На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
«Лідэра» аднак не знайшлі. Эвідэнцыі для абвінавачаньня ня мелі. Працэс ня клеіўся і, урэшце, быў зусім адкліканы. Праўда, за гэта была заплачана вялікая цана: спроба самагубства С. Некрашэвіча (ён выкінуўся ўнутры «Амэрыканкі» з другога паверху — не забіўся, але пала-. маў сабе ногі), спроба самагубства Я. Купалы (ён зрабіў сабе гаракіры — магла быць сьмерць, але
яго адратавалі) і самагубства У. Ігнатоўскага (4.II. 1931 г. ён застрэліўся).
Пазьней сталася ведамым, што ў канцы красавіка 1931 г. адных із іх ГПУ ўсё-ж такі засудзіла на розныя тэрміны канцэнтрацыйных лягероў (А. Баліцкі, 3. Прышчэпаў, Алесь Адамовіч, Г. Гарэцкі, Ф. Ждановіч, П. Ілічонак, Я. Арабей), другіх звольніла з-пад арышту (А. Гурло, М. Байкоў, В. Шашалевіч, Ф. Купцэвіч, С. Дубінскі, Б. Эпімах-Шыпіла, П. Жарскі), а бальшыню — у адміністрацыйным парадку вывезла із БССР на 5 год ссылкі ў раёны Волгі й поўначы РСФСР.
У турме і ў лягерох пра «Саюз Вызваленьня Беларусі» пераважала думка, што такое арганізацыі (ды яшчэ з такой кампрамітуючай яе ідэйнапалітычнай пазыцыяй) ня было, што гэта фікцыя ГПУ для апраўданьня рэпрэсіяў супраць нацыянальнай беларускай інтэлігэнцыі. Але, разам з тым, ня верылася й галоўна не хацелася верыць, што ў гэтым асяродзьдзі нацыянальнай беларускай эліты ня было ніякага арганізаванага дзеяньня. Штосьці, у якойсь форме мусіла быць, бо не магло ня быць. Гэта дрэнна сьведчыла-б пра арыштаваных: згадзіліся на БССР? пайшлі на службу маскоўскага рэжыму? Неверагодна. Ідэя зьняцьця з крыжа Беларусі, нацыянальна-дзяржаўнага адраджэньня яе ня была для іх разьменнымі срэбранікамі, а адзіным найвышэйшым сэнсам іхнага жыцьця. Нажаль, ніводзін із лідэраў гэтае групы не знайшоўся на свабодзе, каб даць аўтарытэтны адказ на пытаньне. Усе яны ў 1936—38 гг. загінулі.
ЭТАП
Кожны дзень у нашу камэру ўпіхаюць усё новых і новых вязьняў. Зь іншых камэраў і іншых турмаў. Калі ўжо напхана было столькі, што й павярнуцца ня было як — гэта была прыкмета хуткага этапу.
Доўга чакаць на яго не давялося. 26-га кастрычніка раніцою праз адчыненыя дзьверы нам прачыталі сьпіс, хто з нашае камэры павінен пад-
рыхтавацца на этап. А неўзабаве із усіх перасыльных камэраў, з «рэчамі», нас выклікаюць на калідор, скуль пасля розных строяў, «пераклічак» і лічэньняў выводзяць на турэмны двор, групамі вядуць у лазьню й на «пражарку» вопраткі ў «вашабойцы». Па звароце на турэмны двор нас прымае канвой.
Пачынаюцца новыя «пераклічкі», строі, пералічэньні, бясконцае пераганяньне зь месца на месца, з «рэчамі», бяз «рэчаў» — цэлы дзень. I пры тым скрозь адна й тая-ж каманда:
— Становнсь!.. Разбернсь!.. Подтяннсь!..
Наўперад канвой бярэцца за рэвізію «рэчаў». Якія там «рэчы» ў вязьня! Але й зь іх у нас адбіраюць (калі ў каго знойдуць): усе мэталевае й шкляное (апрача «кружкн») — нажы, брытвы, іголкі, шклянкі... I нат лыжкі (гэта ўсй — «холодное оружне», каторае можа быць ужыта пры спробе ўцбкаў, а «ложку в лагере вам дадут!»); усе пісьмовыя прылады й прыналежнасьці — алавікі, паперу, канвэрты, паштовыя значкі й г.д. (каб у дарозе «ннкто не смел пнсать ннкакнх пнсем»); кніжкі, часапісы, газэты («зачем нх везтн в лагерь? в лагере для ннтересуюіцнхся почнтать есть ленннскне уголкн»), Сухары разламваюцца. Мяккія прадукты — хлеб, сала, масла, сыр і інш.— кожны кавалак праколваецца шылам (ці не схавана тут штось із недазволенага?.. А ну-ж кулямёті).
Пасьля рэвізіі «рэчаў» — асабісты вобыск. Правяраюцца кішэні. Абмацваецца зьверху данізу ўся вопратка. Зноў-жа.
— Сннмнте обувь! Откройте рот! Подымнте язык!..
Знойдзеныя пры гэтым грошы канфіскуюцца (у лягеры вязьню трымаць іх «не положено», a канфіскаваныя — у лягеры быццам-бы будуць упісаныя на нашыя рахункі).
Наступна, пры сгале, на якім горы канвэртаў з пэрсанальнымі дадзенымі (асобны канвэрт на кожнага вязьня), у нас пытаюць:
— Фамнлня?
— ймя н отчество?
— Год рождення?
— Статья?
— Срок заключення?
Ува ўсей гэтай мітусьні й штурханіне наш гурток з 12-ае камэры — мае сябры-альтруістыя (Я. Кузьменка, А. Сталовіч, А. Лантас, В. Турчын) і інж. I. Штаненка, якім з часам пашчасьціла «перабрацца» да нас, М. Доўнар, А. Насеньнік і я — кожны раз разьбіваецца. Але ў кожны наступны строй нам удаецца ізноў сабрацца разам, стаць побач. Гэта вельмі важна, каб мець шанс трапіць у вадзін вагон і купэ. Толькі бедны айцец Паўскі, ня выкліканы на наш этап, надалей застаўся ў турме.
К вечару прыймо этапу было закончана. Цэлая агромністая партыя была падзелена на часткі, каб часткамі гнаць на «пагрузку» ў вагоны. Усіх разам для канвою нас было-б зашмат.
Ужо добра сьцямнела, калі мы, гатовыя, стаялі перад выхадам з турэмнага двара. Начальнік канвою чытае нам сваю «малітву»:
— ...Шаг влево, шаг вправо... без предупреждення будет прнменено оружне...
Адчыняецца цяжкая жалезная брама, і наша стракатая абшарпаная калёна, з «рэчамі» ў руках ці абвешаная імі сьпераду й ззаду праз плячо, акружаная з усіх бакоў канвоем і сабакамі, вываліваецца на вуліцу сталіцы. Там да турмы ціснуўся натоўп праважаючых, каму якойсь дарогаю стала ведама пра этап. Пешая й конная міліцыя адсоўвае іх далей ад турэмнай брамы. У натоўпе (як я даведаўся пазьней) ад самае раніцы стаяў і мой бацька. Аднак ні ён мяне, ні я яго ня бачылі.
На чыгуначнай станцыі нас падвялі да эшалёну «сталыпінскіх» вагонаў, які стаяў на «запасных лініях».
«Сталыпінскі» вагон — гэта маленькая турма на колах. У ім, як і ў звычайным пасажырскім вагоне — калідор і купэ, якія тут завуцца «клеткамі». Ад калідору «клеткі» аддзеленыя не дашчанай сьцяною, а, як у зьвярынцы, суцэльнымі, праз увесь вагон, кратамі з грубага дроту. У кожную «клетку» — краты-дзьверы, з «клеткі» навонкі — невялічкае закратаванае вакенца. У дзьвярах ёсьць другія, маленькія, дзьверцы, праз
якія ў «клетку» падаецца ежа й вада. На дзьвярах і дзьверцах — замкі. Лаўкі 2-га паверху «клеткі» шчыльна сходзяцца, і, каб лезьці на іх і на «багажныя» лаўкі 3-га паверху, пры дзьвярах у іх выразана дзірка. Вагон мае 8 «клетак» для вязьняў і адно адкрытае купэ для канваіраў.
«Сталыпінскімі» яны завуцца таму, што ўпяршыню для транспартацыі вязьняў былі ўжытыя пры царскім прэм’ер-міністру Сталыпіне. Савецкаму ўраду яны дасталіся ў спадчыну. Розьніца тут паміж «нздевательскнм» царскім часам і «заботлнвым» савецкім адна: Сталыпін садзіў у «клетку» па 6 вязьняў, а Сталін па 16 і болей.
Такіх «сталыпінаў» для нас стаяла 12. 2 зь іх былі для жанчынаў. Ззаду дадаткова чырванелі 3 таварныя вагоны: санітарны, прадуктовы й карцэр. Значыць, калі памножыць 16 асобаў на 8 «клетак», а тады на 12 вагонаў — усіх нас у эшалёне будзе болей за 1.500 вязьняў.
Нам было загадана заходзіць у вагон і па 16 асобаў у «клетку». 10 асобаў — на 1-шы паверх (па 5-ёх на кожную лаўку), 4 — на 2-гі й 2 — на 3-ці. «Рэчы» браць з сабою або класьці пад лаўкі й на праход 1-га паверху.
Калі мы ўлезьлі ў сваю «клетку», было так цесна, што мы доўга не маглі ў ёй разьмясьціцца. Апрача таго, мусілі пакутаваць ад стамляючай цела аднастайнасьці пазыцыі. На 1-ым паверсе можна толькі сядзець (легчы няма месца, а стаць не дазваляюць нізкія лаўкі 2-га паверху). На 2-ім і 3-ім паверхах можна толькі ляжаць. Сярэднія двох на 2-ім паверсе могуць і сесьці, але ці яны сядуць, ці лягуць, ногі іхныя праз дзірку будуць боўтацца перад чыімсь носам на 1-ым паверсе. Нідзе няма месца стаць, выпрастаўшыся.
Пасьля турмы й стомы дня ўсім хацелася хутчэй адпачыць і адаспацца, аднак гэта было немажлівым: на 16 месцаў у «клетцы» — «ляжачых» усяго 6. Таму спаць лазілі наверх па чарзе.
Праверыўшы, каб у кожнай «клетцы» было ня меней 16 вязьняў, нам выдалі на двое сутак «довольствне» — па селядцу й кіляграму хлеба.
Ужо, відаць, па 12-ай начы. Сьлепа сьвеціць скупое сьвятло. На нашым баку кратаў і замкоў
паволі сьціхае людзкая гамана. На другім — канваіры ўсё яшчэ чымсьці занятыя каля свайго купэ. Адзін зь іх, дзяжурны, пахаджае па калідору, час-ад-часу робіць тыя ці іншыя ўвагі ў «клетку». Самастойна ад яго пятляе «учёный пёс», тыкае мордаю па кратах, важна спаглядаючы на давераную яму «скацінку». Нарэшце, уздрыгнуўся цягнік, цяжка наладаваны. Зарыпелі колы, тармазы. Здаецца, паехалі...
Я сяджу на лаўцы 1-га паверху. На думку мне прыходзяць В. Лантас і Л. Балой. Мы толькі выяжджаем, а яны ўжо дзесь на месцы ссылкі, у Валагдзе й Архангельску. Яшчэ ў Гомельскай турме, за дзень перад нашым этапам на Менск, ад Балоя я атрымаў ліст із штэмпелем Бутырскай турмы ў Маскве. Апошні сказ ягонага ліста мяне ўразіў: «Мужайцеся!» Дзіўна, здалося мне. Як гэта турэмная цэнзура прапусьціла такі сказ?.. Вочы мае зьліпаюцца, і я памаленьку драмлю.
Наш эшалён пасоўваецца павольна. Ідзе вылучна ўначы, а на дзень яго заганяюць дзесь на 10-ыя калеі якойсь станцыі, усунуўшы паміж таварных саставаў. Рэгулярна праз колькі гадзінаў дзяжурны канваір абходзіць вагон і пералічвае агульную колькасьць вязьняў у кожнай «клетцы». На астаноўках цягніка звонку вагона да нас даносіцца тупат і шорганьне ног, крыкі, стук малаткоў. Мы ведаем: гэта канваіры вонкавай аховы абходзяць эшалён і драўлянымі малаткамі абстукваюць сьцены, лазяць пад вагоны й на дах, шукаюць, ці няма дзе дзіркі, зробленай вязьнямі для ўцёкаў.
Сьвітала, калі мы прыехалі на таварную станцыю Ворша. Тут, відаць, будзем дняваць. Наш эшалён памалу сунецца паўз даўгі састаў таварных вагонаў, каля якіх бегаюць канваіры й міліцыя. А ўздоўж саставу, на зямлі, сядзіць з вузламі вялізная чарада жанчынаў, бабулек, старых мужчынаў і дзяцей, ахутаных коўдрамі, мяшкамі й чым хто мог. Гэта рыхтуецца «пагрузка кулакоў» на ссылку. Пазьней — у Маскве, у якімсь сьляпым куце ня ведаем якога вакзалу,
побач нас стаяў такі-ж, як і наш, эшалён, казалі, з Харкава; а ў Вятцы — эшалён «кулакоў» з Мазыра.
Мы пачынаем «запаўняць анкеты». Так на жартоўнай мове палітычных вязьняў звалася знаёмства з новымі сябрамі. Часу на гэта ў нас было досыць, а пра сыстэму «сэксоцтва» (так разьвітую ГПУ й НКВД пазьней) у тым часе яшчэ нічога ня было чуваць.
3 8-мю із 16-ці ў нашай «клетцы» чытач ужо знаёмы. Гэта наш гурток з 12-ае камэры. Нам удалося ўсім трапіць у вадну «клетку».
3 8-мю іншымі сябрамі мы спаткаліся тут упяршыню. Гэта былі:
КНІГІ ОНЛАЙН
