На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Цягнік ішоў усю ноч. Плаўнае калыханьне вагону, манатонны гул колаў, бяссонная папярэдняя ноч перамагалі ўзбуджанасьць і хілілі да сну.
Раніцою 22-га травеня цягнік прыйшоў у Гомель. На ўзбоччы пэрону нас вывелі із вагону, пастроілі пачацьвёра ў калёну, абступілі жаўнерамі. Начальнік канвою выйшаў уперад і «прачытаў» сваю «малітву» (якую мы пачулі ўпяршыню, а пазьней чулі яе на ўсіх этапах, штодня ў лягерох пры вывадзе на працу й з працы, дзеля чаго й завучылі яапамяць);
— Вннманне, колонна! По путн следовання не растягмваться. He разговарнвать н не подавать ннкакнх знаков. He оглядываться назад н не смотреть по сторонам. Шаг вправо, шаг влево будет счнтаться попыткой к побегу н без предупреждення будет прнменено оружне...
На слове «оружне» шчоўкнула колькі дзесяткаў затвораў. (Гэта канваіры, прыпадняўшы ўгору рулі стрэльбаў, заганялі ў іх із абоймаў патроны.)
— Шааа-гом ааарш! — закончыў «малітву» «начканвою».
I менш люднымі вуліцамі нас пагналі ў ГПУ.
У ГОМЕЛЬСКІМ ГПУ
Праз паўгадзіны мы спыніліся перад жалезнай брамай, і жаўнеры ўвялі нас на панадворак ГПУ. Тут мы былі разьбітыя на тры групы: дзьве зь іх павялі ў падвал; трэцюю, у якой быў я, зьмясьцілі ў «караульное помеіценне». (Падвал быў так перапоўнены, што для ўсіх нас там не хапала месца.)
Наша правізарычная камэра (для 8 асобаў) — гэта бакавы пакоік пры ўваходзе ў галоўны будынак ГПУ з панадворка, 2 1/2 на 3 1/2 метры, із закратаваным вакном. Уздоўж аднае сьцяны былі зложаныя ў нары 5 зусім голых драўляных тапчаноў. Пры дзьвярах з маленькім вакенцам і кратамі дзень і ноч стаяў вартавы. Тут мы й прасядзелі ўсё свае сьледзтва.
Рэальна мы ня ўзьнялі зброі супраць савецкае ўлады. Усё нашас «злачынства» — жаданьне змагацца за свабоду беларускага народу. Гвалт і тэрор, якія мы бачылі вакол, штурхалі нас на гэта, натхнялі.
Мы гуртаваліся, тварылі арганізацыю, пашыралі яс. Праз адозвы й лёзунгі распаўсюджвалі свас ідэі, фармуляваныя на тайных зборках. Пачалі збіраць зброю.
У вадозвах і лёзунгах мы выказвалі нашу ацэну палітычнай сытуацыі Бсларусі, заклікалі нс падтрымліваць савсцкае ўлады, супраціўляцца сйным мерапрыемствам, наагул, будзілі вызвольныя думкі й пачуцьці. Лёзунгі нашыя гучалі так:
Беларусь стогне пад бізуном Масквы.
Калгасы — шлях да новага, камуністычнага прыгону.
Савецкая ўлада для ссляніна — гэта Котлас I Салаўкі.
Сорам і ганьба тым, хто дапамагае «раскулачваць» і гвалтам заганяць у калгас.
Савецкая ўлада — не народная, не беларуска я.
Што ты зрабіў у вабарону свабоды ад гвалтаў савецкае ўлады?
Далоў дыктатуру Палітбюро! Свабода Беларусі!
Мо мы рабілі памылкі. Мо ў нашых (у бальшыні — юначых) уявах над халоднай разважлівасьцю рэалізму пераважаў гарачы ідэйны рамантызм і ўсёўладнае пачуцьцё альтруізму. Всдама: моладзь заўсёды хутчэй запальваецца. Таму ў гісторыі рэвалюцыйнага руху пераважная бальшыня
ўсіх нелегальных арганізацыяў і паўставала сярод студэнцтва й моладзі.
Аднак для свае ініцыятывы мы бачылі й рэальныя падставы.
Беларускі народ, асабліва сялянства, якому савецкая ўлада й Камуністычная партыя ў 1929 г. абвесьцілі бязьлітасную вайну, быў даведзены да роспачы, што выклікала ў БССР паўстанчую сытуацыю, паўсюдныя сялянскія бунты. Яны ўзьнімаліся на нашых вачох, а, паводля афіцыйнае статыстыкі, толькі за першыя чатыры месяцы 1930 г. у БССР было «519 кулацкіх выступленьняў»4. Гэта былі ня «кулацкія», а агульнасялянскія стыхійныя акты самаабароны ад партыйнаўрадавага тэрору.
Мы ведалі, што такая-ж сытуацыя на блізкай да нас Украіне: не сумняваліся, што і ў іншых рэспубліках СССР. Ужо будучы ў канцэнтрацыйных лягерох ад саміх удзельнікаў паўстаньняў, спаміж якіх мелі блізкіх сяброў, даведаліся, што ў некаторых нацыянальных рэспубліках СССР нат былі паўстаньні. Ужо перад тым, у жнівені 1924 году, было ўсеагульнае ўзброенае паўстаньне ў Грузіі пад кіраўніцтвам падпольнага аб’яднанага камітэту грузінскіх сацыял-дэмакратаў і нацыянал-дэмакратаў. Мэта паўстаньня — аднавіць незалежнасьць Грузіі. Падаўленьнем паўстаньня кіраваў Сталін, які прывёў з сабою ў Грузію шмат савецкага войска. Усе актыўныя ўдзельнікі паўстаньня былі расстраляныя. У 1928 годзе — паўстаньне ў Якуціі. У 1929-ым — у Бурата-Мангольскай АССР, найболып жорстка здушанае із тысячамі расстраляных буратаў. У студзені 1930 году пад кіраўніцтвам Шыта Істамулава паўстала ўся Чэчня. Супраць яе было кінута колькі дывізіяў Чырвонай арміі на чале із камандуючым Паўночна-Каўказкай вайсковай акругай камандармам Бяловым, каторы пасьля двухмесячных баёў і абману паўстанцаў савецкім урадам змог толькі ў красавіку паўстаньне здушыць. У 1931 годзе ў Вішлаг на Паўночным Урале, дзе мы тады адбывалі сваю кару, навезьлі шмат паўстанцаў-казахаў. Паўстаньне ў Казахскай АССР у 1930—1931 гадох было, відаць, найболь-
шае: на падаўленьне яго былі кінутыя пяхота й коньніца рэгулярных аддзелаў Чырвонай арміі, а ў некаторых выпадках, як сьведчылі самі паўстанцы, былі ўжытыя танкі й самалёты. Меншыя, лякальныя паўстаньні былі ў Асеціі, у туркестанскіх рэспубліках, на Кубані і ў іншых раёнах.
Савецкая дзяржаўная бюракратыя ў тым часе ня была яшчэ такая моцная. Тады яна яшчэ ня мела такога магутнага паліцыйнага апарату падаўленьня, які стварыла пазьней. Камуністычная партыя была немнагалікая й насельніцтва не кантралявала, як цяпер, разросшыся ў калясальную дзяржаўную жандармэрыю, аблытаўшую сваёй павуцінай усе каморкі грамады. Тады яшчэ заставалася месца для кансьпірацыі ад вачэй і вушэй дзяржаўных установаў, для кансьпірацыйнай дзейнасьці, і дырэктыва Леніна «Хорошнй коммуннст — хорошнй чекнст» (т. 30, с. 450) была яшчэ толькі на паперы.
Із сёньняшняй пэрспэктывы можна нават цьвердзіць, што ніколі ў часе ад заканчэньня грамадзянскай вайны ў 1918—20 гг. і да сёньня ў СССР ня было такой сытуацыі, як тады, што паняволеныя народы рэальна маглі ўзьняцца на ўсеагульнае паўстаньне супраць маскоўска-бальшавіцкай дыктатуры. СССР у тым часе быў парахавой бочкаю. Здавалася, чыркні запалку, і бочка ўзарвецца: усё ўспыхне, як сухая салома.
Але, каб мець шанс для перамогі, патрэбныя былі дзьве ўмовы. Для гэтага патрэбна была моцная нацыянальна-рэвалюцыйная арганізацыя, падрыхтова, зброя, а таксама падтрымка з боку вонкавага сьвету.
Надзеі на вонкавы сьвет, як хутка выявілася, былі памылкаю. Ён ня толькі не сьпяшаўся падтрымаць імкненьні паняволеных народаў: наадварот, у мамэнце, калі парахавая бочка пачала ўзрывацца, калі СССР трапіў у вялікія эканамічныя цяжкасьці, увогуле, ледзь-ледзь стаяў на сваіх гліняных нагах і з дапамогаю вонкавага сьвету мог разваліцца, — звонку валадаром ягоным прыйшла падтрымка. Якое было наійае расчараваньне, калі ўжо ў лягерох мы даведаліся,
што якраз у гэтым крытычным для СССР мамэнце ўрад прэзыдэнта ЗША Ф. Рузьвельта працягнуў ім сваю руку — прызнаў СССР і ўстанавіў зь ім дыпляматычныя й гандлёвыя зносіны.
А арганізацыі паўставалі. Мы верылі, што ў БССР мы не адзінокія, што, апрача нас, ёсьць іншыя тайныя арганізацыі нашага ці падобнага тыпу, а нат болыпыя й выдатнейшыя за нашу, пра якія мы тымчасам ня ведаем, як і яны ня ведаюць пра нас.
3 публічнага працэсу лістападаўцаў у Менску было ведама пра арганізацыю настаўніка Юр’я Лістапада ў Слуцку ў 1924—26 гг. Пазьней, пераважна ў Менскай турме й па дарозс ў канцэнтрацыйны лягер, мы даведаліся пра некаторыя іншыя, выкрытыя й ліквідаваныя ГПУ, арганізацыі — пра тайны гурток студэнтаў Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску ў 1927 г. на чале із студэнтам гістарычнага факультэту Міхасём Адзярыхаю, пра гурток студэнта таго-ж унівэрсытэту Астраносава ў 1929 г. Па камэрах хадзілі чуткі, што на Мсьціслаўшчыне ГПУ выкрыла антысавецкую арганізацыю, заснаваную настаўнікам Гукам.
Ў 1930 г. у беларускім пяхотным палку ў Слуцку ГПУ выкрыла вайсковую арганізацыю. Полк гэты (у вадрозьненьне ад кадравых войск Чырвонай арміі) належыў да г. зв. беларускіх тэрытарыяльных вайсковых фармаваньняў, што засталіся яшчэ ад часоў грамадзянскае вайны й першых гадоў БССР. Падобна іншым такім аддзелам, ягоныя жаўнеры й афіцэры — беларусы. На чале арганізацыі стаяў ротны камандзер П. Люцко, які паходзіў із с. Працавічы Слуцкага раёну. Па сканчэньні Аб’яднанай беларускай вайсковай школы ймя ЦВК БССР у Менску ен быў прызначаны на камандзера роты ў гэты полк, рэзыдаваны ў ягоным родным Слуцку й Случчыне. У найболыііы разгар прымусовае калектывізацыі й масавых арыштаў і вывазаў сялян у Сібір ён, разам із сваімі вайсковымі сябрамі, уплянаваў узьняць сваю роту ў Слуцку на паўстаньне, спадзяючыся, што да іх далучацца іншыя роты палка й сяляне. Змову аднак хтось зрадзіў. Калі пра гэта стала
ведама, П. Люцко й ягоны бліжэйшы сябра, старшына зь ягонае роты, добра ўзброіўшыся, вырашылі перайсьці ў Заходнюю Беларусь. Блізка мяжы іх насьцігла пагоня пагранічнікаў і аддзелу ГПУ. У перастрэлцы П. Люцко быў забіты, a старшына, цяжка паранены, схоплены й пасьля допытаў расстраляны. Лес рэшты арыштаваных змоўнікаў невядомы. (Хутка пасьля таго, як ненадзейныя, былі расфармаваныя й тыя беларускія тэрытарыяльныя вайсковыя аддзелы; усе яны былі ўлучаныя ў кадравыя войскі.)
Бязумоўна, арганізацыяў было значна болей, чымся сСньня мы пра іх ведаем. 1 неабавязкава, што ўсе яны былі выкрытыя ГПУ. Адны зь іх ГПУ выкрывала й ліквідоўвала, другія паўставалі. Мы былі толькі часткаю гэтага працэсу.
На пачатку сьледзтва (яшчэ па дарозе ў Гомель) мы ўмовіліся казаць: нс! Якія-б мэтады допытаў ня ўжываліся, наш адказ павінен быць: нс! Няхай яны самі даводзяць нам.
I каля двох тыдняў так і было. ГПУ чакала, што мы «загаворым», а мы маўчалі. Тады ГПУ зьмяніла тактыку: пачало даваць нам факты, усС болей і болсй. 3 гэтага было відаць, што яно мае ў нашым асяродзьдзі інфарматара. Хто Сн? Падасланы правакатар ці хтось заламаўся, спалохаўшыся мажлівых кансэквэнцыяў? Із годных паводзінаў сяброў у ГПУ брудны цень ня падаў на нікога. Але сумніву ня было: між намі Ссьць правакатар ці зраднік.
Гэтая акалічнасьць змусіла нас таксама зьмяніць сваю тактыку, Ня было ніякага сэнсу далей адмаўляцца, і нам давялося адказ «не!» замяніць на «так», пацьвердзіць, што арганізацыя была й не запярэчваць фактаў, добра всдамых ГПУ
КНІГІ ОНЛАЙН
