На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
У 1930 г. здавалася, што па ёй гналі ўсю Беларусь, каб там, на тэй Сібірскай галгофе, зь ёю й пакончыць. Гналі ня рымскія жаўнеры із дзідамі й мячамі, а маскоўскія із стрэльбамі й сабакамі. Гналі й гналі... Удзень і ўначы. У сьцюжу і ў сьпёку. Праз перасыльныя пункты й турмы, Із кожнага сяла й места.
Асабіста для мяне яна пачалася ад Бабчына.
БАБЧЫН
Колькі ты будзіш у маёй душы хвалюючых успамінаў — шчасьлівых, трывожных, трагічнасумных... але аднолькава дарагіх і жаданых! Мой непаўторны Бабчын! Як далёкі ты адсюль і... як блізкі! Чым большая адлегласьць і час аддзяля-
юць мяне ад цябе, тым бліжэйшым ты робішся ў маім сэрцы. Прызнаюся табе, як на духу: я нічога не забыў, я ўсё памятаю... Тут я знайшоў сваю дарогу ў жыцьцё. (Няхай яна была зь нялёгкім крыжом. Я не дакараю цябе за гэта.) Тут я спаткаў першых на ўсё жыцьцё сяброў. (Дарма, што гэтае «ўсё» — найбольш у марах, бо дарога тая хутка й разлучыла нас на ўсё жыцьцё.) Тут я пазнаў і першае сваё каханьне. (Дзе ты цяпер, незабытная? Які лёс напаткаў цябе?..)
Я не сумняваюся: у кожнага із Вас ёсьць свой Бабчын, авеяны цёплымі ўспамінамі, рамантыкай чыстых пачуцьцяў.
Мой Бабчын — звычайнае беларускае сяло на Палесьсі. I калі моцна зашчыміць на сэрцы ад тугі па ўсім згубленым родным, я бяру карту Гомельшчыны, раскладаю яе на стале і ў тайных думках раблю чарговае падарожжа ў Бабчын. Вось Гомель. Адсюль цягніком я еду на Рэчыцу—Васілевічы—Хойнікі. (Хоць цягнік тут ідзе ўначы, я ня сплю. Я стаю пры вакне зачарованы: лес і лес, і нідзе няма яму канца!)
Ад Хойнікаў лепей ісьці напяхоту: тут ужо недалёка. I тут я ведаю кожны куст і камень. Я выходжу на стары гасьцінец, па якому некалі, яшчэ за літоўскіх часоў, ішлі абозы на чарнобыльскія кірмашы. Першым на гасьцінцы мяне спатыкае Стралічаў — бровар і саўгас пры сяле. (Гэта мілае для мяне месца працы бацькі, але цяпер яго тут ужо, напэўна, няма.) I я йду далей, перасякаю край сяла, уздоўж саду кіруюся на Губарэвічы. А там, мінуўшы могільнік і гасьцінцам узняўшыся на вяршыню ўзгорка, спыняюся. Перада мною: панарама Бабчына.
Я так і думаў: амаль нічога не зьмянілася. На захадзе, за крайнімі хатамі сяла, — тая-ж зялёная шчаціна лесу, што цягнецца аж да Прыпяці. Зь іншых трох бакоў — вянок сёлаў (хоць і ня ўсе яны адсюль відаць) — Варацец, Чахі, Рудакоў, Мокіш. А ў цэнтры вянка — Бабчын!
Сваё любаваньне я пачынаю зь левага боку панарамы. Правей Рудакова — пасада былой дзевяцігодкі з пэдагагічным ухілам, пазьнсй рэарганізаванай у тэхнікум. У вагромністым садзе, аб-
несеным тынам і гонкімі таполямі, із цэлага комплексу будынкаў вылучасцца двухпавярховы мур. (Божа мой! Колькі пад ягоным дахам засталося жывых, трапяткіх часьцінак ад нашых сэрцаў! Часьцінак, якія так вабяць нас да сябе праз усё жыцьцё.) Пры гасьцінцу, на перасеку з дарогаю із Рудакова ў лсс, стаіць той-жа млын-вятрак. А за ім — стрэхі й вярхі садоў сяла, як і кожнага старога на поўдні Беларусі — вялікага, зь дзьвюма вуліцамі й царквою на скрыжаваньні іхным.
А вось там, на правым баку панарамы, я пазнаю страху хаты, дзе была мая студэнцкая кватэра. Хата яшчэ стаіць. На водшыбе ад сяла, прытуліўшыся да лесу. Толькі... цяпер мне здаецца, быццам страха як-бы крыху згорбілася й апусьцілася бліжэй да зямлі, а салома на ёй парадзела. Тады ўсё гэта было роўнае, сьвсжае, маладое.
АРЫШТ
20-га травеня 1930 г.
Ноч. Ня сьпіцца. Трывожныя думкі не даюць супакою.
У Бабчыне «калектывізацыя» ў поўным разгары. Ідуць масавыя арышты й вывазы сялян — г. зв. «раскулачваньне», «ліквідацыя кулацтва як клясы». Болей-менсй у кожным 10-ым двары канфіскуецца ўся маёмасьць, а іхных уласьнікаў цэлымі семьямі, з дзецьмі й старымі, гоняць на тую крыжовую дарогу. Рэшту прымусам заганяюць у калгас, «абагульняюць» зямлю, коні, хамуты... Няшчадна сыплюцца пагрозы, лаянка... I зноў арышты «падкулачнікаў», «кулацкіх падпявалаў» — усіх, хто «дабраахвотна» ня хоча йсьці ў калгас. Ніхто ня ведае, каго заўтра абвесьцяць «кулаком» ці «падкулачнікам». Усе адбіліся ад працы. Усюды сьлёзы, роспач, уцёкі з дому... He сяло, а раздражнёны вулей.
Неспакойна й па іншых сёлах. To ў адным, то ў другім успыхваюць бунты. Калгасы раскідаюцца, сялянс разьбіраюць сваю «абагулсную» ма-
ёмасьць. Але із раённага цэнтру сюды зараз-жа наяжджаюць «упаўнаважаныя» Райкому партыі, Райвыканкому, ГПУ, міліцыя й наводзяць тут... «бальшавіцкі парадак».
На знак пратэсту супраць гвалту й зьдзеку сяляне рэжуць худобу, паляць свае гумны. Ледзь ня кожнае начы відаць пажар, растуць паўстанчыя настроі. У Хойніках і суседніх раённых цэнтрах узмоцнена міліцыя. Надзейным камуністым і камсамольцам раздаюць зброю. Па сёлах скрозь уведзеныя начныя патрулі... Як можна заснуць і спаць спакойна?
Нармальныя заняткі ў нас зрываюцца. Будынак займаецца пад бясконцыя сялянскія сходы. Клясы пусьцеюць: разам із «раскулачваньнем» і вывазам бацькоў зьнікаюць студэнты. Навука ня лезе ў галаву.
Праўда, нашая кляса — выключэньне. Нядаўна ў розных школах раёну мы адбылі месячную пэдагагічную практыку. I, хоць на рукі яшчэ не атрымалі ніякіх атэстатаў, ведаем, што Пэдагагічная Рада прыняла пастанову аб нашым выпуску. Нам ужо марыцца быць народным настаўнікам. Як прыгожа гучаць гэтыя два простыя й адначасна такія прывабныя словы ў нашых юначых ідэалістычных уявах! Колькі адкрыецца новых мажлівасьцяў служыць народу! Але... адна дэталь у гэтым бегу думак і мараў непакоіць: у сувязі із распаўсюджваньнем антысавецкіх адозваў і лёзунгаў на прошлым тыдні з розных клясаў скрадзена шмат сшыткоў-канспэктаў, а ў тым мой і маіх сяброў. Відаць, дзесь будуць супастаўляць пачаркі, хоць адозвы тыя (я добра пра гэта ведаю) калі не друкаваныя на пішучай машынцы, то, як і лёзунгі, ад рукі пісаныя друкаваным шрыфтам. Паўгода таму за іх ужо былі арыштаваныя рудакоўскі настаўнік Кулак9ўскі й тры студэнты ў Бабчыне — браты Новікі й А. Жэбут. Арышт іхны адозваў і лёзунгаў ня спыніў. Таму можна чакаць новых арыштаў... Хто будзе наступны?
Ад усіх гэтых думак доўга ня спалася. Але, урэшце, сон змарыў.
Прачнуўся я ад грукату ў дзьверы. Падскочыў
да аднаго, другога вакна — пры кожным жаўнер з войскаў ГПУ. У хаце ўжо ўсе на нагах. Гаспадар ідзе адмыкаць дзьверы.
Сьледам за ім на парозе зьяўляецца двох афіцэраў. У левай руцэ кожны зь іх трымае электрычны ліхтарык, у правай — рэвольвэр.
— Ваша прозьвішча? — зьвярнуўся да мяне адзін зь іх.
— Калубовіч.
— Запаліць сьвятло! — загадаў ен гаспадару.
Яны агледзелі мой ложак, куфар, перарылі й ператрэсьлі ўсе іншыя мае й гаспадарчыя рэчы, зазірнулі ў комін печкі, за абразы, абсьвяцілі ліхтарыкам падлогу <ці няма пад ёю патаемнага схову?), схадзілі ў кладоўку, хлявы, злазілі на гарышча. Із усяго бачанага адклалі для сябе на стол усе мае сшыткі, асабістыя лісты, паперы, фота, калекцыю гістарычных дакумантаў XVIII—XIX стст., сабраных студэнцкім краязнаўчым гуртком, у якім я быў старшынёю.
Улажыўшы кароткі пратакол вобыску, яны не заявілі мне, што я арыштаваны. Ордэр на арышт і вобыск мне ня быў нат паказаны. Сказана толькі, што мяне... затрымаюць для выясьненьня некаторых пытаньняў. Я не павінен нічога із сабою браць, бо сёньня-ж вярнуся дадому.
Мы выйшлі із хаты. Была глыбокая ноч. Цёмная, зладзейская. За хлявамі ў лесе шумеў вецер. Дзесьці на сяле працяжна вылі сабакі. Здалёк ледзь улоўна даносіліся паасобныя людзкія галасы. 3 боку Варатца ў небе калыхалася зарава ад пажару.
Мэтраў праз 100, на рудакоўскай дарозе, стаяла аўта. Мяне «абшукалі» й з жаўнерамі пасадзілі ззаду. Афіцэры (як я пазьней даведаўся — памочнік начальніка ІСОі — Гомельскага акруговага опэрсэктару ГПУ Высоцкі й начальнік Хойніцкага раённага ГПУ) селі сьпераду, і аўта рушыла на вятрак,
Калі мы із хмызьняка выляцелі ў адкрытае поле, я заўважыў агні ў хатах В. Рудчанкі й А. Сталовіча. (Хаты іхныя таксама стаялі пры лесе, уздоўж дарогі на Мокіш.) Агні сьвяціліся і ў вокнах інтэрнату... А гэта што каля ветрака? Няўжо ця-
жаровае аўта?.. Э! Ды там-жа ў кузаве хтось сядзіць... Хто там? I колькі іх?.. Яны сядзяць нізка, і як я ні напружваю свае вочы, у цемені начы нікога не магу пазнаць, адны сілуэты галоў ды колькі жаўнерскіх сілуэтаў пры сьцянс ветрака.
Мы мінулі Губарэвічы, Стралічаў. У Хойніках завярнулі ў парк, да былога панскага палацу. Н,япср тут Райвыканком, міліцыя, а ў падвале пад імі — раСннае ГПУ й турма.
ШТО ГЭТА?.. I АДКУЛЬ ІДЗЕ?..
Выкліканы па тэлсфону карнач? павСў мяне ў камэру. ПаўцСмны з аднэй лямпачкай пад стольлю калідор зь дзьвярамі налсва й направа. Такаяж паўцбмная невялікая камэра. Пустая, халодная. Першас ўражаньне — каменная труна. (Што-б тут магло быць у пана? Ці гэта ўжо сацыялістычная разбудова?)
Калі крокі карнача ад камэры аддаліліся й зусім замерлі, я адчуў, што трапіў у якісь новы, няведамы дагэтуль, бязьлюдны сьвет. Адзіная жывая істота ў ім — я. УсС, што было перад тым,— казка, якая засталася ў памяці. 1 паварот у тую казку назад замкнсны, мажліва, назаўсёды.
Я скрануўся ад здранцьвсньня, зрабіў два-тры крокі ад дзьвярэй. Проста псрада мною — нары, зацярушаныя лсташняй, ужо добра зьбітай і пацсртай людзкімі цсламі саломай. Над нарамі — нсвялічкі квадрат вакна зь іржавымі кратамі.
Я ссў на край нараў, і мяне заатакавалі неадчэпныя пытаньні: што гэта? хто яшчэ арыштаваны? адкуль усС йдзе? як быць на допыцс?.. Пытаньні патрабуюць неадкладнага адказу, бо мянс кожную хвіліну могуць выклікаць. А адказу на іх няма, хоць я ўжо й думаў пра іх дарогаю сюды.
Галаву расьпірае й ад іншых думак. Бацька. Галя. Рэакцыя арыштаў у навакольлі... He, ня час. Як перад вырашальным экзамінам, я мушу мабілізаваць усе свае сілы, каб як найхутчэй знайсьці адказы на паўсталыя пытаньні.
Першае зь іх: што гэта?.. Я не сумняваюся, што «затрымалі» мяне не для таго, каб «сёньняж» адпусьціць дадому. Гэтаму пярэчаць усе акалічнасьці арышту, а словам гэтых ягамосьцяў із шпаламі на каўнерыках, ніводнаму слову іх я ня веру. Але з чым зьвязаны арышт? 3 адозвамі й лёзунгамі? Ці чымсь большым? I з чым менавіта?
Хто яшчэ арыштаваны?.. Калі толькі ў Бабчыне, можна амаль з пэўнасьцю думаць, што В. Рудчанка, А. Сталовіч і хтось у інтэрнаце. За гэта прамаўляюць агні ў вокнах. А галасы на сяле? Сілуэты галоў у аўце каля ветрака? Відаць, арыштаваных можа быць болей.
КНІГІ ОНЛАЙН
