На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
У 1921 годзе ў Вільні газэты выходзілі:
«Беларускія Ведамасьці», тыднёвік, пад рэдакцыяй М. Гарэцкага, і
«Беларускі Звон», пад рэдакцыяй Ф. Аляхновіча;
а із часапісаў — толькі ў Коўні — «Вайсковы», двухтыднёвік.
Усе названыя тут БНРаўскія газэты й часапісы
на тэрыторыі БНР пры паўторнай акупацыі БНР расейска-савецкім войскам у ліпені—жнівені 1920 году, як і царскімі ўладамі ў 1915 годзе, або былі ізноў закрытыя, або яны самі мусілі спыніць свой выхад. Заміж іх, як і ў 1917 годзе, савецкія ўлады выдавалі свас пэрыядычныя выданьні ў расейскай мовеі°4. У студзені 1919 году ЦБ КП(б)Б прызнала нават немэтазгодным выдаваць у БССР газэты ў беларускай мовеюх.
Толькі ад жнівеня 1920 году, пасьля другога абвешчаньня БССР, побач шматлікіх расейскіх публікацыяў, было дазволена выдаваць пад рэдакцыяй Ц. Гартнага на аднэй з аднаго боку газэтнай шпальце «насьценную газэту» «Работніцкасялянская Беларусь» (ведамы № 1 за 4-га жнівеня), якая ў сталіцы БССР, збоку тэатральных афішаў і афіцыйных загадаў і абвестак, наклейвалася на вітрынах і сьценахіоб; а ад 15.VIII. 1920 г. у газэцс «Советская Белоруссйя» — расейскую мову замяніць на беларускуюю’. Ад верасьня 1920 году Наркамасьветы БССР пачаў выдаваць таксама пад рэдакцыяй Я. Купалы зь нерэгулярным выхадам і першы савецкі літаратурна-мастацкі часапіс у беларускай мове «Вольны сьцяг» (за 1920—22 гг. выйшлі № 1—9); а ў 1921—22 гг. пад рэдакцыяй 3. Бядулі — такі-ж нсрэгулярны дзіцячы часапіс «Зоркі». Першы рэгулярны савецкі літаратурны часапіс у беларускай мовс <• Полымя» пачаў выходзіць у Менску ад сьнежаня 1922 году, г. зн. на 6-ым годзе пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі.
5
Гісторыя нацыянальнага беларускага тэатру ў 1916—21 гг. была напісана Ф. Аляхновічамюв, кароткія весткі зь яе ёсьць у кнізе У. Сядурык» і ў некаторых артыкулахію. Але дзеля таго, што ў сучасных савецкіх публікацыяхін гісторыя такая, як і масавы культурны рух у Беларусі ў 1917— 21 гг. (аб чым мова будзе наперадзе), падаецца ў скажоным сьвятле (з рознымі перакручваньнямі, прамоўчваньнямі й нацяжкамі), а адшу-
каць сёньня старэйшыя крыніцы гэтай гісторыі ўжо нялёгка,— для цэласьці гісторыі нашага нарысу варта хоць з большага гісторыю гэтую тут аднавіць, дадаўшы да яе новыя факты й дэталі.
У часе, пра каторы мы гаворым, паўстала тры беларускія тэатры: адзін — у Вільні, два — у Менску.
Віленскі Беларускі Тэатар
Арганізацыя Беларускага Тэатру ў Вільні зьвязана зь імем Ф. Аляхновічанз. Пад нямецкай акупацыяй, звольніўшыся із расейскай турмы на Лукішках, дзе ён сядзеў у 1914—15 гт. і дзе напісаў сваю першую (із усіх 18-ці) п’есу «На Антокалі», ён з энтузіязмам бярэцца за арганізацыю нацыянальнага беларуска'га тэатру. He зважаючы на цяжкія ўмовы ваеннага часу, зьбірае каля сябе «Музычна-Драматычны гурток», давёўшы яго да 60-ці асобаў. Болей за 20 зь іх — акторы «Драматычнай дружыны» (П. Бароўскі, Ф. Жукоўскі, М. Булгак, Г. Кодзь, Я. Валаховіч, К. Юхневіч, Аколаў-Зубкоўская, Л. Мэнкэ, К. Стэфанавічанка, С. Камінская, А. Сакавічанка, Э. Блажэвічанка й інш.), аркестра із 16-ці музыкантаў, хор (кір.— М. Дунаеў) і танцавалышя група. Сам Ф. Аляхновіч — дырэктар, рэжысэр, актор і драматург тэатрупз. Каб папоўніць тэатральны рэпэртуар, ён піша новыя п’есы: «На вёсцы» (1916 г.), «Бутрым Няміра» (1916 г.), «Манька» (1917 г.), «Базылішак» (1917 г.), «Калісь» (1917 г.), дзіцячую п’есу «У лясным гушчары» (1917 г.).
Тэатар не адразу знайшоў для сябе адпаведнае памешканьне (клюб із саляю й сцэнаю). Ад 1 .VI. 1916 г.іі4 ен меў невялікае памешканьне на Вялікай вуліцы, ад канца лютага 1917 годуііз — большае на Віленскай, № 28, a 25.V.1917 r.ns перабраўся ў яшчэ лепшае — у былую салю «Руты» на Сьв.-Юраўскім праспэкце, № 22.
Першыя выступы тэатру пачаліся ў часе, калі ён быў яшчэ ў стадыі арганізацыі — 20.11.1916 г.
паказам п’есаў «Модны шляхцюк» К. Каганца й «Як яны жаніліся» А. Валодзькі, канцэртам 17.IX.1916 г. на адкрыцьці першага Беларускага клюбу ў Вільніпт.
13.X.1916 г. газэта «Гоман» (№ 70) у вартыкуле «Беларускі тэатар» паведаміла, што «...у нядзелю 15 кастрычніка ў салі Работніцкага клюбу (Вароньня, № 5) Драматычная дружына... пад кірункам рэжысэра Ф. Аляхновіча... ставіць драматычны абразок Э. Ажэшковай у 4-ох актах... «Хам». Гэты артыкул, перакладзены ў нямецкую мову, быў надрукаваны ў «Wilnaer Zsitung». Рэцэнзія на паказ была зьмешчана ў «Гомане» (№ 72 за 20.X.1916 г.). «Выбар п’есы,— пісалася ў ёй,— сам гаворыць за сябе. Рэч дзеецца ў беларускай вёсцы — над родным, дарагім кожнаму з нас Нёманам... дзеецца ў беларусаў, каторыя толькі цяпер адбудоўваюць сваю бацькаўшчыну... Трэба адзначыць, што дружына не пашкадавала сваіх сіл, каб сыграць гэту п’есу сумленна й нават з талентам. Роль Пронькі — ...трудная... але прайшла яна добра: артыстка перасіліла ўсе труднасьці. Роль Паўлюка іграў сур’ёзны артысты, каторы стварыў тып жывы, бяз шаржу, не ганяючыся за таннымі эфэктамі. 3 пад’ёмам, нават з некаторым задорам і з талентам іграла Аўдоцьця, удала выйшаў і тып жэбрачкі Марцэлькі — хітрай, няшчырай бабы. Рэшта іграўшых дапоўнілі дружна ўвесь абраз.
Публіка шчыра вітала маладую беларускую дружыну, выказваючы сваю падзяку гарачымі воплескамі й вызываючы іграўшых некалькі разоў пасьля спуску куртыны. Проньцы падалі кветкі. I хоць суровы крытык мог-бы тое-сёе зганіць — выйшаўшы з тэатру я захавала надоўга сільнае ўражаньне ў глыбі душы».
Ад 15.X. 1916 г. і датуецца гісторыя Беларускага Тэатру ў Вільні. Ад гэтага часу пачаліся болып-менш рэгулярныя ўва ўмовах вайны спэктаклі. У газэце «Гоман» падаюцца частыя абвесткі пра іх, рэцэнзіі ці артыкулы. У тэатры йшлі:
5.XI.1916 г.— «У зімовы вечар» паводля. Э. Ажэшкі й «Міхалка» Далецкіх;
10.XII.1916 г.— «Як яны жаніліся» А. Валодзькі;
26.XII.1916 г. — прэм’ера «На Антокалі» Ф. Аляхновіча.
У «Гомане» (№ 92 за 29.XI1.1916 г.) на спэктакль «На Антокалі» надрукавана вялікая рэцэнзія. Рэцэнзія зьявілася ў нямецкай газэце «Wilnaer Zeitung». Вытрымкі зь яе падае «Гоман» № 92 у беларускім перакладзе: «Трэба шчыра вітаць жывые сілы, каторые сваёй працай далей разьвіваюць культурнае жыцьцё беларусаў і даюць яму сваю ўласную сцэну... Ігра была знамянітая. I песьні і дуэты (выкананы) добра. Аўтар, каторы іграў роль гаспадара шавецкага варштату надта добра, спаткаў са сваёй п’есай добры прыем публікі й быў шчыра вітаны. Няхай гэта будзе для яго паддзержкай дзеля далейшай творчай працы».
Далей ставіліся:
27.XII.1916 г.— «Хам» паводля Э. Ажэшкі;
1.1.1917 г.— «На Антокалі»;
17.П.1917 г.— «Паўлінка» Я. Купалыіі»;
18.III.1917 г.— «На вёсцы» Ф. Аляхновіча;
31.III.1917 г.— другі раз «На вёсцы»;
2 2.IV. 1917 г. — «У Купальскую ноч» паводля Я. Купалы;
2 7.IV. 1917 г.— «Петра Каруза» Р. Бракко;
2 .V.1917 г.— другі раз «Петра Каруза»',
27 .V.1917 г.— «На Антокалі».
У вартыкуле «Беларускі тэатар» («Гоман», № 38/234 за 10.V.1918 г.) даецца агульны агляд спэктакляў другога тэатральнага сэзону (восень 1917 — вясна 1918 гг.): прэм’еры «Калісь»,
«Бутрым Няміра» й «Манька» Ф. Аляхновіча (усе па тры разы); із старых паказаў — «На вёсцы» (тры разы), «Міхалка» (два разы), «У Купальскую ноч» (адзін раз) і г. д.
Двойчы Ф. Аляхновіч адлучаўся зь Вільні ў Менск (у чэрвені 1918 і жнівені 1919 гг.). Тады яго ў Вільні заступаў адзін зь вядучых актораў тэатру П. Бароўскіпэ. Аднак увесну 1919 г. і ў сярэдзіне ліпеня 1920 г. ён вяртаўся назад у Вільню й зноў кіраваў тут тэатрам.
Беларускі Дзяржаўны Тэатар БНР у Менску
«...У псршых днях красавіка 1917 г. (адразу пасьля паўстаньня 26.111.1917 г. у Менску БНК.— A. К.) Ядвігін Ш. запрапанаваў Ф. Ждановічу стаць на чале драматычнай дружыныізо. У «Беларускай хатцы»... адбывалася нарада ўдзельнікаў драматычнага гуртка... Сход пастанавіў назвацца імем «Першага Таварыства беларускай драмы і камэдыі» й абраў сваім кіраўніком Ф. Ждановіча...
1 красавіка 1917 году ў Менскім гарадзкім тэатры адбыўся першы беларускі спэктакль. Ігралі «Паўлінку» й «Рысь» («У зімовы вечар».— A. К.) ...Дзень 1 красавіка 1917 году можна лічыць пачаткам існаваньня «Таварыства беларускай драмы і камэдыі», хоць арганізацыйна яно было аформлена на сходзе 1 мая... з удзелам прыехаўшага ў Менск Ігната Буйніцкага, (на якім) апошняга абралі кіраўніком «Таварыства...», рэжысэрам трупы — Ф. Ждановіча, а гаспадаром-адміністратарам — У. Фальскага»і2і.
Апрача драматургаў, «Таварыства...» складалася із « Драматычнай дружыны» (Ф. Ждановіч, У. Фальскі, А. Крыніца, Я. Беларус, П. Мядзёлка, В. Тарасік, Р. Жакоўскі, Сымон Музыка, В. Вашкевіч, Л. Ржэцкая, ад 1918—19 гг.— Г. Грыгоніс, К. Саньнікаў, М. Заросская, С. Станюта, М. Міцкевіч, Л. Навахоцкая й інш.), хору (кіраўнік — камп. У. Тэраўскі), аркестры народных інструмэнтаў (кіраўнік — 3. Захар) і танцавальнай групы (кіраўнік — Ч. Родзевіч). Сталае месца ягоных выступаў — «Беларуская хатка» на Камароўцы.
У травені месяцы тэатар выехаў у гастрольнае падарожжа — у Слуцак (дзе ім была паказана «Паўлінка»), Асіпавічы (таксама — «Паўлінка»), у Бабруйск («Паўлінка», «Модны шляхцюк», «Пашыліся ў дурні» М. Крапіўніцкага, «У зімовы вечар»); 1—11 чэрвеня — у Магілёў ( «Паўлінка», «Хам», «У зімовы вечар», «Міхалка», «Пашыліся ў дурні», «Сёньняшнія і даўнейійыя» К. Буйлы); наступна — у Жлобін, Радашковічы, Койданава, Заслаўе, Барысаў і іншыя местыігг. Па звароце з
падарожжа ў тэатры была пастаўлена драма Я. Купалы «Раскіданае гняздо» (ліпень 1917 г.).
Увосені да тэатру далучыўся У. Галубок як актор, рэжысэр і драматург (аўтар к[аля] 40 п’есаў). Ён паказаў мянчанам свас «Пісаравы імяніны» й некаторыя іншыя п’есынз. У часе 1-га Ўсебеларускага Кангрэсу ў Менску для дэлегатаў Кангрэсу 27.XII.1917 г. у «гарадзкім тэатры была адыграная ягоная драма «Апошняе спатканьне»ш.
На ўгодкі «Першага Таварыства беларускай драмы і камэдыі», 19.V.1918 г. у Менску, на Ляхаўцы, быў адкрыты Беларускі Народны Дом імя М. Багдановіча, які стаўся новай сядзібаю тэатру. 3 гэтае нагоды была паказана спэцыяльна напісаная У. Галубком п’еса «Бязьвінная кроў» (пастаноўка Ф. Ждановіча, музыку да яе напісаў камп. У. Тэраўскі). На ўрачыстасьці адкрыцьця ў «гарадзкім» тэатры з прамоваю выступіў прэм’ер Ураду БНР Я. Варонка. Тэатар «Першага Таварыства беларускай драмы і камэдыі» быў рэарганізаваны ў Беларускі Дзяржаўны Тэатар БНР на чале із Ф. Ждановічам, У. Галубком і У. Фальскім. Ён атрымаў ад Ураду БНР штомесячную фінансавую субсыдыюі25.
КНІГІ ОНЛАЙН
