На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Селянін быў гасьцінны й пачаў частаваць нас астачамі сала, абгорнутага ў газэту. Таму што гэта была першая газэта ад дня нашага арышту, яе мы выпрасілі ў яго й пачалі дасьледаваць. Hi загалоўка газэты, ні даты на ёй мы не знайшлі (яны былі адарваныя). Паводля друкарскіх асаблівасьцяў, яна нагадвала «Зьвязду». Большую частку кавалка газэты займаў артыкул ці прамова на якімсьці зьезьдзе. (Тады мы ня ведалі, што ў часе 30.V—12.VI у Менску адбыўся XIII зьезд КП(б)Б.) Із прачытанага нас найбольш зацікавіла
крытыка дзейнасьці былога наркома земляробства БССР 3. Прышчэпава. Яго абвінавачвалі ў тым, што ён, «кулацкі ідэоляг», із 790.000 сялянскіх гаспадарак у БССР каля 20% перавёў на хутары. Дзейнасьць гэтая тут кваліфікавалася «контррэвалюцыйнай», «шкодніцкай», з чаго мы зрабілі прыпушчэньне, што папулярны сярод беларускага сялянства нарком мог быць ужо за кратамі.
Масавыя арышты сялянаў, перапоўненыя імі турмы, колькасьць «раскулачаных» у Малой Церабееўцы нас моцна ўразілі. Зьявілася ідэя паспрабаваць вылічыць, колькі-ж прыблізна сялян у БССР ужо «раскулачана», саслана на ссылку ў Сібір, пасаджана ў турму ці канцэнтрацыйныя лягеры.
Урадавай статыстыкі «раскулачаных» ня былоіо. Дзеля таго мы пачалі разважаць так. У Хойніцкім, Брагінскім, Лоеўскім і суседніх раёнах беларускага Палесься — усюды, дзе мы бачылі на свае вочы — у кожным сяле «раскулачвалі» кожны 5—15 двор, ці ў сярэднім ня меней за 1.0% двароўн. Мы ўзялі таксама на ўвагу й 20% хутароў, якія шмат дзе раскулачваліся ўсе пагалоўна, бо хутар, паводля камуністычных паняцьцяў — гэта-ж і ёсьць «кулацкая» гаспадарка. А колькі ў БССР было Малых Церабеевак, дзе «раскулачвалі» амаль усё сяло?іг Цяпер Малой Церабееўкі няма ні на картах БССР, ні ў апісаньнях населеных пунктаў ў Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі.
Канкрэтна мы ведалі, што із Хойніцкага раёну на Котлас увосень 1929 г. і раньняй вясною 1930 г. адышлі 2 эшалёны «раскулачаных». У кожным эшалёне 30 таварных вагонаў, а ў вагон із рэчамі ўціскалі па 40 асобаў, 1.200 у вадным эшалене, 2.400 у двух. (Характэрная дзталь: у другім эшалёне былі бацькі загадчыка Хойніцкага раённага аддзелу народнай асьветы Караткевіча, які ня змог выратаваць іх ад ссылкі. Ён прыехаў на станцыю Хойнікі разьвітацца з бацькамі. I, калі выскачыў з вагону, у якім яны сядзелі, зламаў нагу, пасьля чаго быў яшчэ звольнены й з працы за... «сувязь з кулакамі».)
Калі такія-ж эшалёны йшлі із усіх 101 раёнаў
БССР (у чым ніхто не сумняваўся), лічба «раскулачаных» да раньняе вясны 1930 г. мусіла станавіць болей за 240.000. А акцыя «раскулачваньня» была толькі ў самым разгары.
Цяпер з газэтнае публікацыі мы даведаліся, што ў БССР перад пачаткам калектывізацыі мелася 790.000 двароў. 10% «раскулачаных» зь іх — 79.000 двароў. Мы памножылі іх на 5 (у сялянскай сям’і ў сярэднім было ня меней 5 асобаў), гэта дало нам лічбу 395.000.
Абагульняючы свае вылічэньні, мы прыйшлі да выснаву, што 400.000 асобаў «раскулачаных» у БССР к таму часу — мінімальная лічбаіз. Яна сьведчыла аб тым, што ў хвалі масавых арыштаў 1929—30 гг. найболын пацярпелі сяляне. Выглядала нават, што гэта была вайна бальшавікоў супраць сялянства, каб зламаць яму хрыбет, тэрорам спаралізаваць супраціў ды прымусам загнаць у калгасны прыгон. Для дасягненьня такое мэты ўжываліся любыя сродкі гвалту й беззаконьня.
Царскіх турмаў не хапала. У камэры напіхалі людзей у шмат разоў болей, чым дазваляла царская норма. А новых, сацыялістычных, турмаў заплянавана было малавата. У самой сталіцы БССР, Менску, дадаткова да царскае турмы, у цэнтры места, пры вуліцы Урыцкага, да пачатку арыштаў 1929—30 гг. за вялізарным гмахам ГПУ із турэмнымі падваламі пабудавана новая, г. зв. «нутраная» турма ці «Амэрыканка», спраектаваная на ўзор турмы «самай капіталістычнай краіны ў сьвеце» — амэрыканскай. Дзеля таго-ж, што маштабы арыштаў далека апярэджвалі турэмнае будаўніцтва, памылкі сацыялістычнага плянаваньня даводзілася выпраўляць «на хаду», прыстасоўваючы пад турмы (фактычна без аніякага прыстасаваньня) кожную «мажлівую жылплошчу» — цэрквы, манастыры, чыгуначныя склады й г. д.
Было па «адбоі», і мы спрабавалі заснуць.
Ад уражаньняў апошніх дзён з памяці ўсплылі літаратурныя сцэны царскіх часоў, як у Сібір гна-
лі на катаргу. Мо й тых «партыяў калоднікаў» было нямала. Я заплюшчыў вочы. I мне здалося, што вось я бачу, як яны йдуць, скутыя ланцугамі, уздымаюць дарожны пыл... А цяпер? Цяпер па крыжовай дарозе йдуць ня «партыі». Што такое «партыя»? Гэта-ж усяго адзін вагон! Цяпер ідуць цэлыя эшалёны вагонаў. Эшален за эшалёнам. Густым ланцугом ад самае Беларусі да Сібіры.
Ня ведаю, як доўга я думаў і драмаў, калі пачуў побач сябе валтузьню й галасы. Mae сябры ўжо зачалі вайну з клапамі. Блохі й клапы не давалі нам супакою — ні ўдзень, ні ўначы. Асабліва яны атакавалі нас, калі мы клаліся спаць. Жалілі, бы пчолы. I мы мусілі зь імі ваяваць. Вытрасаць із свае вопраткі, лазіць па нарах і пад нарамі, выпорваць іх із шчылінаў, біць, паліць запалкамі...
Мы так былі заняліся клапамі, што амаль не заўважылі, як адчыніліся дзьверы камэры, і парог пераступіў новы незнаёмец. Яго прывялі да нас пасьля таго, як яму абвесьцілі, што ён «памілаваны».
Гэта быў не чалавек, а здань — так ён быў зьнішчаны фізычна й духова! Глыбака запалымі вачыма на нас глядзеў худы зьняможаны твар. Рукі ягоныя дрыжалі. Ад хваляваньня ен ня мог вымавіць ні свайго ймя, ні прозьвішча. Толькі назаўтра раніцою ён растлумачыў нам, што быў засуджаны на кару сьмерці й каля месяца ў «адзіночцы» № 22 чакаў расстрэлу.
— Учора, калі мяне вялі із камэры ў канцылярыю, я думаў, што вядуць на расстрэл. Ішоў спакойна. Зжыўся ўжо з думкаю сьмерці. А там вычыталі, што я... памілаваны. I мяне пачало трэсьці.
Паходзіў бядак з Камарынскага раёну. He хацеў ісьці ў калгас, уплянаваў уцёкі ў Заходнюю Беларусь. На мяжы яго затрымалі пагранічнікі, прывезьлі ў Мазыр, а стуль у Гомель. Засуджаны быў (бяз суда) як... «польскі шпіён». Яшчэ й таго дня Сн не супакоіўся да канца.
Калі прынесьлі абед, у яго ўсё яшчэ дрыжэлі рукі, і ён, як ні спрабаваў, ня мог есьці лыжкаю. Адлажыў яе на бок. Аберуч узяў міску й пачаў піць зь яе баланду. Міска білася аб ягоныя зубы.
Па абедзе яго й дзядзьку з Малой Церабееўкі выклікалі на этап.
Мы засталіся самі.
Рабіць ня было чаго. Чытаць не маглі: нам не давалі ні газэт, ні часапісаў, ні кніг. Я прапанаваў:
— Давайце ўкладзем новую Канстытуцыю БССР, бо дзеючая не адказвае рэальнасьці.
Канстытуцыйнай камісіі не выбіралі. Вырашылі ўкладаць усей камэрай. Укладаць вусна, як твор вуснай народнай творчасьці, бо-ж алавіка й паперы ў камэру нам таксама не дазваляюць.
Некаторыя формулы для канстытуцыі ўжо былі ведамыя «на волі», і іх трэба было толькі дастасаваць да нашае мэты. Дні два—тры мы спрачаліся, дыскутавалі, пакуль канчальна не адрэдагавалі тэксту. Падаю яго тут так, як ён захаваўся ў маёй памяці.
КАНСТЫТУЦЫЯ БССР, усенародна прынятая камэрай № 8 Гомельскай турмы
15.VII.1930 г.
Разьдзел I. НАЗОЎ ДЗЯРЖАВЫ
1. Дзяржава мае назоў БССР, ці поўнасьцю — Будуйце Самі Сваё Рабства.
Разьдзел II. ГРАМАДЗЯНСТВА БССР
2. Ганаровае права мець грамадзянства БССР належыць двум катэгорыям ейных жыхароў:
а> тым, хто ўжо арыштаваны; і
б) тым, хто будзе арыштаваны.
3. Грамадзянства БССР прыслугоўваецца таксама й тым, хто, хоць і ня мае гонару, належыць да менаваных двух катэгорыяў, а нават і да сталых жыхароў БССР, але хто над імі (жыхарамі) гераічна й цьвёрда-каменна стаіць.
Разьдзел III. СВАБОДЫ Й ПРАВЫ ГРАМАДЗЯНІНА БССР
4. Шчасьлівым грамадзянам БССР даюцца такія свабоды й правы, якія толькі можа выпрацаваць самае свабоднае, самае прагрэсіўнае грамадзтва й да якіх (свабодаў і правоў) яшчэ ня здольныя былі дадумацца нідзе ўва ўсім сьвеце.
5. У поўнай адпаведнасьці із сказаным грамадзянам БССР дэкляруюцца наступныя свабоды:
а) ня думай (за цябе думае дарагая Масква);
б) калі ўжо падумаў — нікому пра гэта не кажы;
в) калі сказаў — ня сьмей пісаць і публікаваць;
г) калі-ж апублікаваў — зараз-жа адмоўся й асудзі; д) а на ўсялякі выпадак падрыхтуй торбу сухароў.
6. Да гэтых свабодаў грамадзянам БССР дзяржава ўрачыста гарантуе:
а) права на працу — у вынайдзеных Леніным і Сталіным для росквіту сацыялістычнага грамадзтва канцэнтрацыйных лягерох;
б) права на адпачынак — у спэцыяльна абсталяваных для таго дамох адпачынку, якія капіталістычная прапаганда называе турмамі; і
в) права на сьмерць — ад кулі ў патыліцу ці ад галоднай і катаржнай працы.
Разьдзел IV. ОРГАНЫ ВЯРХОЎНАЙ
УЛАДЫБССР
7. Вярхоўным органам улады БССР, які накіроўвае ўсё жыцьцё незалежнай ад беларускага народу рэспублікі, зьяўляецца ОГПУ, ці поўнасьцю — О, Госпадзі, Памяні Усопшых!
He пасьпелі мы належна адсьвяткаваць прыняцьця канстытуцыі, як таго-ж 15-га ліпеня ў камэру № 8 зьявіўся невядомы нам псрад тым афіцэр ГПУ. 3 аркуша паперы ен прачытаў уголас машынапісны тэкст із двух сказаў і прапанаваў нам падпісацца пад ім. У тэксьце паведамлялася, што справа нашая із ОГПУ пры СНК БССР, перададзсная ў ОГПУ пры СНК СССР, у чыім ве-
даньні адгэтуль мы й знаходзімся. Разам з тым, нумарацыя артыкулаў нашага абвінавачваньня — 72 і 76 КК БССР — аўтаматычна замененая на нумарацыю артыкулаў КК РСФСР — 58, пп. 10, 11, так на сканчэньні сьледзтва скончылася й сувэрэннасьць БССР: судзіць і караць нас БССР перадала ўжо іншай дзяржаве.
«АДЗІНОЧКА» № 22
Наступнай раніцы зусім нечакана для ўсіх нас мяне ізноў выклікалі на допыт.
У габінэце Высоцкага, апрача яго самога, на бакавой канапе сядзела яшчэ двох: у элегантным цывільным гарнітуры, паўлежачы Візагэр; у дру-’ гім я пазнаў начальніка ГПУ Брагінскага раёну. Галава ягоная была забінтаваная.
Высоцкі расклаў перада мною на стале рукапісныя адозвы, нібы распаўсюджваныя цяпер у Брагінскім і Хойніцкім раёнах. Паводля зьместу, адозвы запраўды падобныя на нашы. Апрача таго, унізе пад імі, як і на нашых, стаялі ініцыялы’ БАА, што ў нас у скароце азначала: Беларуская Арганізацыя Альтруістых. Высоцкі сказаў, што адозвы гэтыя толькі што прывёз начальнік Брагінскага ГПУ, на якога колькі дзён таму назад быў зроблены напад із зброяй.
— Гэта актыўнасьць ня вашых рук? — зьвярнуўся ён да мяне.— Хто распаўсюджвае гэтыя адозвы?
КНІГІ ОНЛАЙН
