На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Допыты цягнуліся да пачатку ліпсня — штодня, удзень і ўначы. Мы всдалі, на што йі лі, калі тварылі арганізацыю, і што можа нас чакаць у выпадку няўдачы. Таму перад сьледчымі шыі ня гнулі, сваіх учынкаў не шкадавалі. Так трымаўся нават хворы на сэрца найстарэйічы сярод нас і з дасьведчаньнсм у рэвалюцыйнай працы
з царскіх часоў — Апанас Курыленка. Яшчэ ў 1905 г., будучы чыгуначнікам у Пецярбургу, ён уступіў у РСДРП. Вярнуўшыся дадому, зарганізаваў у Бабчыне сялянскую групу Палескага камітэту РСДРП, кіраваў забастоўкамі падзёншчыкаў у маёнткахз. Пазьней расчараваўся ў сацыялістычным руху, парваў зь ім, а ў часе арышту быў псаломшчыкам Бабчынскай праваслаўнай царквы.
Усім гэтым нашая справа адрозьнівалася ад тысячаў іншых — ад абсалютнай бальшыні, калі не 90% — дзе абвінавачваліся людзі ня толькі ні ў чым не вінаватыя, але зусім нізашто.
8-га ліпеня групамі нас зьвялі ў прасторны пакой на 2-ім паверсе й рассадзілі на крэслах. На даўгім стале, які стаяў перад намі, мы бачылі колькі стосаў (пэўна, нашых, усіх 47) худзейшых і грубейшых «папак» з пэрсанальнымі справамі. Зараз-жа адчыніліся дзьверы, і праз іх усунулася вялічэзная туша заступніка Каравіна — Візагэр. За ім паказаўся Высоцкі. Яны селі пры стале, і Высоцкі з прынесенай ім машынапіснай кнігі пачаў чытаць абвінаваўчае заключэньне.
Чытаў доўга. Сьпярша агульную частку, а потым пра кожнага з нас у паасобку. Нам інкрымінаваліся «злачынствы», прадугледжаныя 72-ім і 76-ым артыкуламі Крымінальнага Кодэксу БССР (арт. 72 абвінавачваў за антысавецкую агітацыю й прапаганду, 76 — за ўдзел у антысавецкай арганізацыі).
Уражала й абурала слова «крымінальны», якое ў дачыненьні да нас у розных склонах паўтаралася ў мове «заключення». (У юрыдычнай тэрміналёгіі СССР няма выразаў «палітычнае злачынства», «палітычны вязень». Тут усй — толькі «крымінальнае» й судзіцца адзіным карным кодэксам — «крымінальным».)
Урэшце, Высоцкі скончыў чытаць.
— Вопросы есть? — зьвярнуўся йн да нас.
— Калі будзе суд? — запытаўся Я.Кузьменка.
— Суд?.. — быў заскочаны Высоцкі. — Еіце нензвестно. — Зрабіў кіслую міну, павярнуў га-
лаву да Візагэра й нявыразна дадаў: — Это вовсе необязательно. Прнговор может быть н без суда.
Тады па адным нас выклікалі да стала падпісацца на адумысловым аркушы паперы із кароткім тэкстам «Обвнннтельное заключенне мне обьявлено». На рукі нам нічога ня далі й нат прачытаць самім ні гэтага агульнага «заключення», ні закончаных персанальных спраў. Ужо пазьней, у турме, мы бачылі, як кожны крыміналісты загадзя перад судом атрымліваў на рукі ў камэру поўны машынапісны тэкст абвінавачваньня, каб мець лепшыя мажлівасьці падрыхтавацца да абароны, узяць сабе адваката, радзіцца зь ім. Але такі прывілей мелі вылучна крыміналістыя. Нас, каэраўб, права гэтага пазбавілі. Ды мы й суда, відаць, ня будзем мець. Нам і адвакат не належыцца. Усё будзе зроблена завочна: мы ня будзем бачыць сваіх судзьдзяў, а судзьдзі — нас.
ПЕРАВОД У ТУРМУ
Па абедзе таго самага дня ўсю нашу камэру вывелі на панадворак, пастроілі й звычайным канвойным маршам пагналі ў турму.
Ад зыркасьці й празрыстасьці сьвятла калола ў вачох. П’яныя ад асалоды сьвежага паветра, шырыні прастору й неба, райскага выгляду садоў, ішлі мы зноў бакавымі, амаль пустымі вуліцамі, пакуль ня выйшлі на галоўную — Савецкую вуліцу ў самым ейным канцы. Тут каля апошняга двара, перад полем лётнішча, спыніліся.
Старшы канвою падышоў да дзьвярэй брамы, пацягнуў за ручку з дратамі. Пачуўся прарэзьлівы звон, у дзьвярах адчынілася фортка, за кратамі якой зьявіўся твар прыбрамніка. Па кароткіх перамовах паміж імі брама была адамкнутая, і нас увялі на турэмны двор.
Нашаму зроку ўпоўні адкрыліся белыя двухпавярховыя муры з двума радамі чорных закратаваных ваконных дзірак. Вакол турмы й ейнага двара — высокі, такі-ж белы, мур, а на ім (насупраць двара й сьцяны з адзіночнымі, «сьмярот-
нымі» камэрамі) — вежа із жаўнерам вонкавай варты, са стрэльбаю й тэлефонам.
Нас правялі праз вонкавыя дзьверы турмы. Наглядчык ніжняга калідору із зьвязкаю вялікіх і цяжкіх ключоў на жалезным абручы адамкнуў дзьверы камэры № 8 і ўпусьціў нас у сярэдзіну. Ужо на турэмным двары, а.яшчэ мацней у калідоры ў нос ударыла вострым пахам карболкі із уборных, а ў камэры да гэтага далучыўся кіслы й затхлы смурод ад парашы. Цяпер, улетку, яшчэ й задуха ад гарачыні.
Камэра № 8 нічым асаблівым не адрозьнівалася ад іншых. Паўцбмная (з адным вакном), невялікая, з голымі нарамі й мноствам клапоў і блох. Тут мы засталі 6 сваіх сяброў, ад якіх даведаліся, што ўсіх нашых, разам зь імі, прыгналі сюды за гадзіну перад намі й разьмясьцілі ў двух іншых камэрах.
Як і ў ГПУ, у турме нам было забаронена мець мэталйвыя й шкляныя рэчы — нож, брытву, нажніцы, іголку, цьвік, шклянку... таксама — вяроўку, шпагат... He дазвалялі ні лістоў, ні спатканьняў, ні псрадачаў. Hi разу мы ня мелі ні лазьні, ні дэзынфэкцыі вопраткі ці камэры, ні мыцьця бялізны. Адно турэмны цырульнік (самы ведамы ў турме чалавек — Невядомскі) агаліў нашыя галовы.
На сьцяне пры дзьвярах, на самым пачэсным месцы — над парашаю, у рамцы пад шклом віселі правілы турэмнага рэжыму. Амаль кожны артыкул у іх пачынаўся словамі: «Воспрешается», «Возбраняется», «Не допускается», «Преследуется», «Карается» й г. д. Дазваляецца толькі адно: «беспрекословное н точное нсполненне всех распоряженмй» турэмнай адміністрацыі.
У турме сядзелі дзьве катэгорыі вязьняў: засуджаныя судом на невялікі (менш за 2 гады) тэрмін крыміналістыя (яны працавалі ў розных майстэрнях турмы; удзень дзьверы іхных камэраў адамкнутыя, і яны могуць пераходзіць із камэры ў камэру; кожны зь іх мае пасьцель — коўдру й набітыя саломаю матрас і падушку) і падсьледчыя, якія чакаюць на суд (ці прысуд) або засуджаныя на тэрміны вышэй 2-ух год, якія чакаюць
на этап — за рэдкімі выключэньнямі палітычныя (яны ня маюць ніякае пасьцелі, і камэры іхныя 24 гадзіны ў суткі пад замком). Першых у турме няшмат, і ў камэрах іхных вальней; другіх — ад 60 да 75% усіх вязьняў, і камэры іхныя набітыя бітком, не зважаючы на тое, што па прысудзе іх хутка адпраўляюць на этап.
АРЫШТЫ, АРЫШТЫ...
Апрача шасьцёх сваіх, у камэры № 8 мы засталі яшчэ аднаго вязьня, незнаёмага. Ён паведаміў нам, што перад нашым пераводам сюды гэта была «блатная» камэра. Відаць, каб звольніць яе для нас, раніцаю яе ўсю «расфармавалі», параскідаўшы па іншых камэрах. Толькі яму яшчэ не знайшлі месца, і ён да наступнае раніцы быў з намі.
Высокі. Худы. Босы. На ім абдзёртая вопратка зь ненатуральна кароткімі рукавамі й калошамі. Выглядаў на дзядзьку сярэдняга вску зь інтэлігэнтным і пачуцьцёвым абліччам, аброслым рыжаватай шэрсьцю. Гэта быў айцец Аляксандр Табанькоў із Рэчыцкага раёну. Калі мы раззнаёміліся, ён расказаў нам сваю гісторыю.
На пачатку 1930 г. у БССР ішла акцыя масавага зачыненьня цэркваў. Тады была зачыненая й ягоная царква, а сам ён, падобна іншым сьвятарам, арыштаваны й прывсзсны ў Гомсль. Сьпярша сядзеў у Ільлінскай царкве, бітком набітай амаль вылучна сялянамі. Вялікая царква, ад сьцяны да сьцяны, аўтар, даўгі прытвор із зашклёнай із трох бакоў вэрандай, а часам і пад адкрытым небам цьвінтар, абнсссны камснна-жалсзнай агарожай — усё было запоўнсна арыштаванымі.
Аднойчы, хаваючыся ад канваіраў (яны пільнавалі іх звонку царквы), на просьбу сялянаў, ён адслужыў для іх тайны малебен. Наступнае раніцы быў псраведзсны ў камэру № 8 турмы. Тут над ім доўга зьдзскваліся блатныя.
— Парашу зь нячыстотамі ставілі на нары й патрабавалі, каб я каля яе служыў для іх лі-
тургію. За адмову — штурхалі, насьміхаліся, блюзьнерылі. Адзін зь іх ускакваў на маю сьпіну й крычаў: «А ну, баця, пакажы нам, як Хрыстос на асьле ўяжджаў у Ерусалім». Ён тузаў мяне, біў, а ўся блатная брація рагатала: «Го-го-го!.. І-га-га!»
Уначы, калі ён спаў, хтось із іх закладаў яму паміж пальцаў ног паперкі й падпальваў іх. Агонь прыпякаў пальцы, ступні ног: ён прачынаўся, торгаў імі. Гэта звалася ў іх «посаднть на велоснпед».
— Вы, пэўна, зьдзівіліся, што я босы й на мне кашуля й парткі такога малога разьмсру. Блатныя гулялі ў карты на мае чаравікі й вопратку. Хто зь іх праігрываў, адбіраў усё гэта ў мяне, каб аддаць выйграўшаму. А мне наўзамен далі гэтае рызьзё.
Канчар запытаўся:
— Скажэце, калі ласка, колькі дагэтуль зачынена ў БССР праваслаўных цэркваў?
Айцец Аляксандар адказаў не адразу:
— Дакладных лікаў я ня маю. Але так, як я бачу, думаю, што блізу ўсе?. Таксама й манастыры.
— А колькі? Вы не маглі-б назваць лічбы?
— У Менскай Кансісторыі лічылася ўсіх болей за 1.600 парафіяў.
— А колькі, паводля Вас, арыштавана сьвятароў?
— Сьвятароў, як вы, напэўна, самі ведаеце, арыштоўвалі разам із закрыцьцём цэркваў. Іх было болей, чымся цэркваў, і рэдка каго зь іх памілавалі. У кожным разе, я думаю, арыштавалі іх дагэтуль ня меней за 1.500. А наш япіскап Мазырскі, Ян (Пашын), царства яму нябеснае (а. Аляксандар перахрысьціўся), забраны быў яшчэ ў 1927 г., сасланы на Салаўкі, дзе ен у тым-жа годзе й аддаў сваю пакутніцкую душу Богу.
Наглядчык нашага калідору адчыніў дзьверы камэры. I мы ўбачылі юнака із скрынкаю кніг. Турэмны бібліятэкар рабіў свой абход камэраў. Ня ведаўшы, што камэру № 8 «расфармавалі», ён хацеў ізноў прапанаваць блатным кнігі; а. Аляксандру кнігі былі забароненыя, а нам ен адказаў:
— Я яшчэ ня ведаю, ці кнігі вам дазволеныя. Ня маю «указаннй» ад «памнача»8.
Калі дзьверы зачыніліся, а. Аляксандар заўважыў, што ў былой турэмнай царкве цяпер клюб зь бібліятэкаю. Там новы «душпастыр», «памнач» Соркін, праводзіць з крыміналістымі «полнтзанятня». Яму дапамагае бібліятэкар, пра якога а. Аляксандар чуў яшчэ дома, перад сваім арыштам. Бібліятэкар тады жыў у Рэчыцы й быў сакратаром камсамолу. Пасьля таго, як адна (цяжарная) камсамолка скончыла самагубствам, кінуўшыся ў Дняпро, выкрылася, што сакратар сваіх камсамолак гвалціў, за што й быў засуджаны на год турмы.
Праз дзень да нас у камэру прывялі селяніна. У руках ён трымаў торбу з «гумном»9.
Як і а. Аляксандра, яго прывялі зь Ільлінскае царквы. За што ён сядзіць, селянін ня ведае: дагэтуль яго ні разу ня выклікалі на допыт. Арыштаваны ён быў у сваім сяле Малая Церабееўка Лоеўскага раёну. У ягоным сяле ніводзін гаспадар не пайшоў у калгас. За гэта із 32-ух двароў 30 было «раскулачана», а ў тым і ён. Усе сем’і «раскулачаных» вывезеныя на ссылку ў Котлас, a мужчынаў у балыпыні пасадзілі ў раённую турму. Неўзабаве, разам зь іншымі, іх прывялі на Лоеўскую прыстань, загналі ў сярэдзіну баржы, наладаванай бульбаю. Так, седзячы ці лежачы на бульбе, буксірам па р. Сож іх падвезьлі пад самую царкву, разьмешчаную на беразе ракі. Які лёс іхных сем’яў, ім нічога ня ведама.
КНІГІ ОНЛАЙН
