў Я. Кузьменку й А. Сталовіча. Назваў шэраг асобаў, якія апошнім часам сядзелі ў маёй «гадзіночцы».
— ...Перад «памілаваным» — трох із Рэчыцкага раёну. Адзін зь іх, старэйшы, меў апалены бок твару. У іх знайшлі зброю й амуніцыю. Усіх расстралялі. Пасьля «памілаванага» колькі дзён сядзеў аграном з Чачэрскага раёну. Ен абвінавачваўся ў «шкодніцтве»: у калгасах раёну было шмат выпадкаў «падзёжу жывёлы» ад хваробаў. Яго таксама расстралялі...
Я запытаўся:
— Ці няма ў турме дзяцей? Уначы я чуў дзіцячы плач.
— Так, ёсьць, — пацьвердзіў ён. — На 1-ым паверсе, пад «адзіночкамі» — жаночыя камэры. Спасярод жанчынаў адна, настаўніца, была цяжарная. У камэры яна нарадзіла сына. Цяпер сядзяць разам, маці й сын.
РАССТРЭЛЫ
У вадрозьненьне ад агульных камэраў турмы, дзе ўначы сьпяць, у «вадзіночках» уначы ніхто ня сьпіць. Уначы адсюль бяруць абвесьціць прысуд сьмерці й на расстрэл. Блізу ніхто ня ведае: дзеля чаго яго з «адзіночкі» выклікаюць? хто на чарзе «да клясыкаў марксызму»? Па 12-ай начы, калі ў турме запануе магільная цішыня, тут прыслухоўваюцца: ці ня рыпіць турэмная брама ад вуліцы? (яе адчыняюць для цяжаровага аўта з брэзэнтавым пакрыцьцём), ці ня чуваць грукату матору? (гэта на турэмны двор можа ўяжджаць аўта па чарговую ахвяру), ці ня чуваць крокі тых, што йдуць па кагось на расстрэл, сьпярша там, унізе турмы, тады — наверсе, урэшце — на нашым калідоры? Вязьні «адзіночак» прыслухоўваюцца да кожнага груку й шораху — чутка, насьцярожана. У балыпыні выпадкаў прыслухоўваюцца надарма: па іх яшчэ ня йдуць. Яны чакаюць мо цэлы ме-
сяц і болей. Адны — прысуду, другія — адказу на апэляцыю ці просьбу аб «памілаваньні». Тут усе чакаюць адказу — жыць ці ня жыць. Ужо дзесь па 4-ай гадзіне начы можна паспрабаваць задрамаць: да наступнае начы небясьпека, праўдападобна, мінула. Ды вось бяда: мы ня ведаем часу, у нас няма гадзіньніка. I нашая 4-ая гадзіна часта бывае перад расьсветам.
Усе гукі на нашым калідоры мы ведаем, як табліцу множаньня: яны зьвязаныя з рэжымам дня. Кожны іншы гук, ня зьвязаны з гэтай «шарманкай», насьцярожвае. Гэта можа быць: кагось новага вядуць у «вадзіночку», кагось могуць забраць. Куды? На допыт? У вагульную камэру?.. Ці на расстрэл?
Праз колькі ночаў ад таго, як мяне сюды перавялі (у «вадзіночках» суткі лічыліся не па днёх, a па начох), дзесь па 12-ай начы раптам пачуўся гул матору. Ну вось, прыехалі!.. Па каго-ж? Толькі крыміналістых бралі на расстрэл пасьля прысуду, апэляцыі, заявы аб «памілаваньні». Палітычныя, каго засуджалі на сьмерць завочна, у турме не сядзяць. Іх адразу забіраюць з камэры, вядуць у турэмную канцылярыю, там абвяшчаюць сьмяротны прысуд і вязуць на расстрэл... Па каго-ж зараз прыйдуць? Хто на чарзе?
А, пярун-бы цябе спаліў! Гэта самалёт над намі праляцеў і пайшоў на пасадку. Паміж турмою й с. Прудок (адкуль П. Крэшчыхін) — лётнішча. Якое нешчасьлівае суседзтва!
Іншае начы я пачуў крокі колькіх пар ног. Ідуць!.. Чую: адмыкаюцца дзьверы на наш калідор. Спыняюцца ля мае камэры. Адчыняюцца адны, другія дзьверы. У камэру ўваходзіць дзяжурны па турме, зь якім чатырох наглядчыкаў.
— Выхадзі на калідор!
Сэрца маё забілася мацней. Няўжо канец?
— 3 рэчамі ці бяз рэчаў? — пытаю.
(Калі «з рэчамі» — могуць перавесьці ў іншую «адзіночку» ці агульную камэру, забраць назад у ГПУ ці кудысь на этап. «Бяз рэчаў» — дрэнь справа: так звычайна выводзяць на расстрэл. Зноў-жа: ноч і столькі наглядчыкаў!)
— Бяз рэчаў, — адказвае дзяжурны.
Босы выходжу на калідор. Мянс ставяць тварам да сьцснкі. Загадваюць падняць рукі ўгару. Падыходзяць двох наглядчыкаў, пачынаюць асабісты вобыск — выварачваюць кішэні, абмацваюць швы й складкі вопраткі, патрабуюць адчыніць рот, падняць язык, аглядаюць вушы. Іншыя тым часам правяраюць вакно й куты камэры, парашу, «бачок» з вадою, мой абутак. Тады бяруць куфэрак, вытрасаюць зь яго ўсС на падлогу і ўважліва псрабіраюць.
Нічога забаронснага й падазронага нс знайшлі.
— Давай назад у камэру!
Слава Богу! Гэта быў толькі вобыск. Час-адчасу яны рабіліся й пазьней ува ўсіх «адзіночках», каб перашкодзіць... падрыхтове да ўцёкаў.
На расстрэл з «адзіночак» забіраюць часта. Калі забіраюць з іншас «адзіночкі», я чую, як іх вядуць па калідору, чую крыкі ці толькі крокі ботаў.
Аднойчы позна ўначы на калідоры пачуўся цяжкі тупат ног, бразганьне ключоў і замкоў каля «адзіночкі» № 21. Чую: зь яе кагось выводзяць.
КНІГІ ОНЛАЙН
