На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Праф. Зьмітро Даўгяла. Гісторык, крыніцазнаўца, архэограф, палеограф, літаратуравед і першы беларускі гэральдазнаўца. Былы сябра Маскоўскай і старшыня Віленскай Архэаграфічных камісіяў (пач. XX ст.), сакратар Архэаграфічнай камісіі Інбелкульту й БелАН. Выкладчык БДУ. Аўтар шматлікіх навуковых працаў з канц. XIX ст. і публікатар беларускіх гістарычных дакумантаў у пач. 1900-ых і ў 1920-ых гг. (Працы ягоныя друкаваліся й па ягоным арышце: замежамі — «Літоўская Мэтрыка» (Рыга, 1933 г.); у БССР — «Гісторыя Беларусі ў дакумэнтах і матэрыялах», т. I, IX—XVIII стст. (1936 г.), уложаная
перад арыштам разам з акад. В. Шчарбаковым і дац. К. Кернажыцкім).
Праф. П. Харламповіч, архэоляг і нумізмат. Навуковы супрацоўнік Беларускага Дзяржаўнага Музэю ў Менску, выкладчык БДУ. Першы беларускі дасьледчык манэтных скарбаў Беларусі, заснавальнік сучаснай беларускай нумізматыкі. AyTap працаў «Манэтныя скарбы, знойдзеныя ў Беларусі, у зборах Беларускага Дзяржаўнага Музэю» (1927 г.) і інш.
Дац. Міхал Мялешка, гісторык і архэограф. Заступнік загадчыка Цэнтраархіву БССР. Сябра Інбелкульту, выкладчык БДУ.
Архэоляг Сяргей Дубінскі. Сябра Інбелкульту, навуковы супрацоўнік Беларускага Дзяржаўнага Музэю ў Менску. Дасьледчык курганоў XI—XIII стст. на Меншчыне, Магілёўшчыне й Віцебшчыне.
Дац. Андрэй Бурдзейка, заступнік дырэктара Беларускага Дзяржаўнага Музэю ў Менску, выкладчык БДУ. Аўтар працаў із сацыяльна-эканамічнае гісторыі Беларусі.
Дац. Тодар Забела, навуковы супрацоўнік Цэнтральнага Гістарычнага Архіву БССР у Магілёве. Дасьледчык аграрнай гісторыі Беларусі эпохі фэадалізму.
Мікола Улашчык, малады архэоляг і гісторык, навуковы супрацоўнік Гістарычнага Архіву ў Менску.
беларускага мовазнаўства —
Акад. Браніслаў Эпімах-Шыпіла. Сучасьнік В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Каліноўскага й Ф. Багушэвіча. Выкладчык лацінскае й грэцкае моваў у Пецярбургскай Каталіцкай Духоўнай Акадэміі. Галава беларускае калёніі ў Пецярбургу ў канцы XIX ст.— 1916 г. У 1889 г. улажыў рукапісную хрэстаматыю беларускае літаратуры. Ініцыятар і галоўны кіраўнік Беларускага Выдавецкага Таварыства «Загляне сонца і ў наша ваконца» ў Пецярбургу ў 1906—14 гт. Старшыня Камісіі па складаньню слоўніка жывое беларускае мовы ў Інбелкульце й БелАН.
Дац. Язэп Воўк-Левановіч. Сябра Інбелкульту й навуковы супрацоўнік Інстытуту мовы й літаратуры БелАН. Выкладчык БДУ. Узначальваў укладаньне гістарычнага слоўніка беларускае мовы. Аўтар дасьледаваньня мовы выданьняў Ф. Скарыны, «Лекцыяў па гісторыі беларускае мовы. Уступ і Фанэтыка» (1927 г.) і іншых працаў.
Дац. Анатоль Багдановіч. Сябра Інбелкульту й навуковы супрацоўнік Інстытуту мовы й літаратуры БелАН (1927—29 гг.). Выкладчык беларускае мовы БДУ. Аўтар падручніка «Беларуская мова» (1927 г.).
Дац. Платон Жарскі, выкладчык беларускае мовы ў БДУ.
Дац. Мікола Байкоў, мовазнаўца й літаратуравед. Вучоны сакратар Слоўнікавай камісіі Ін’белкульту (1922—28 гг.) і Інстытуту мовы й літаратуры БелАН (1929—30 гг.). Дасьледчык чужаземных словаў у беларускай мове. Улажыў, разам з М. Гарэцкім, С. Некрашэвічам і А. Бараноўскім, 4 беларускія слоўнікі (1924—28 гг.). Як літаратурны крытык «Полымя» (Мікола Крывіч) дасьледаваў творчасьць Я. Коласа, Я. Купалы. выдаў кніжку літаратурна-крытычных артыкулаў «На літаратурныя тэмы» (1929 г.).
беларускае літаратураведы —
Дац. Уладыслаў Дзяржынскі (Чаржынскі), літаратуравед і лексікограф. Першы навуковы сакратар Інбелкульту. Літаратурны крытык час. «Полымя». Разам з М. Гарэцкім і П. Караваем улажыў школьны падручнік «Выпісы з беларускае літаратуры» (1925 г.). Аўтар слоўніка гісторыкаграмадазнаўчых тэрмінаў.
Др. Павел Каравай (Каравайчык, Любецкі). Выкладчык БДУ, літаратурны крытык і фальклярысты.
Адам Бабарэка. літаратурны крытык і рэдактар «Узвышша», асыстэнт Катэдры гісторыі беларускае літаратуры БДУ (1928—30 гг.). Аўтар кніжкі «Апавяданьні» (1925 г.).
Літаратурныя крытыкі «Узвышша» Антон Адамовіч і Фэлікс Купцэвіч.
беларускае этнаграфіі й фальклярыстыкі —
Дац. Альгэрд Шлюбскі. Сябра Інбелкульту, навуковы супрацоўнік БелАН. Этнограф, фальклярысты й бібліёграф. Аўтар шэрагу навуковых публікацыяў, галоўныя зь якіх «Матэрыялы да вывучэньня фальклёру і мовы Віцебшчыны», ч. 1 і 2 (1927—1928 гг.), «Матэрыялы да беларускае бібліяграфіі. Этнаграфія», ч. IV (1927 г.), замяжою, у Летуве — «Доля кнігасховаў і архіваў зямель крыўскіх і был. Вялікага княства Літоўскага» (Коўня, 1925 г.).
Дац. Мікола Касьпяровіч, інспэктар Наркамасьветы БССР, Слуцкага й Віцебскага акруговых аддзелаў асьветы (1921—25 гг.), навуковы сакратар і фактычны кіраўнік ЦБ Краязнаўства пры Інбелкульце й БелАН (1926—30 гг.). Этнограф, гісторык беларускага мастацтва й лексікограф; аўтар кніг «Беларуская архітэктура» (Віцебск, 1925 г.), «Краязнаўства» (Менск, 1929 г.), «Беларуска-расейскі слоўнічак» (Віцебск, 1925 г.), «Віцебскі краёвы слоўнік» (Віцебск, 1927 г.) і іншых прац. Публікатар невядомых твораў К. Каганца.
беларускага мастацтвазнаўства —
Дац. Мікола Шчакаціхін. Сябра Інбелкульту, навуковы супрацоўнік БелАН (1925—30 гг.). Выкладчык БДУ (1923—30 гг.). Аўтар шматлікіх публікацыяў з гісторыі беларускага мастацтва.
Галоўныя: «Васіль Вашчанка — магілёўскі гравёр канца XVII — пач. XVIII стст.» (1925 г.), «Гравюры і кніжныя аздобы ў выданьнях Францішка Скарыны» (36. «400-лецьце беларускага друку», 1926 г.) і «Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва», т. I, XI—XVI стст. (1928 г.).
геаграфіі Беларусі —
Праф. Мікола Азбукін. Сябра Інбелкульту й навуковы супрацоўнік БелАН. Адзін із арганізатараў краязнаўства ў БССР і сябра ЦБ Краязнаўства. Выкладчык БДУ. Аўтар (разам з А. Смолі-
чам) першае геаграфіі Беларусі й іншых публікацыяў.
Акад. Гаўрыла Гарэцкі, брат Максіма. Загадчык Катэдры эканамічнай геаграфіі Беларускай Сельска-Гаспадарчай Акадэміі ў Горках (1925—27 гг.), дырэктар Беларускага навуковадасьледчага Інстытуту сельскай і лясной гаспадаркі пры СНК БССР (1927—30 гг.). Публікаваў дасьледваньні з эканамічнай геаграфіі Беларусі, сельскай і лясной гаспадаркі; выдаў кнігі «Народны прыбытак Беларусі» (1926 г.) і «Межы Заходняй Беларусі ў Полыпчы» (1928 г.).
сельска-гаспадарчых навукаў —
Вучоныя аграномы БелАН, Беларускай Сельска-Гаспадарчай Акадэміі ў Горках і Беларускага навукова-дасьлсдчага Інстытуту сельскай і лясной гаспадаркі пры СНК БССР:
Праф. Алссь Скандракоў, сябра Прэзыдыюму Краязнаўчай сэкцыі Інбелкульту й ЦБ Краязнаўства;
Дац. Кісьлякоў, сябра Рады Аддзелу прыроды й гаспадаркі Бсларусі ў Інбслкульце;
Дац. Мікола Ярашчук;
Дац. М. Кірксвіч.
Першыя тры — блізкія супрацоўнікі 3. Прышчэпава. Праф. Аляксей Макарэўскі, загадчык Катэдры паталСгіі й тэрапіі нутраных хваробаў у жывСл Віцсбскага Вэтэрынарнага Інстытуту. Аўтар кніг «Кароста ў жывСл і птушак» (Мснск, 1929 г.), «Запалсньне лОгкіх у рагатай жывСлы» (Мснск, 1930 г.), «Сухоты свойскас жывСлы» (Мснск, 1930 г.). Былы актыўны сябра партыі «Народная Воля» ў XIX ст.
Інжынэр Часлаў Родзсвіч. Сябра Прэзыдыюму Сельска-гаспадарчай сэкцыі Інбслкульту (разам з 3. Прышчэпавым і А. Смолічам). Былы артысты беларускага тэатру I. Буйніцкага (1907—13 гг.), сябра «Першага Таварыства бсларускас драмы і камэдыі» (1917 год, Мснск), арганізатар «Таварыства прыхільнікаў беларускага мастацтва» ў Пстраградзс (1918 г.).
фізыкі —
Дац. Адам Міцкевіч, выкладчык БДУ.
ПРАЦАЎНІКІ АСЬВЕТЫ
У дадатак да згадваных А. Баліцкага, М. Касьпяровіча, Я. Васілевіча й Я. Сушынскага —
Янка Бялькевіч, былы інспэктар Наркамасьветы БССР, дырэктар Мсьціслаўскага Белпэдтэхнікуму, сябра Правапіснае камісіі Інбелкульту й БелАН (1927—30 гт.). Аўтар «Краевага слоўніка ўсходняй Магілёўшчыны», самага поўнага краёвага слоўніка беларускай мовы (выдадзенага толькі па сьмерці аўтара, у 1970 годзе).
А. Аніхоўскі, інспэктар Наркамасьветы БССР.
Янка Арабей, дырэктар Аршанскага рабфаку^.
Настаўнікі Яўхім Кіпель, Лявон Апацёнак, Пятро Зарэмба й іншыя.
Таксама — лекары, стрыечныя браты Язэп і Кастусь Бараноўскія.
Сьпіс гэты ня поўны. Мы ведалі, што арыштаваных было болей. (У двух выпадках прынагода ■ будзе названа яшчэ колькі асобаў.)
А ўвогуле здавалася, што арыштам няма канца. БССР у гэтым годзе нагадвала царства турэмных ключоў. Турмы, камэры, дзьверы і... ключы, ключы... Звон гэтых ключоў у руках тысячаў наглядчыкаў заглушаў усе іншыя гукі «рэспублікі»камэры расейскай «турмы народаў».
У Гомелі я думаў, што ў такі час сорамна быць «на волі». Але тады я ня ведаў, што так думалі і ў Менску. Улетку, калі арышты тут дайшлі да найвышэйшае ступені, той, хто заставаўся яшчэ «на волі», чуўся няёмка.
— Нібы нейкі зраднік,— сказаў аднойчы пра сябе беларускі гісторык, праф. БДУ В. Дружчыц.— Хоць ты пайдзі й сам сядзь з усімігв.
А Мікола Мамчыц, студэнт БДУ (які з патрыятычных меркаваньняў у 1925—27 гг. быў перарваў сваю навуку, каб папрацаваць акруговым школьным інспэктарам у далучанай да БССР новай, Клімавіцкай, акрузе), так і зрабіў. Вярнуўшыся ў Менск з вакацыяў, ён знайшоў сваю ква-
тэру апячатанай. Калі ад суседзяў ддведаўся, што ў ей быў вобыск і што амаль усе ягоныя блізкія сябры (А. Аніхоўскі, У. Потас, П. Бабарэка й інш.), арыштаваныя, ен сам пайшоў у ГПУ й згаласіўся.
Там яго прынялі не адразу. Прапанавалі пачакаць. Пакуль ён чакаў, надышлі зь перадачамі жонкі арыштаваных. На іхныя адгаворы ён спакойна заявіў:
— Нічога не баюся, бо ніякае віны за сабою ня чую. Нікуды не хачу бегчы, нікуды хавацца. Хачу быць разам з усіміг?.
Усіх іх, «беларускіх буржуазных нацыяналістых», «нацдэмаў», абвінавачвалі ў тым, што яны быццам-бы (падобна Сьпілцы Вызваленьня Украіны, працэс якой незадоўга перад тым закончыўся ў Харкаве) стварылі «контррэвалюцыйную антысавецкую арганізацыю «Саюз вызваленьня Беларусі», каторая паставіла сабе за мэту адарваць БССР ад СССР і далучыць яе да Польшчы. На люты 1931 г. быў уплянаваны публічны працэс, для падрыхтоўкі якога з Масквы ў Менск быў камандыраваны афіцэр ГПУ Аргаў.
Найперш спаміж арыштаваных ГПУ шукала «фігуру лідэра», які-б на працэсе мог выступіць у ролі «кіраўніка арганізацыі», што ў запраўднасьці азначала-б у ролі правакатара ня толькі ў дачыненьні да арыштаваных сяброў, але й наагул да ўсяе беларускае інтэлігэнцыі. Прапазыцыі былі зробленыя А. Цьвікевічу, Я. Лёсіку, С. Некрашэвічу й 3. Прышчэпаву. Усе яны адзін за другім не без драматычных сцэнаў прапазыцыю адкінулі. Тады прапазыцыі былі робленыя не арыштаваным — Янку Купале й прэзыдэнту БелАН праф. У. Ігнатоўскаму, пра што мы даведаліся ўжо будучы ў лягеры.
КНІГІ ОНЛАЙН
