КНІГІ ОНЛАЙН

На крыжовай дарозе

Аўген Калубовіч

Выдавец: Бацькаўшчына

Памер: 318с.

Мінск 1994

69.2 МБ

і расейскую літаратуру; а другі, дасьледчык паходжаньня беларускага народу й аграрнай гісторыі Беларусі, быў сябрам ня толькі Беларускай, але й Чэскай Акадэмій Навук. Аднойчы па камэрах турмы прайшла пагалоска, нібы арыштаваныя Я. Купала й Я. Колас. Аднак гэта не пацьвердзілася.
Хто-ж арыштаваны?
Вылічыць усіх немажліва. Таму ў нас тут названыя толькі тыя, пра каго нам лепей было ведама, зь некаторымі пазьнейшымі дадаткамі і ўвагамі.
Арыштаваныя былі:
БЫЛЫЯ ДЗЯРЖАЎНА-ПАЛІТЫЧНЫЯ ДЗЕЯЧЫ БНР
Др. Іван Серада. Старшыня 1-га Ўсебеларускага Кангрэсу ў Менску ў 1917 годзе. Першы прэзыдэнт Рады БНР (31.XII.1917— 14.V.1918 гт.), прэм’ер Ураду БНР (верасень — лістапад 1918 году). У часе арышту — дацэнт Беларускай Сельска-Гаспадарчай Акадэміі ў Горках, куды выехаў зь Менску ў 1929 годзе.
Акад. Язэп Лесік, дзядзька Я. Коласа. Адзін із лідэраў БСГгі, пасьля расколу яе ўлетку 1918 году — Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Партыі. За нацыянальна-рэвалюцыйную дзейнасьць у 1905 годзе быў першы раз арыштаваны, а ў 1911 годзе сасланы ў Сібір, скуль вярнуўся ў Беларусь у 1917 годзе. Рэдактар БНРаўскіх газэт «Вольная Беларусы» (1917—18 гт.) і «Беларусь» (1920 год). Старшыня Выканаўчага Камітэту Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацыяў і партыяў (ліпень—кастрычнік 1917 год) і Вялікай Беларускай Рады (кастрычнік—сьнежань 1917 год), якая склікала 1-шы Усебеларускі Кангрэс. Прэзыдэнт Рады БНР (14.V.1918 — 13.XII.1919 гг.). У БССР — сябра Інбелкультугг й рэдактар ягонага навукова-літаратурнага органу «Адраджэньне», 1922 г. (сканфіскаванага цэнзураю й закрытага на № 1). Дырэктар Інстытуту навуковай мовы БелАН», выкладчык БДУ (1921—30 гг.). Па ягоных падручніках граматыкі й правапісу беларускай мове вучылася ўся БССР.
Акад. Вацлаў Ластоўскі. Адзін із заснаваль-
нікаў у 1902 г. БСГ, ад 1919 г.— сябра ЦК Беларускай партыі эсэраў. Прэм’ер Ураду БНР у кан. 1919 — пач. 1923 гг. Былы сябра рэдкалегіі «Ha­ma Ніва», рэдактар газэты «Гоман» (Вільня, 1916—17 гг.), адзін із рэдактараў-выдаўцоў часапісу «Крывіч» (выдаваўся ў 1923—27 гт. у Коўні). У 1927 г. пераехаў із Летувы ў БССР. Дырэктар Беларускага Дзяржаўнага Музэю ў Менску, загадчык Катэдры этнаграфіі й неадменны сакратар БелАН. Беларускі гісторык, этнограф, лексікограф, літаратуравед і пісьменьнік. Аўтар «Кароткай гісторыі Беларусі» (Вільня, 1910 г.), першай хрэстаматыі старажытнага беларускага пісьменства (Вільня, 1918 г.), «Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўня, 1926 г.), колькіх беларускіх слоўнікаў і шматлікіх іншых прац з гісторыі Беларусі й этнаграфіі.
Праф. Аляксандр Цьвікевіч. У травені 1917 году, разам із А. Гаруном (які толькі што вярнуўся із Сібірскай ссылкі), беларускім гісторыкам Ф. Туруком і Я. Васілевічам, заснаваў у Маскве й па іншых уцякацкіх асяродках Расеі Беларускую Народную Грамаду. [Дэлегат] на 1-ым Усебеларускім Кангрэсе. Сябра ЦК Беларускай партыі сацыялістых-фэдэралістых. Старшыня Надзвычайнай дыпляматычнай місіі БНР у Кіеве ў 1918 г. Міністар юстыцыі й замежных спраў^Ураду БНР (1918—23 гг.), прэм’ер экзыльнага Ўраду БНР (1923—25 гг.). У 1926 г. вярнуўся з эміграцыі ў БССР. Навуковы сакратар Інбелкульту (1926—27 гг.), сябра БслАН (1929—30 гг.), выкладчык БДУ. Гісторык, аўтар кніг «Бсларусь» (Бэрлін, 1919 г.), «Беларускае адраджэньне і Польшча» (Бэрлін, 1921 г.), «Западно-русснзм». Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX вв.» (Менск, 1929 г.) і іншых публікацыяў.
Акад. Аркадзь Смоліч. Адзін із кіраўнікоў БСГ і рэдактар ейнага прэсавага органу «Грамада» (Менск, 1917 г.). Сябра БНК« у Мснску ў 1917 г. Міністар асьвсты й земляробства ў першых габінэтах Ураду БНР. Заступнік старшыні Інбелкульту (1925—27 гг.) і загадчык Катэдры геаграфіі ў ім. Праф. БДУ. Аўтар (з праф. М. Азбу-
кіным) першае геаграфіі Беларусі й прац з гісторыі Беларусі.
Адвакат Лявон Заяц. Сябра БНК у Менску ў 1917 г. Дзяржаўны сакратар 1-га габінэту Ўраду БНР, міністар трох іншых габінэтаў. Прадстаўнік Ураду БНР у Нямеччыне. У 1926 г. (разам з А. Цьвікевічам і У. Пракулевічам) вярнуўся з эміграцыі ў БССР.
Адвакат Уладзімер Пракулевіч. Сябра ЦК Беларускай партыі эсэраў. Старшыня Рады Случчыны й кіраўнік антысавецкага Слуцкага паўстаньня ў 1920 г. Дзяржаўны сакратар экзыльнага Ўраду БНР (1923—25 гг.).
Др. Павел Трамповіч. Сябра Надзвычайнай дыпляматычнай місіі БНР £ Кіеве ў сакавіку 1918 г. Пасол БНР да Усевялікага Войска Данскога (1918 г.). Сябра Інбелкульту (заступнік старшыні Рады Аддзелу прыроды й гаспадаркі, кіраўнік досьледаў курортных мясцовасьцяў у БССР, Камісіі вывучэньня вытворчых сілаў БССР). Навуковы супрацоўнік БелАН і выкладчык БДУ.
Інжынэр-эканамісты Аляксандр Галавінскі. Пасол БНР да Ўкраінскай Народнай Рэспублікі (1918 г.). Старшыня Беларускага Нацыянальнага Згуртаваньня ў Летуве. У 1927 г. з В. Ластоўскім вярнуўся з эміграцыі ў БССР. Сябра Інбелкульту й навуковы супрацоўнік БелАН.
Акад. Сьцяпан Некрашэвіч. Відны сябра Беларускай партыі эсараў. Консул БНР у Адэсе (1918—19 гг.). Заснавальнік і першы старшыня Інбелкульту (1922—25 гг.), кіраўнік Аддзелу гуманітарных навук і загадчык Катэдры жывое беларускае мовы ў ім (1926—28 гг.). Віцэ-прэзыдэнт БелАН (1929 г.). Аўтар першых беларускіх падручнікаў у БССР («Лемантар», літаратурныя чытанкі «Роднае слова», ч. 1, 2), мовазнаўчых прац і (разам з М. Байковым) двух слоўнікаў беларускае мовы.
Праф. Янка Краскоўскі. Сябра БНК, Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацыяў і партыяў і Вялікай Беларускай Рады ў Менску. Сябра БНК у Вільні (192І—22 гг.). Выкладчык Віленскай Беларускай Гімназіі (1920—22 гг.). Дырэк-
тар Беларускае Гімназіі ў Дзьвінску (Латвія, 1922—24 іт.). У БССР прыехаў з Прагі. Навуковы супрацоўнік БелАН, аўтар нарысаў і артыкулаў з гісторыі Беларусі.
Язэп Васілевіч. Сябра ЦК Беларускай Народнай Грамады, сябра Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацыяў і партыяў і Вялікай Беларускай Рады ў 1917 годзе. Дырэктар Белпэдтэхнікума ў Менску (1920—24 гг.), дырэктар Віцебскага філіялу Беларускага Дзяржаўнага Музэю (ад 1924 г.).
Язэп Сушынскі. Адзін із ініцыятараў і актыўных удзельнікаў (разам із Б. Тарашкевічам, А. Грыневічам, Р. Зямкевічам і інш.) беларускага студэнцкага руху ў Пецярбургу ў 1912—15 гадох. Старшыня Бюро Беларускай Народнай Партыі Сацыялістых у 1917—18 гадох. Сябра Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацыяў і партыяў і Вялікай Беларускай Рады ў 1917 годзе. Выкладчык хэміі ў Менскім Белпэдтэхнікуме.
Радкевіч, былы камандзер 1-га Менскага Беларускага палка БНР, зарганізаванага ў канцы лютага 1918 г. У часе арышту — дырэктар 1-га Беларускага Дзяржаўнага Тэатру ў Менску.
Выдатны актор і рэжысэр 1-га Беларускага Дзяржаўнага Тэатру ў Менску Флбрыян Ждановіч. Адзін із заснавальнікаў беларускага прафэсыйнага тэатру (1907—13 гг.), старшыня «Першага Таварыства беларускае драмы і камэдыі» (1917—20 гг.). 19—25-га лютага 1918 г. для ўтрыманьня парадку ў сталіцы БНР, разам з камэндантам Менска палк. К. Езавітавым, зарганізаваў Беларускую Нацыянальную Гвардыю й быў ейным начальнікам.
ДЗЯРЖАЎНА-ПАЛІТЫЧНЫЯ ДЗЕЯЧЫ БССР (НАЦЫЯНАЛ-КАМУНІСТЫЯ)
Язэп Дыла. Адзін із кіраўнікоў БСГ. Сябра ЦБ Беларускіх сэкцыяў РКП(б) у 1918—19 гг. і адзін із ініцыятараў і творцаў БССР. Нарком працы 1-га Ўраду БССР у 1919 г. Сябра ЦВК БССР (1921—24 гг.). Старшыня праўленьня Беларуска-
га цэнтральнага саюзу спажывецкіх таварыстваў (1921—23 гт.), старшыня Дзяржпляну БССР (1923—24 гг.). Дырэктар Інстытуту мастацтвазнаўства Інбелкульту, заступнік загадчыка Белдзяржкіно (1928—29 гт.). Гісторык і пісьменьнікдраматург (Назар Бываеўскі).
Антон Баліцкі. Старшыня Беларускай Нацыянальнай Рады ў Адэсе ў 1918—19 гт. Заступнік наркома асьветы БССР у 1921 —1926 гг. і нарком у 1926—1929 гт. Сябра ЦВК БССР. Арыштаваны ў Гомелі, куды па звальненьні яго із становішча наркома ен быў прызначаны на загадчыка Акруговага аддзелу народнае асьветы.
Зьмітро Прышчэпаў. Былы настаўнік і эсэр. Кіраўнік антысавецкага паўстаньня ў Сеньненскім пав. Віцебскай губ. у жнівені 1918 г. Нарком земляробства БССР у 1924—1929 гг. Сябра ЦВК БССР і ЦК КП(б)Б.
Алесь Адамовіч. Старшыня Акруговага Выканаўчага Камітэту Калінінскай (Клімавіцкай) акругі ў 1924—26 гг. Загадчык Аддзелу друк-у ЦК КП(б)Б. Перад арыштам — заступнік наркома земляробства БССР.
Др. Янка Цьвікевіч, брат Аляксандра. Беларускі журналісты. Старшыня Беларускага Чырвонага Крыжу. Сябра Інбелкульту.
Пятро Ілічонак. Дыплямат, прадстаўнік БССР у савецкай амбасадзе ў Полыпчы.
ПІСЬМЕНЬНІКІ
Апрача названых ужо Н. Чарнушэвіча, (былога кіраўніка разьвязанай літаратурнай арганізацыі «Пробліск»), В. Ластоўскага (які не належыў да ніякіх літаратурных арганізацыяў), сяброў «Полымя» Назара Бываеўскага (Я. Дылы) і А. Дудара (Дайлідовіча), другі раз арыштаванага ў Смаленску й прывезенага ў Менскую «Амэрыканку», —
былыя «нашаніўцы», паэта Алесь Гурло («Полымя») і празаік Максім Гарэцкі, аўтар аднаго із ранейшых расейска-беларускіх слоўнікаў (у сааўтарстве з братам Гаўрылам — 1918' г., Смаленск), папулярнага падручніка «Псторыі беларускае літэратуры» (Вільня, 1920 г.) і іншых гісторыка-лі-
таратурных працаў і літаратурных хрэстаматыяў (у 1923 г. Сн псрасхаў із Летувы ў БССР і нс налсжыў да ніякіх літаратурных арганізацыяў);
паэты «Ўзвышша» Язэп Пушча (Плашчынскі), Уладзімср Дубоўка (арыштаваны ў Маскве, дзе ён стала жыў) і Ўладзімер Жылка (у 1926 г. вярнуўся з эміграцыі, з Прагі Чэскае);
паэта й драматург «Полымя» Міхайла Грамыка; сябра Інбелкульту, дац. гэалёгіі БДУ, аўтар падручнікаў «Пачатковая геаграфія» (1923 г.), «Крышталяграфія» (1926 г.) і «Мінэралёгія» (1926 г.);
драматургі Васіль Шашалевіч («Узвышша») і Алесь Ляжнсвіч («Полымя»);
празаікі БелАППу Сымон Хурсік і Алесь Гародня (Функ).
НАВУКОЎЦЫ
гісторыі Беларусі —
Акад. Уладзімер Пічэта, былы лектар Беларускага Народнага Ўнівэрсытэту (1918 г.) і старшыня Беларускага Навукова-Культурнага Таварыства (1920 г.) у Маскве. Выкладчык БДУ (1921 — 30 гг.). Прымаў актыўны ўдзел у варганізацыі БДУ і ягоны першы рэктар (1921—29 гг.). Ведамы гісторык Беларусі, аўтар шматлікіх навуковых публікацыяў (і «Гісторыі Беларусі», 1924 г.), першы «заслужаны прафэсар БССР» (1926 г.).