На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Адкуль усё гэта йдзе? Дзе пачатак яму?.. Ніяк не магу знайсьці канца ніткі, каб пачаць разматваць клубок.
А на дварэ ўжо днее. I ў камэры крыху пасьвятлела. Ці гэта мне толькі так здаецца? Мо гэта мае вочы лепей прытарнаваліся да цемені камэры? Як-бы там ні было, я заўважыў на сьценах якіясь знакі. Наблізіўшыся да іх, я ўбачыў, што гэта напісы, ды не алавіком (алавіка, як і паперы, у камэру не дазваляюць), а чымсь вострым, бы цьвіком або кавалачкам шкла. А вунь той буйнымі парыжэлымі літарамі — праўдападобна, пальцам і сваёю крывёю.
(Ужо пазьней, калі я бачыў і чытаў іх у іншых камэрах, я падумаў: як шкада, што гэта насьценнае пісьменства ніхто не рэгіструе. Колькі ў ім адбіта думак і пачуцьцяў шматлікіх насельнікаў савецкіх турмаў! Які быў-бы багаты матар’ял для гісторыка! Улады добра пра гэта ведаюць, таму загадваюць сыстэматычна сьціраць ці замазваць іх. I яны гінуць, разам із сваімі аўтарамі.
Гэта — кароткія разьвітаньні з жыцьцём і блізкімі, духоўныя тэстамэнты, арыгінальныя малітвы, філязофскія абагульненьні, розныя практычныя парады... а найболей дакумэнтальных зацемак — імёнаў і прозьвішчаў вязьняў, часта з датаю й месцам арышту, прысудам, датаю расстрэлу ці вызначэньня на этап.
У мірыядах гэтых напісаў нямала й вершаў, зь якіх толькі рэдкія шчасьлівым выпадкам могуць
выбіцца «на волю» — як апошні, разьвітальны, верш М. Чарота «Прысяга», выдрапаны ім перад расстрэлам на сьцяне сьмяротнай камэры нутраной турмы Менскага НКВД, або верш майго пазьнейшага сябры, паэты й драматурга Тодара Лебяды, на сьцяне 95-ай камэры той жа турмы, які хочацца тут прывесьці:
Мне лёсам вызначаны
Гэтакі прымус. Аб шчасьці сёньня Можна сьніць і марыць. За тое толькі, Што я Беларус, Мне гэтакая кара. Я кару вашую 3 пагардаю прыняў. Бо я — сын верны Маці-Беларусі.
I я сьвятога Гордага імя He адра-ку-ся!!!)
Цяпер мая ўвага затрымалася на трох напісах. Над самымі дзьвярамі я прачытаў амаль эвангельскае: «Не журыся, хто сюды ўваходзіць. I ня цешся, хто выходзіць». 3 боку ад дзьвярэй — «Памятай: галоўнае — не сьпяшайся!» (да чаго хтось дадаў: «Павер мне, што ты маеш досыць часу».). На іншай сьцяне я знайшоў ужо знаёмае Вам імя: «Жэбут Адам, лістапад 1929 г.».
Мажліва, што гэтыя напісы далі пачатак майму далейшаму роздуму ў пошуках патрэбных адказаў.
Жэбут?.. — Задумаўся я. Мо якая сувязь із тымі лістападаўскімі арыштамі? He павінна-б. Хутчэй — незалежна ад іх, але ізноў за адозвы й лезунгі, дзеля чаго й сшыткі скрадзеныя. Гэта было-б у лепшым выпадку... А што, калі былі высачаныя апошнія спатканьні ў Брагіне, куды мы студэнцкім драматычным гуртком выяжджалі ставіць «Ганку» У. Галубка? Але ў гэтым выпадку мусілі-б быць арышты ў Брагіне й хіба яшчэ дзе, пра што тымчасам нічога няведама. А мо якая сувязь?.. а што, калі?.. — зьяўляліся ўсё новыя й новыя прыпушчэньні. Аднак, якія дадзеныя я маю, каб так ці гэтак думаць?
Відаць, найлепшае-ткі покуль што — насьценная парада «не сьпяшайся!» Трэба разгледзецца, хто яшчэ арыштаваны, што скажуць на першым допыце. У кожным разе для пачатку я маю адказ: «не!»
ПЕРШЫ ДОПЫТ
Дзесь а 8-ай гадзіне раніцы турэмны наглядчык прынёс мне кавалак хлеба, гляк халоднай вады й сказаў:
— Гэта — усё. На цэлы дзень.
Hi есьці, ні піць не хацелася. Уся мая істота была занятая іншымі, больш важнымі ў тым мамэнце думкамі. I, калі я шукаў на нарах месца для свайго дзённага рацыёну, мне нават і ў голаў ня прыйшло, якое галоднае харчаваньне рыхтуе мне турма.
Блізка перад поўднем дзьверы адчыніліся ізноў, і той-жа наглядчык павёў мяне наверх.
«На допыт», — падумаў я,
У дзяжурным пакоі міліцыі двох жаўнераў ГПУ загадалі мне разуцца й падняць рукі ўгору. Адзін зь іх аглядаў мой абутак, а другі (ужо паўторна) абшукваў кішэні, абмацваў усе рубцы, швы, складкі вопраткі, цопаў мядзьвежымі лапамі па яшчэ нястрыжанай галаве. Урэшце, загадалі абуцца й «следовать» зь імі,
— Взять рукн назад! — пачуў я каманду.
На дварэ нас чакала знаёмае аўта. Праз колькі хвілінаў ня было сумніву: бакавымі вуліцамі мы едзем у кірунку чыгуначнай станцыі.
На пустым пэроне нас спаткалі тры адзінокія пасажырскія вагоны. Пры дзьвярах кожнага зь іх — жаўнер із стрэльбаю.
У раскошным пакоі салён-вагону, куды мяне ўвялі, сядзелі: начальнік Гомельскага акруговага опэрсэктару ГПУ Каравін — пры стале, Высоцкі й начальнікі ГПУ Хойніцкага, Брагінскага й Лоеўскага раёнаў — на мяккіх скураных кушэтках пры сьценах.
Каравін паказаў мне на крэсла насупраць сябе.
Праз стол я бачыў буйны суровы твар, пабіты
воспаю: на ім — прагныя й халодныя вочы. А ніжэй — кішэні й рамяні на чымсь зялёным, грувасткім. На чырвоных латках ніжэй падбародка — ромбы.
Спакойным басам ён зьвярнуўся да мяне:
— Раскажэце нам пра вашу антысавецкую арганізацыю й яе дзейнасьць.
— Якую арганізацыю? — перапытаў я.
— He запнрайтесь! ГПУ ўсё ведама.
— А тады пашто-ж пытаецеся ў мяне?
— Нам трэба пачуць гэта ад вас.
Я маўчу.
Шчакаўшы з хвіліну, Каравін пераходзіць да пагрозаў:
— Я павінен папярэдзіць вас, што, калі вы «чнстосердечно» ўва ўсім «прнзнаетесь» і ўсё нам раскажаце, мы возьмем гэта на ўвагу й «смягчнм вашу участь». Калі-ж вы гэта ня зробіце, для вас будзе горш. Пашкадуеце потым, ды будзе запозна. Вы-ж... яшчэ зусім малады.
Я зноў маўчу. (Цяпер ужо відна, што справа болып сур’ёзная, чымся адозвы й лёзунгі. Але тымбалей я не павінен сьпяшацца.)
Мяне вывелі ў адну із спальняў салён-вагону, пакінулі аднаго, каб я «серьёзно подумал» і «начал рассказывать». Тут яшчэ болей мяне ўразіла раскоша аксамітных сьценаў і столі, мяккіх карпэтаў падлогі, шырокіх скураных кушэтак... Усё проста крычала: якія царскія выгоды для «слугаў народу» ў параўнаньні з убогай дашчана-цьвярдой і цеснай няўтульнасьцю для «гаспадароў краю».
Гадзіны праз дзьве-тры мяне прывялі назад. I дзеля таго, што я «не загаварыў», Каравін спыніў допыт:
— Ну, добра, — сказаў ён. — Пра ўсё гэта мы яшчэ пагаворым. Будзем мець час... Ведаеце, у чым вы абвінавачваецеся?
— He, ня ведаю.
Ён адгарнуў лёгкую шэра-сіняватую вокладку, якая ляжала перад ім на стале, і паволі пачаў чытаць: «...в пріінадлежностн к белорусской антнсоветской нацноналнстнческой органнзацнн Альтрунстов, которая ставнла своей целью * подготовку
контрреволюцйонного восстання для сверження советской властн н отторження Советской Белорусснн от СССР». Ад сябе дадаў:
— Нам ведама, што вы — кіраўнік гэтай арганізацыі, якая дзеіла на тэрыторыі Хойніцкага, Брагінскага, Лоеўскага і некаторых іншых раёнаў, дзе гэтымі днямі праведзеныя арышты вашых саўдзельнікаў.
Каравін паклаў з майго боку стала два экзэмпляры прачытанага ім машынапіснага тэксту й прапанаваў мне падпісаць іх унізе, пад словамі «Обвйннтельный акт мне обьявлен». Кожны экзэмпляр абвінаваўчага акту я перачытаў і ў патрэбным месцы падпісаўся.
ПА ДАРОЗЕ Ў ГОМЕЛЬ
Пасьля допыту мяне павялі ў суседні вагон, у купэ, у якім я спаткаў маіх блізкіх сяброў — Я. Кузьменку, А. Сталовіча й А. Лантаса. Па дарозе да гэтага купэ, у тым-жа вагоне, я ўбачыў шмат іншых знаёмых і незнаСмых мне маіх сяброў. Усе купэ вагону, дзе яны сядзелі, былі адкрытыя да праходу. У праходзе, пры вокнах ад станцыі, стаялі канваіры.
Арыштаваныя былі падзеленыя на групы, ізаляваныя адна ад аднае, і канваіры не дазвалялі ім пераходзіць із купэ ў купэ ці хоць-бы перамаўляцца паміж сабою.
Наш вагон — сярэдні. Сьпераду ад яго — салйн-вагон, ззаду — вагон для жаўнераў. Неўзабаве да іх дачапілі колькі таварных, і цягнік крануўся ў дарогу.
Пад ягоны гул і грукат, упаўголаса ці шэптам, каб нас ня мог чуць канваір, мы пачалі гутарыць. Кожны із нас расказваў пра акалічнасьці арышту, хто й дзе арыштаваны. Із гутарак выявілася, што Каравін па прыбыцьці із жаўнсрамі на станцыю Хойнікі й змабілізаваньні сабе на дапамогу раённых ГПУ й міліцыі ў Хойніках, Брагіне й Лоеве, 19-га зрана дзьве групы накіраваў у Брагін і Лоеў, а трэцюю ўначы з 20-га на 21-ае — у Баб-
чын і іншыя пункты Хойніцкага раёну. А. Лантас (які як сябра цэнтру ўвосені 1929 г. быў камандыраваны із Бабчына на навуку ў Брагінскі каапэратыўны тэхнікум, дзе ўжо былі сябры арганізацыі) расказваў, што ў Брагіне 19-га ГПУ й міліцыя пад канец лекцыяў зьявілася ў самы тэхнікум. Яму ўдалося ўцячы. Ён сыіяшаўся ў Бабчын, каб папярэдзіць аб арыштах, але на мяжы Хойніцкага раёну, на дарозе, каля с. Астрагляды, быў пераняты й арыштаваны.
Арыштаваных у нашым вагоне было 47 асобаў — студэнтаў, настаўнікаў, службоўцаў, былых вайскоўцаў і сялян. Із Хойніцкага раёну я блізу ўсіх ведаў асабіста. Із Брагінскага й Лоеўскага «незнаёмых», пра якіх я толькі чуў (ці нат і ня чуў), назвалі А. Лантас і А. Сталовіч. Гэта былі (чые ймёны я дагэтуль памятаю): із Хойніцкага раёну — Аўген Сталовіч, Васіль Рудчанка, Адам Зелянкоўскі, Мікола Новік, браты Васіль і Апанас Курыленкі, Павел Дашук (усе з Бабчына), Янка Кузьменка (Паселічы), Васіль Лантас (старэйшы брат Аўгена — Хойнікі), Алесь Грыгаровіч і Яворскі (Барысаўшчына), Сьцяпан Кузьменка, Валянтын Турчын і Міхал Курыленка (Стралічаў), Пятро Дзянісенка (Рудакоў); із Брагінскага раёну — у пераважнай бальшыні студэнты каапэратыўнага тэхнікуму із Аўгенам Лантасам, рэшта — із сс. Крыўча, Вуглы і некаторых іншых; найлепш запомніліся — партызанскі кіраўнік у 1919—20 гт. на абшары Брагінскага, Лоеўскага й Камарынскага раёнаў Язэп Валасенка з сынамі (адзін зь якіх — студэнт Брагінскага тэхнікуму, a другі — Кіеўскага ўнівэрсытэту) і былы эсэр Канчар; із Лоеўскага раёну — Лявон Балой, сакратар раённага суда, перабежчык із Заходняй Беларусі.
У далейшых гутарках мы зноў вярнуліся да пытаньня — адкуль ідуць арышты? дзе шчыліна ў нашай кансьпірацыі? Пісьмовай дакумэнтацыі мы амаль не вялі. Нутраную сувязь мелі вылучна жывую й вусную. Высачылі нас пры распаўсюджваньні адозваў і лёзунгаў, якія мы клеілі на тэлеграфныя слупы па дарогах, на сьцены й дзьверы «сельпо»з, клюбаў і розных установаў, клалі ў сялянскія вазы на рынках і кірмашох? He, не па-
добна на гэта. Хутчэй за ўсё шчыліна дзесь у іншым месцы.
— Ці не здаецца вам, — зьвярнуўся я да сяброў, — што ў нашым асяродзьдзі можа быць зраднік або падасланы правакатар?
— Зусім ня выключана, — згадзіліся яны.— Але выявіць яго, калі гэта наагул мажліва, ня будзе так лёгка.
КНІГІ ОНЛАЙН
