На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
У ліпені — пачатку жнівеня 1920 г. Чырвоная армія зноў займае сярэднюю й Заходнюю Беларусь, ідучы на Варшаву. Але 17-га жнівеня польская армія пачала контрнаступ, змусіўшы яе да адступленьня на ўсход. У вабарону БНР узьнімаюцца новыя паўстаньні: у ліпені месяцы — Койданаўскае (г. зв. 4-охдзСнная «Койданаўская Незалежная Рэспубліка»)н» і 27.11.—28.12.1920 г. найбольшае — Слуцкас. Каля 10.000 паўстанцаў, зарганізаваных у 2 палкі (Слуцкі й Грозаўскі), на чале Рады Случчыны (старшыня — адвакат У. Пракулевіч) і пад камандаю вайсковага штабу (палкоўнік Гаўрыловіч, кап[ітаны] А. Сокал-Кутылоўскі, Анцыповіч, Семянюк, майр Якубецкі й інш.) у баех з аддзеламі 16-ай савецкай арміі болей за месяц утрымліваюць уладу БНР у 15 валасьцСх Случчыны (цяперашніх Слуцкім, Капыльскім, Салігорскім, Чырвонаслабодзкім і ўсходніх частках Клецкага й Нясьвіскага раёнаў)п«.
ЦК РКП(б) дзеля няўдачы зь ЛітБелам, а мо й пад ціскам антысавецкіх паўстаньняў вырашас зноў зьмяніць сваю нацыянальную палітыку ў беларускім пытаньні й вярнуцца назад да канцэпцыі БССР. I вось: як бяз удзелу беларускага наро-
ду 1-шы Зьезд Саветаў БССР, на вымогу ЦК РКП(б), пастанавіў зьліквідаваць БССР, так бяз удзелу народу 31.7.1920 г., з апрабаты таго-ж ЦК, на сумесным паседжаньні неразьвязанага ЦК КП(б) Летувы й Беларусі з прадстаўнікамі БКА, Бунду й прафсаюзаў Менскай губ. прымаецца «Дэклярацыя» пра 2-ое абвешчаньне БССР. Уся ўлада, паводля дэклярацыі, перадаецца ВРК БССР з 5-ёх асобаў — А. Чарвякова, Я. Адамовіча й В. Кнорына (ад КП(б) Летувы й Беларусі), У. Ігнатоўскага (ад БКА) і А. Вайнштэйна (ад Бунду)і2°. 2-гі Зьезд Саветаў БССР, скліканы на 13—17.12.1920 г. у Менску, дзе, як і на 1-ым Зьезьдзе Саветаў, былі дэлегаты ня выбраныя дэмакратычным спосабам і толькі з аднае (і то няпоўнае) Менскае губэрні, зацьвярджае 2-ое абвешчаньне БССР і выбірае ЦВК на чале з А. Чарвяковым. Тэрыторыю гэтай 2-ой БССР, яшчэ большай фікцыі Беларускай дзяржаўнасьці, ЦК РКП(б) абмяжоўвае ўсяго да 6 паветаў аднае Менскае губэрнійі з плошчаю ў 52,3 тысячы кв. клм. і з насельніцтвам у 1.544.000 чалавекш.
Беларуская Камуністычная Арганізацыя, як самаспгойная партыя, у БССР не дазваляецца, і ў жнівені месяцы 1920 г., на прапазыцыю А. Чарвяковаігз, яна ўлучаецца ў КП(б) Летувы й Беларусі (ад 5.9.1920 г. — у вадноўленую КП(б)Б).
Ад гэнага часу ў самой КП(б)Б да былых сяброў Беларускіх сэкцыяў РКП(б) і БКА далучаюцца іншыя адказныя беларускія камуністыя — Я. Адамовіч, А. Баліцкі, 3. Прышчэпаў і г. д. У 1920-ых гг. беларусы, падтрыманыя імі, «айцамі» 1-ае й 2-ос БССР, легальнай дарогаю дамагліся часткавага пашырэньня тэрыторыі БССР і пэўных мажлівых посьпехаў у вадбудове гаспадаркі й разьвіцьці нацыянальнай беларускай культуры, навукі й мастацтва.
2
Калі 1-шы Урад БССР перасхаў із Смалснска ў Менск, ён заняў на Пляцы Волі будынак царскага губэрнатара й расклеіў па сталіцы свой ма-
ніфэст. У маніфэсьце адпавяшчалася, што «ад сяго моманту... усе законы, пастановы, распарадак і прыказы Рады, яе слух... лічацца не сапраўднымі» <п. 4), а «Беларуская Рада зь яе так празыванымі «народнымі міністрамі» абвяшчаецца безабароннай законамі» (п. З)^. Час паказаў, што «безабадоннымі» перад Масквою сталіся ня толькі Рада і Урад БНР, але й самі «айцы» БССР, аўтары маніфэсту й іхныя пасьлядоўнікі.
Які-ж быў іхны асабісты лёс?
Поўнасьцю адказаць на гэтае пытаньне немажліва: хоць «айцы» БССР і былі лідэрамі беларускага камуністычнага й савецкага руху ў 1917—20-ых гг., інфармацыяў пра іх у савецкім друку мала.
Пра большасьць зь іх няма ніякае літаратуры. Некаторыя — У. Скарынка, В. Майзсль, Сосна, Гурыновіч, Лаўрэцкі, Паляцка — згадваюцца толькі ў адзінкавых гістарычных нарысах 1920-ых ггД25. Другія — Я. Лагун, А. Квачанюк, I. Няцецкі, А. Усьціловіч, П. Клыш, А. Дзедзя, I. Мазур, В. Ханін, I. Пузыроў, Ф. Балбска, М. Драко-Дракан і інш. — згадваюцца й у БелСЭІ2\ але пра іх там, за рэдкімі выключэньнямі, няма асобных артыкулаў: і мы нічога ня ведаем пра іхны лёс, як і пра лёс усіх названых перад імі. А пра каго ведаем (пераважна із несавецкіх ці нсафіцыйных крыніцаў), ніхто зь іх не памёр сваёй сьмерцю^т. яны, падобна тысячам зь беспартыйнае беларускае інтэлігэнцыі, былі абвінавачаныя ў беларускім нацыяналізьме й, на загад Масквы, зьнішчаныя.
У гібелі іхнай павінны перадусім правадыры расейскага камунізму, якія супраціўляліся тварэньню БССР і БКП. Пачатак таго канвэеру сьмерці ў разьвязанай Леніным у 1917—20 гг. хвалі «чырвонага тэрору». Канец — у сыстэматычных і плянавых акцыях вынішчэньня нацыянальнае эліты нерасейскіх народаў у хвалях тэрору 1930-ых гг., асабіста кіраваных Сталіным.
Скрайнюю заўзятасьць у гэтым апошняга ўжо на прыкладзе г. зв. «Грузінскай справы»)» заўважыў і нат асудзіў Ленін. Будучы сам, як мы ведаем, нс свабодны ад вялікадзяржаўнага шавінізму,
у нататках «К вопросу о нацяональностях нлн об «автономнзацнн» сн пісаў: «Прннялн мы с достаточной заботлнвостью мсры, чтобы дсйствнтсльно заіцнтмть ннородцев от нстмнно русского дсржяморды? Я думаю, что мы этмх мср нс прнняліі... Я боюсь, что т. Дзсржннскнйім, который езднл на Кавказ расследовать дело о «преступленнях... соцнал-нацноналнстов» (так Сталін назваў тады грузінскіх камуністых.— A. К.), отлнчнлся тут тоже только свонм нстннно русскмм настросннсм (нзвестно, что обрусевшпе ннородцы всегда псрссалнвают по частн нстпнно русского настроснмя). Тот грузнн (мова йдзе пра Сталіна.— A. КА, который... пренсбрсжнтельно швырястся обвннсннсм в «соцнал-нацноналнзме» (...сам являстся настояшіім н нстмнным нс только «соцнал-нацноналнстом», но н грубым вслнкорусскнм держнмордой)...»ізо. Аднак, не зважаючы на такія засьцярогі Леніна, «грубый вслмкорусскнй держмморда» інсьпіраваў ці арганізоўваў і далсй рэпрэсіі супраць «ннородцсв» і «ннородных соцнал-нацноналнстов», пазьнсй пераназваных у «нацыянал-камуністых».
Першай ахвярай із «айцоў» БССР быў сябра 1-га Ураду БССР, народны камісар нацыянальных спраў, Фабіян Шантыр. Пісьменьнік-адраджднсц, чые апавяданьні й вершы друкаваліся ў «Нашай Ніве», «Дзяньніцы» й іншых пэрыядычных выданьнях, у свасй брашуры «Патрэбы нацыянальнага жыцьця для беларусаў і самавызначэньне народу» (1918 г.) марыў «працаваць над адбудовай вольнай бацькаўшчыны Бсларусі... Якая гэта вялікая доля для нас!». Ды вось... па выхадзс із Ураду БССР ён мабілізаваны ў Чырвоную армію, дзе ўвесну 1920 г. арыштаваны, абвінавачаны ў нацыянальнай контррэвалюцыі й расстраляныіл.
Сьмерць ягоная была й першай ахвярай бальшавіцкага тэрору ў беларускай літаратуры.
Блізкі сябра У. Ігнатоўскага й М. Чарота, адзін із былых кіраўнікоў падпольнай Беларускай Камуністычнай Арганізацыі ў 1920 г., а па 2-ім абвешчаньні БССР рэдактар газэты «Савецкая Бсларусь» (орган ЦВК БССР) Міхась Маразоўскі (запраўднае прозьвішча — Гурын) у 1924 г. пад
прозьвішчам Хансвіча псракідаецца зь Мснску ў Заходнюю Беларусь.
Зь ягонае ініцыятывы 30.11.1924 г. у Відьні склікаецца канфэрэнцыя Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ), якая, падобна, КП(б)Б ня была самастойнай беларускай партыяй, а часткаю Камуністычнай работніцкай партыі Польшчы (КПРП). Канфэрэнцыя прымас прапанаваны М. Гурыным курс на «арганізацыйную й палітычную падрыхтоўку да ўзброенага паўстаньня» з мэтаю «аб’яднаньня Заходняй Беларусі з БССР»В2.
М. Гурын выбірасцца ў ЦК КПЗБ і дэлегатам на 3-ці зьезд Камуністычнай партыі Польшчы, які з пастановаю канфэрэнцыі КПЗБ не згаджаецца й яс ўневажняе133.
Паміж КПЗБ і КПРП паўстае канфлікт. Масква ў ім становіцца на бок КПРП. Яна таксама супраць «узброенага паўстаньня ў Заходняй Беларусі», якое М. Гурын із КПЗБ «спрабаваў выклікаць у 1925 г.»із4; дзеля чаго адклікае М. Гурына назад у Менск.
М. Гурын не падпарадкаваўся.
Ён выйшаў із ЦК КПРП і з кантраляванай ею КПЗБ ды, разам із сябрамі ЦК КПЗБ А. Капуцкім і Л. Родзевічам, заснаваў новую КПЗБ, незалежную ні ад Польскай Камуністычнай партыі, ні ад РКП(б). Гэта была 3-яя (пасьля 1917—19 і 1920 гг.) спроба стварыць самастойную Беларускую Камуністычную партыю.
Былы беларускі пасол польскага сойму В. Рагуля ў сваіх успамінахізз, з падзеяў 1925—28 гг. прыгадвае: М. Гурын «зарганізаваў тайную друкарню, у якой друкаваў свой орган «Чырвоны Сьцяг»ізб. Польскім камуністым гэта прыпала не да смаку. Яны выкрылі яе й, уварваўшыся аднойчы ў друкарню, спалілі ўсе драўляныя часткі, разьбілі чыгунныя й зьнішчылі рэшту. Цераз некаторы час Гурын сам быў арыштаваны й кінуты ў бсластоцкую вязьніцу».
Пасьля таго як сн выйшаў на волю й спаткаўся з паслом, апошні запрапанаваў яму: «Адмоўся ад камунізму й перайдзі на бок Беларускага Пасольскага Клюбу... Мы цябе нелегальна перакінем
ў Нямсччыну. Там ты... стансш на чале нашага Інфармацыйнага Бюро... Ты — зацкаваны воўк, і цябе ўсё роўна заб’юць камуністыя й скінуць на дэфэнзыву, або — дэфэнзыва й зваліць на камуністых».
Маю прапанову Сн ня прыняў.
Як я прадбачваў, гэтак і сталася. У Горадні, пасьля гутаркі са мною ў гатэлі «Гандлйвы», ён выйшаў ад мянс каля 11 г. увсчары. Я нс пасьпеў распрануцца, калі пачуў стук у дзьверы й голас Гурына: «Адчыні». Ён увайшоў блсдны й сказаў: «Я рансны. На вуліцы Пілсудзкага нейкі тып 8 разоў выстраліў у мяне». Я паклаў яго на сваім ложку, агледзеў рану й выклікаў паліцыйнага лекара... Мяне дапыталі ў якасьці сьведкі, а Гурына забралі ў шпіталь...
Хутка... я давсдаўся, што Гурын (16.3. 1928 г.із7.— Д.К.) быў застрэлены ў Вільні... Так скончыў закладчык КПЗБ»із«. А забойца ягоны — С. Клінцэвіч, засуджаны польскім судом на пажыццёвую турму, выменены на свабоду V CCCP13Q.
У 1930 г., у часс 1-ае ў 30-ых гг. хвалі масавага тэрору ў БССР, ГПУ арыштоўвае цэлую групу беларускіх нацыянал-камуністых, спаміж каторых — трох былых сяброў Ураду БССР: народнага камісара працы 1-га Ураду БССР — гісторыка й пісьменьніка Язэпа Дылу (Назара Бываеўскага), які па 2-ім абвешчаньні БССР быў сябрам ЦВК БССР (1921—24 гг.), старшынёю праўлсньня Беларускага цэнтральнага саюзу спажывецкіх таварыстваў (1921—23 гг.), старшынёю Дзяржпляну БССР (1923—24 гг.), дырэктарам Інстытуту мастацтвазнаўства Інбслкульту, заступнікам загадчыка Белдзяржкіно (1928—30 гг.); заступніка наркома ў 1921—26 гг., фактычнага кіраўніка школьніцтва БССР у 1921—29 гг., народнага камісара аьсветы БССР (1926—29 гг.) і сябру ЦВК Антона Баліцкага; і народнага камісара земляробства БССР (1924—29 гг.), сябру ЦВК і ЦК КП(б)Б Зьмітра Прышчэпава.
КНІГІ ОНЛАЙН
