На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Разам зь ім, у Менску арыштаваны пратаярэй М. Навіцкі, які сядзіць дзесь тут у іншай камэры. Абодва яны актыўныя ўдзельнікі абвешчаньня аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы, падпісаўшыя Саборнае Пасланьне 1927 г.
— У Менску не арыштаваныя яшчэ япіскап Філарэт (Раменскі), які па арышце япіскапаў Яна й Міколы заступае мітрапаліта Мэлхісэдэка, сакратар Кансісторыі пратапрасьвітар Васіль Ачапоўскі й пратаярэі А. Пігулеўскі, А. Кіркевіч, С. Кульчыцкі. Але... што-ж... бяз цэркваў, без сьвятароў... I невядома, як надоўга?..і°
Міхась Доўнар ад знаёмства са мною ў камэры № 12 і да майго звальненьня зь лягеру быў адным із бліжэйшых маіх сяброў. Ен старэйшы за мяне гадоў на 10. Паходзіць з-пад Койданава. У 1920 г. браў удзел у Койданаўскім паўстаньні. Калі ў
1921 г. Менскае ЧК расстраляла кіраўніка паўстаньня Паўлюка Калечыца, іхная сям’я зь меркаваньняў асабістае бясьпекі вырашыла зысьці з роднае хаты. Яны пераехалі на Камароўку ў Менск, дзе Міхась хутка пайшоў працаваць на дрэваапрацоўчы камбінат. Будучы рабочым, вучыўся на вячэрнім рабфаку, па сканчэньні якога паступіў ува ўнівэрсытэт. Ён быў арыштаваны й маскоўскай «тройкай» засуджаны на 5 год канцэнтрацыйных лягероў. Засуджаны за ўдзел у паўстаньні: зьмена месцажыхарства не ўратавала яго.
Міхась расказаў нам, як загінуў П. Калечыц. Па здушэньні паўстаньня ён перайшоў савецкапольскую лінію фронту й затрымаўся ў Стоўпцах. Аднаго дня ўзімку 1920—21 гг., як і звычайна, ён ішоў сваёй дарогаю праз рынак. Неспадзявана на яго накінулася колькі асобаў. Яны закрылі яму рот, скруцілі рукі і ўкінулі ў сані. Праз колькі гадзінаў, перасекшы лінію фронту, ён быў перададзены ў рукі Менскага ЧК.
У вадзін із першых дзён нашага знаёмства, па дарозе із праходкі па турэмнаму двару ў камэру, Міхась пазнаёміў мяне _зь іншым студэнтам Беларускага Дзяржаўнага Ўнівэрсытэту А. Насеньнікам. Яму ўдалося потым «перабрацца» да нас.
Антон Насеньнік, як і наш Аўген Лантас — пачынаючы паэта й драматург. Ён не належыць да ніякае літаратурнае арганізацыі, але піша вершы, а п’еса ягоная «Дэзэртыр у яме» незадоўга перад арыштам была прынятая да друку ў часапісе «Маладняк».
Новыя ўражаньні й знаёмствы ў Менскай турмс (як і пазьнейшыя спатканьні й спасьцярогі ў лягерох) прыводзяць мяне да думкі, што ў хвалі масавых арыштаў 1929—30 гг. найбольшы тэрор скіраваны супраць 3-ох катэгорыяў насельніцтва БССР: 1) супраць сялянства, падобна як і паўсюдна ў СССР, з тым аднак адрозьненьнсм, што сяляне Беларусі, Украіны, Каўказу й Сярэдняй Азіі, дзе быў большы супраціў калектывізацыі, чымся ў РСФСР, нясуць і большыя ахвяры; 2) сьвятароў усіх веравызнаньняў, як і скрозь па СССР, але з тэй розьніцай, што
ў БССР пры гэтым працягваецца й завяршаецца ліквідацыя аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы; і 3) супраць нацыянальна-творчае беларускае інтэлігэнцыі, эліты нацыі — навукоўцаў (галоўна такіх гуманітарных навук, як гісторыя й геаграфія Беларусі, беларуская мова й літаратура), супраць пісьменьнікаў, дзеячоў нацыянальнага мастацтва, а таксама настаўнікаў, аграномаў і найбольш здольнае й нацыянальна-актыўнае часткі студэнтаў вышэйшых і сярэдніх пэдагагічных школаў. Такі-ж пагром нацыянальнай эліты йдзе ўва ўсіх нерасейскіх рэспубліках СССР. У РСФСР яго няма. (Я ніколі й нідзе не спатыкаў і ня чуў ня толькі ў 1929—30 гг., але і ў наступных хвалях масавых арыштаў — 1933—34, 1936—38 гг. і аж дагэтуль — каб хто-небудзь з расейцаў быў арыштаваны, засуджаны й сядзеў у турме ці ў канцэнтрацыйным лягеры за расейскі нацыяналізм, хоць ен у вадмену ад абароннага, патрыятычнага нацыяналізму нерасейскіх народаў — наступальны, агрэсіўны шавінізм каляніяльнага характару.)
У гэтай апошняй катэгорыі, апрача прасьледу рэальных нацыянальна-вызвольных арганізацыяў, пад рознымі шыльдамі й фікцыйнымі абвінавачаньнямі па шматлікіх справах на ўсСй прасторы БССР засуджваюцца як паадзіночныя асобы, так і цэлыя групы, найбольшая зь якіх — «Саюз Вызвалсньня Бсларусі».
Спарадычныя выпадкі гэтага працэсу пачаліся ўжо ў сярэдзінс 1920-ых гг. У 1925 г. Мснскім ГПУ быў расстраляны Павсл Жаўрыд, былы старшыня Бсларускага Нацыянальнага Камітэту ў Слуцку ў 1918—20 гг., сябра Рады Случчыны ў часс Слуцкага паўстаньня 1920 г. У 1927 годзс арыштаваны й высланы ў Салавсцкія канцэнтрацыйныя лягсры былы сябра БСГ, а па расколс сйным у 1918 годзс — сябра ЦК Бсларускай партыі эсэраў, сябра Рады БНР і Рады Старэйшых у Сй Мікола Пашксвіч, настаўнік і журналісты, разам із братам сваім Янкам, студэнтам БДУ, сябрам згадванага намі гуртка М. Адзярыхі. У 1926—27 гг. із Нямсччыны, Чэха-Славаччыны,
Летувы й Заходняй Беларусі ў БССР падступна былі зманеныя некаторыя дзеячы БНР, беларускай навукі, літаратуры й мастацтва. Двое зь іх, з Прагі Чэскае — відныя лідэры Беларускай Сацыялістычнай Грамады й партыі беларускіх эсэраў Палута Бадунова, былы віцэ-старшыня Прэзыдыюму Рады БНР і народны сакратар апекі 1-га Ўраду БНР, і Язэп Мамонька, сакратар Прэзыдыюму Рады — бясьсьледна зьніклі, ледзь пасьпеўшы ў Менску зысьці зь цягніка. Драматург і выдатны тэатральны дзеяч Францішак Аляхновіч па прыезьдзе зь Вільні ў Менск зьезьдзіў у Віцебск на адчыненьне 2-га Беларускага Дзяржаўнага Тэатру, а па звароце стуль арыштаваны й сасланы на 10 год на Салаўкі.
Ад канца 1927 г. пачалася адкрытая акцыя супраць усялякай нацыянальна-беларускай актыўнасьці, каторая адгэтуль стала таўравацца «беларускім нацыяналізмам» ці «нацыянал-дэмакратызмам». Сыгнал да гэтага далі пастановы зьездаў КП(б)Б: XI (лістапад 1927 г.), які заявіў, што «дробна-буржуазны нацыяналізм і нацыяналдэмакратызм на Беларусі... зрабіўся контррэвалюцыйным зьявішчам, накіраваным супраць дыктатуры пралетарыяту»; і XII (1929 г.), які «прызнаў зусім правільнай і цалкам ухваліў рашучую лінію ЦК па барацьбе з ухіламі ў нацпалітыцы й прапанаваў і надалей весьці самую рашучую барацьбу з усялякім праяўленьнем нацыянал-дэмакратызму...». На аснове гэтых пастановаў і пастановы XVI канфэрэнцыі РКП(б) (1929 г.) увосені 1929 г. у БССР пачалася «гэнэральная чыстка» ўва ўсіх установах ад «чужых элемэнтаў». Я яшчэ быў у Бабчыне, калі газэты з дня на дзень прыносілі ўсе новыя й новыя сэнсацыі. 31-га жнівеня звольнены із становішча наркома асьветы БССР А. Баліцкі, 14-га верасьня — із становішча наркома земляробства 3. Прмшчэпаў, 17-га верасьня — із становішча дырэктара Беларускага Дзяржаўнага Выдавецтва й ад рэдактарства часапісу «Полымя» Цішка Гартны, 16-га кастрычніка — із становішча віцэ-прэзыдэнта Беларускай Акадэміі Навук С. Некрашэвіч, із становішча неадменнага сакратара Акадэміі В. Ластоўскі.
Міхась Чарот звольнены ад рэдактарства газэты «Савецкая Беларусь» і г. д.
Адначасна з «чысткаю» пачаліся й арышты: першым быў арыштаваны Алесь Дудар (Тодар Глыбоцкі) — паэта, празаік і літаратурны крытык «Полымя», адзін із заснавальнікаў літаратурных арганізацыяў «Маладняк» (1923 г.) і «Полымя» (1927 г.). Прычынаю арышту было колькі адважных зь ягонага боку выступаў супраць русыфікатарскіх і вялікадзяржаўніцкіх тэндэнцыяў маскоўскай палітыкі ў БССР —. падпісаньне (разам з В. Ластоўскім, А. Цьвікевічам, Алесем Адамовічам, М. Зарэцкім, А. Вольным і А. Александровічам) г. зв. «Ліста сямёх» (газ. «Зьвязда», 1927 г.), запачаткаваўшага 1-ую тэатральную дыскусію ў абарону нацыянальнага беларускага рэпэртуару ў беларускіх тэатрах, заміж абавязку паказаў расейскіх перакладных п’есаў; за яшчэ больш вострыя артыкулы «Калі запяюць верацёны», «Пра нашу крытыку» й «Даволі анэкдотаў» (газ. «Савецкая Беларусь», 1928 г.) у часе 2-ой тэатральнай дыскусіі; за «Ліст трох» («Савецкая Беларусь», 1928 г.), падпісаны ім, разам з М. Зарэцкім і А. Александровічам, тады студэнтамі, якія дэманстрацыйна пакінулі Беларускі Дзяржаўны Унівэрсытэт і публічна запратэставалі супраць насьмешак над беларускімі пісьменьнікамі ў студэнцкай камсамольскай прэсе ўнівэрсытэту; і мо найболей за ягоныя «контррэвалюцыйныя» творы — апавяданьне «Вецер з усходу» (час. «Полымя», 1928 г., № 4) і верш «Пасеклі наш край» (1929 г.), які нелегальна ў рукапісных сьпісках шырыўся па БССР. Спэцыяльная пастанова Бюро ЦК КП(б)Б пра тэатральную дыскусію (17.XII.1928 г.) кваліфікавала тыя публікацыі «буржуазна-нацыяналістычнымі», а «Ліст трох» у іншай пастанове назвала антысавецкім выступам супраць нацыянальнай палітыкі партыі ў Беларусі. Алесь Дудар быў высланы із БССР у Смаленск із забаронаю друкавацца.
У канцы 1929 г. для правядзеньня карных акцыяў супраць беларускага сялянства, царквы й інтэлігэнцыі Масква прызначыла ў Менску новага начальніка ГПУ БССР — М. Рапапорта.
< САЮЗ ВЫЗВАЛЕНЬНЯ БЕЛАРУСІ»
Да нашае галадоўкі мы ня мелі газэт. Таму із спазьненьнем даведаліся пра масавыя арышты сярод нацыянальнай беларускай эліты. Калі газэты да нас, нарэшце, дайшлі, інфармацыяў у іх мы знайшлі мала. Хлусьня. Лаянка. Пагрозы. I заўсёды колькі адных і тых-жа прозьвішчаў найбольш ведамых у БССР асабістасьцяў. У камэры № 12 мы даведаліся болей. У першую чаргу — ад Доўнара й Насеньніка. Сярод арыштаваных было шмат прафэсараў іхнага ўнівэрсытэту. Апрача Taro, у часе сьледзтва, як і тыя арыштаваныя, яны сядзелі ў тэй самай «нутраной турме» ГПУ («Амэрыканцы»).
Арышты па справе «Саюзу Вызваленьня Беларусі» пачаліся ў лютым 1930 г., калі быў арыштаваны «контррэвалюцыйны паэта» Нічыпар Чарнушэвіч, аўтар кніжкі вершаў «Дзіва» (1927 г.). Дасягнуўшы да найбольшае меры ў ліпені месяцы, яны працягваліся да канца году. Хваля арыштаў ішла па галоўных цэнтрах і асяродках беларускае навукі, асьветы й мастацтва ў Менску (Беларуская Акадэмія Навук, Беларускі Дзяржаўны Унівэрсытэт, пісьменьніцкія арганізацыі «Полымя», «Узвышша» й БелАПІРо, Народны Камісарыят Асьветы, Беларускі Дзяржаўны Музэй, Архіў, 1-шы Беларускі Дзяржаўны Тэатар), у Горках (Беларуская Сельска-Гаспадарчая Акадэмія), Віцебску (Вэтэрынарны Інстытут), Магілёве (Цэнтральны Дзяржаўны Гістарычны Архіў БССР) і г. д. Усе арыштаваныя па-за Менскам прывезеныя ў Менск.
Колькі ўсіх арыштавана, ніхто дакладна ня ведаў. Агульна называлася лічба — да 200 асобаў. Таксама й хто канкрэтна арыштаваны, часам былі памылкі: прафэсары ўнівэрсытэту А. Вазьнясенскі (1921—30 гг.) і А. Ясінскі (1922—30 гг.) то арыштаваныя, то не. Пазьней выясьнілася, што ім, як і ў 1926 г. праф. М. Доўнар-Запольскаму, проста прапанавалі, каб яны самі пакінулі БССР. Іх не пасадзілі за краты мо дзеля таго, што першы зь іх, апрача дасьледаваньня паэтыкі М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа і інш. дасьледаваў
КНІГІ ОНЛАЙН
