На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
У бараку я паклаў на нары мой куфар з паліраванас фанэры, зроблены згадваным манахам Барысам Кордзі (ён меў у лягсры майстэрню й рабіў іх на заказ кожнаму, хто хацеў, за грошы, якія йшлі ў касу лягернай бухгальтэрыі). На дадатковым (патайным) дне, устаноўленым у куфар на маю просьбу, я схаваў свае лягерныя фоты, некаторыя асабістыя дакуманты («Арматурную» й «Саннтарную» «карточкм»), узоры лягерных грошай, адрысы сяброў і іншыя дробязі, якія пры выхадзе зь лягеру ў мяне маглі канфіскаваць. На праўдзівае дно паклаў свой хлеб, рыбу, лісты, правераныя цэнзураю, і пару запасных чыстых анучаў, каторыя мы ўжывалі, заміж шкарпэтак, у чаравікі.
3 куфрам і «Обходным ліістком» блізка 5-ае гадзіны дня я зноў іду ў УРЧ. Віжаіхін правсрыў мой «Обходной лнсток», выдаў мне пад расьпіску «Справку» аб вызваленьні й павсдаміў, што a 7-ай увсчары на станцыю прыбывае мой цягнік. Да разьезду Тахтамыгда ад лягеру — кілямэтраў два-тры, але тут, аказваецца, няма касы. Таму трэба па шпалах брысьці яшчэ кілямэтраў пяць на захад, да бліжэйшас станцыі.
Ён выклікаў нарадчыка й загадаў яму адвесьці мяне да лягернае брамы. Там, на вахце, была зроблена рэвізія маіх рэчаў, пасьля чаго «дежком» запісаў мяне ў свой «табель» і сказаў:
— Давай, проходн!
Выходжу за браму. Раблю крок налсва, крок направа. Ніхто не страляе. Аглядаюся па бакох і
назад: ня відаць ні «сьвечак», ні «попак». Так прывык да іх, што адразу цяжка паверыць, што іх няма, што можна йсьці й бязь іх. Калі-б ня куфар, рукі самі-б з прывычкі пацягнуліся за сьпіну, бо дзесь у мазгу яшчэ гучыць: «Взять рукн назад!»
Іду й ня веру. Развучыўся хадзіць сам, адвык. Неяк дзіўна, быццам у сьне. Няма ніякага канвою. Я сам. Адзін.
Завея ўжо даўно спынілася, але дарога засыпана сьнсгам. Вось справа, мэтраў 50 ад дарогі, галоўны лягерны «Вешевой склад» — вялізная брэзэнтавая палатка. Каля яе із цяжаровага аўта зносяць у склад якіясь цюкі. На мяне ніхто не зварочвае ўвагі... 0, нс! Бачу: насустрач дарогаю йдзе «опэр». Ён затрымлівае мяне, правярае дакуманты.
Нанач бярэцца на большы мароз. У лягер ужо пачалі йсьці з працы брыгады. Сьпярша рэдкія, a тады ўсё часьцей і часьцей, адна за аднэю. Мне захацелася яшчэ раз убачыць нашу брыгаду, Доўнара й іншых сяброў, яшчэ раз на разьвітаньне памахаць ім рукою. Я сьцішыў хаду й як ні ўглядаўся, ня ўбачыў іх. Ішлі ўсе іншыя. Нямала было тут і зь Мсншчыны, і Полаччыны, і Віцебшчыны, і МагілСўшчыны, і Палесься... Хто і калі зь іх вернецца назад у Беларусь?.. Бывай, мой сябру Міхась! Бывайцс, усе сябры — знаёмыя й незнаёмыя! (Ужо сёньня я всдаю, што нікога зь іх ніколі й нідзс я болей не спатыкаў у жыцьці.)
А брыгады ўсё йдуць. Ідуць стомленыя. Абмерзлыя. Галодныя. А канваіры падганяюць іх:
— Налравляюшяй, прнбавнть шаг! Заднме, подтяннсь!
У мяне ў запасс каля двух гадзінаў часу. Аднак я мушу йсьці хутчэй: калі спазьнюся на цягнік, суткі давядзсцца чакаць наступнага. Іду, a куфар адрывае рукі. Гнуся ад ягонага цяжару. Спатыкаюся аб шпалы. I чым далей адыходжу ад лягеру, тымбалсй думкі мае круцяцца каля яго. Ня йдуць у голаў новыя думкі — пра «волю», будучыню. Ды й якія яны будуць, тыя «воля» й будучыня? Як спаткаюць мяне? У маёй «Справке» аб вызваленьні зь лягсру зазначана, што па пры-
езьдзе на места жыхарства ў Хойніцкі райн, я неадкладна павінен зьявіцца ў рабнны аддзел міліцыі й зарэгістравацца там. Значыць, жыць буду пад наглядам міліцыі (ці ГПУ).
3 такімі думкамі й пачуцьцямі падыходжу да нсвялікага станцыйнага будынку з шыльдаю: Ольдой. У пустой пачакальні станцыі мяне спатыкае ізноў «опэр». I зноў праверка дакумантаў.
Праз колькі хвілінаў у маіх руках білет, і хутка прыйдзе цягнік.
Калі йн прыйшоў, я із сваім куфрам бегаю ад вагону да вагону. Усюды праваднік мне кажа:
— Мест нет.
— Я мушу ехаць...
— Вам русскнм языком говорят: мест нет. — I дзьверы вагону зачыняюцца.
Цягнік стаіць тут усяго адну хвіліну. Ніхто зь яго ня зышоў і ніхто ня сеў.
Ён адышоў, а я застаўся. Наступны будзе заўтра ў гэтым-жа часс — а 7-ай увечары. Што рабіць? Ісьці нанач ў лягер? Куфар цяжкі. У лягер ня пусьцяць. Застануся тут на цэлыя суткі.
Уначы й наступнага дня на станцыю прыходзілі яшчэ два «опэры», правяралі мяне. Адзін зь іх, праверыўшы дакументы, зрабіў у мяне (ужо «вольнага»!) рэвізію рэчаў.
— А ну, раскрой свой чемодан.
— Ды я яго ўжо раскрываў на вахце, калі выходзіў зь лягеру.
— Тебе говорят — раскрой!
Мусіў падпарадкавацца. «Ліха з вамі! — падумаў я.— Бяз вас, відаць, тут і кроку нідзе ня ступіш».
На наступны цягнік я прапанаваў правадніку 50 рублбў, і бн дазволіў мне ўлезьці ў калідорчык вагону каля ўборнай. Нарэшце, я стаю ў цягніку, побач свайго куфра.
Сьвісток кандуктара. Гудок паравоза. Цягнік адыходзіць.
Едзем ізноў праз тэрыторыю «проклятых» царскіх і «заботлнвых» савецкіх ссылак, катаргаў, лягероў, «спецпоселков». Толькі цяпер едзем у вадваротным кірунку. Тут няма й мэтра вольнае зямлі. Пад всрхнім пластом яе — суцэльны mo-
гільнік людзкіх касьцей. Мінаем сталіцы гэтага, забытага Богам, краю — Чыту, Іркуцк, Краснаярск, Новасібірск, Омск... У кожнай зь іх, апрача розных лякальных, славутыя на ўвесь СССР перасыльныя турмы, а дзе й цэнтральныя ізалятары.
У вагоне, праўда, ня відаць замкоў, кратаў, парашаў, канвою, дрэсіраваных сабак... Але пакуль едзем гэтай тэрыторыяй, кожны дзень (а то й два разы на дзень) чуем абрыдлае:
— Граждане, предьявнте вашн документы.
Пры гэтым дзьверы вагону з абодвых бакоў праваднік замыкае на ключ. I тут «опэры» на кожным кроку. Колькі-ж іх усіх у СССР?
Ужо шмат дзён і ночаў я стаю на нагах. Памалу праціснуўся ў калідор самога вагону. Ледзьве стаю. Ногі млеюць. Вочы зьліпаюцца. Адна пацеха: не я адзін такі. Тут стаіць процьма людзей, бо месца ў купэ няма й надзеі ніякае. Праваднік вагону заявіў, што амаль усе пасажыры едуць да Масквы.
Так, стоячы ці ў лепшым выпадку неяк прысеўшы на свой куфар, уначы патроху дрэмлем.
Ад Сьвярдлоўска наш цягнік пайшоў на Казань, Арзамас, Мурам, а не на Перм, Вятку й Яраслаў, кудою тры гады таму назад нас везьлі праз Маскву на Урал. Тады мы былі пад замком, і ў Яраславс я ня мог выйсьці з вагону, каб пакланіцца месту Максіма Багдановіча. Цяпср я зьбіраўся гэта зрабіць. Я ведаў, што тут дажывае свой вск ягоны бацька.
Алс я ня ведаў, што ў 1931 годзе сюды з турмы Менскага ГПЎ былі прывезеныя ў ссылку першы прэзыдэнт Беларускай Народнай Рэспублікі др. I. Серада й міністар Ураду БНР праф. А. Смоліч. Жонка прэзыдэнта к таму часу ўжо мсла сабе новага кандыдата. I ў дзень, калі мужа пад канвоем павезьлі ў ссылку, пабралася зь ім. Іншыя жонкі засуджаных па справе «Саюзу Вызвалсньня Беларусі», наадварот, пасхалі ў ссылку за сваімі мужамі. Так зрабіла й дачка прэзыдэнта — Наля, якой Я. Купала (блізкі сябра др. 1. Серады з БНРаўскіх часоў) у 1921 годзс
прысьвяціў свой верш «Песьня і казка». Наля пакінула Менск і паехала ў Яраслаў да бацькі.
3 Масквы я еду на Гомель і Хойнікі. Еду й ня ведаю, што на зьмену мне й іншым, вызваленым, зь лягероў, пачалася новая, 2-ая ў 1930-ых гг. хваля масавых арыштаў, хваля 1933—34 гт.
Ужо дома я даведаўся, што хваля гэтая пачалася ад студзеня 1933 году й, як перад тым, у першую чаргу ў БССР яна ўдарыла па беларускай інтэлігэнцыі. Зь беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў адзін за другім траплялі за краты: Лукаш Калюга, Максім Лужанін, аўтар славутай паэмы «Бэнгалія» Сяргей Астрэйка, Андрэй Мрый (Шашалевіч), Мікола Нікановіч, Зьмітрок Астапенка, Сьцяпан Ліхадзіеўскі, Юлі Таўбін, літаратурныя крытыкі Фэлікс Купцэвіч і Апанас Сідарэнка (Пеначкін). 3 навукоўцаў — выдатны беларускі мовазнаўца, дырэктар Інстытуту мовы й літаратуры АН БССР і загадчык Катэдры мовазнаўства Менскага Пэдагагічнага Інстытуту праф. Пятро Бузук, праф. Браніслаў Эпімах-Шыпіла, (другі раз, у Ленінградзе) праф. Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту Аўген Усьпенскі, дацэнт матэматыкі Гомельскага аграпэдінстытуту Аўген Аляхновіч, дацэнт агранаміі Янка Бойка й іншыя. Найбольш аднак было арыштавана беларускіх нацыянальнапалітычных дзеячоў: былых беларускіх паслоў у польскі сойм — кіраўнікоў Беларускай СялянскаРаботніцкай Грамады (БСРГ), пасольскага клюбу «Змаганьне» й Таварыства Беларускай Школы ў Заходняй Беларусі. Пасьля іхнага арышту й засуду польскім судом у канцы 1920-ых — пачатку 1930-ых гг. іх наўперад зманена ці выманена ў БССР, а цяпер арыштавана — віднага дзяржаўнапалітычнага дзеяча БНР, заступніка старшыні ЦК БСРГ Сымона Рак-Міхайлоўскага; др. філязофіі, літаратураведа Ігнаца Дварчаніна; Язэпа Гаўрыліка, Пятра Мятлу, Паўла Валошына, Максіма Бурсэвіча, Флягонта Валынца, Міхася Кахановіча й г. д. Да іх былі далучаныя «перабежчыкі» ў БССР — выдавец беларускіх кніжок у 1910— 14 гг., адзін із старэйшых зьбіральнікаў беларускага музычнага фальклбру, кампазытар, аўтар сьпеўнікаў і падручнікаў музыкі Антон Грыневіч;
беларускі палітычны дзеяч Заходняй Беларусі, паэта, пісьменьнік і драматург з нашаніўскіх часоў Леапольд Родзевіч (брат інж. Часлава, арыштаванага ў 1930 годзе); актыўны сябра БСРГ, асьпірант Інстытуту мовы й літаратуры АН БССР, паэта й літаратуравед Алесь Салагуб. Зь Менску — ужо згадваны намі Ю. Лістапад, журналісты Лявон Савенак і шмат іншых, разам 196 асобаў у першай групе, а за імі па ўсёй БССР — тысячы. Усе яны абвінавачаныя ў тым, што быццам-бы стварылі Беларускі Нацыянальны Цэнтар (БНЦ), які рыхтаваў на восень 1933-га ці на вясну 1934 году паўстаньне ў Беларусі й адарваньне яе ад СССР.
Таксама дома я даведаўся, што Бабчынскі пэдтэхнікум неўзабаве па нашым арышце быў зачынены. Студэнтам ягоным прапанавана ехаць у Мазырскі тэхнікум, зь якім Бабчынскі нібы аб’ядноўваўся. Даведаўся, што ў Хойніцкім раёне ад пачатку году арыштавана шмат настаўнікаў, a спаміж іх і Хаму Міськевіча, былога дырэктара Бабчынскага тэхнікуму, пераведзенага перад тым з Бабчына ў Паселіцкую сямігодку загадчыкам. У Мазырскім ГПУ ён быў абвінавачаны па справе БНЦ і вывезены ў якісь лягер.
Тысячы й тысячы новых арыштаў.
Тым часам, нічога ня ведаючы пра іх, апанаваны цяжкімі ўражаньнямі й думкамі, але зь якойсьці асабістай палёгкаю на сэрцы, я еду «на волю».
...А лягер ня выходзіць з галавы. У вачох так і стаіць сцэна: ідуць брыгада за брыгадаю з працы, ледзь валакуцца рабы лягернай імпэрыі. Твары на марозе паабкручваныя абы-якімі анучамі, зьлёгку абледзянелымі ад пары з роту. Іншыя анучы матляюцца на прыпаднятых каўнерыках бушлатаў і на нагах паверх чаравікаў ці дзіравых валёнкаў. А яны, нявольнікі, асуджаныя на пакуты й сьмерць, сагнуўшыся ад стомы, ідуць па ўсё тойжа крыжовай дарозе.
КНІГІ ОНЛАЙН
