На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
бе чыгуначных майстэрняў) часта ладзіліся беларускія спэктаклі й канцэрты. Ставіліся п’есы «Паўлінка», «Модны шляхцюк», «Чорт і баба», «Па рэвізіі» й г. д.
Пры 1-ым беларускім дзіцячым прытулку на летніку Дунаеўскага ў. прыморскай Аркадыі ў 1919 годзе была адкрыта беларуская школа (настаўнікі — П. Ілічонак, Р. Казела й інш.). 4 другія школы былі адкрытыя пры пляцоўках беларускіх дзяцей на ўскраінах Адэсы. Узімку 1920 і ўвесну 1921 гг., калі ў Адэсе лютавалі голад і тыфус, дзіцячы прытулак з Аркадыі перамясьцілі ў будынкі былога Кадэцкага Корпусу, а іншы адкрылі непадалёку, на 10-ай станцыі. Сюды цяпер перайшла й галоўная культурна-асьветная праца. У школах дзіцячых прытулкаў настаўнікамі працавалі М. Грамыка, пазьнейшы дацэнт матэматыкі А. Аляхновіч, М. Пятуховіч, Л. Рытар. Зь Менску прыходзілі беларускія кніжкі й газэты. Тут працягваліся беларускія спэктаклі й канцэрты^.
Падобных прыкладаў руху адраджэньня нацыянальнай беларускай культуры ў гады падрыхтовы й тварэньня БНР, найвышэйшым кульмінацыйным пунктам якога быў Акт 25-га Сакавіка, можна было б прыводзіць бясконца. Але нам думаецца, што досыць і прыведзеных.
Гэты запраўды народны рух — такі раптоўны, хуткі, масавы — вобразна можна было б прыраўнаць да веснавой паводкі, калі на зьляжалы, спрасаваны за даўгую халодную зіму сьнег неспадзявана ўдарыла сонечнае цяпло, растапіла й скранула яго зь месца, і ен рушыў-пацёк сотнямітысячамі ручайкоў па ўсёй Беларусі, зьліваючыся ў цэлыя рэчкі й бурлівыя патокі, ламаючы, зносячы на сваім шляху ўсе перашкоды-бар’еры... I савецкая Масква ўжо няздольная была рух гэты затрымаць, адно працягам палітыкі ўсё большых і болыпых абмежаваньняў, русыфікацыі й тэрору15® трымаць яго пад сваёй кантроляй.
ЗАЎВАГІ
ІМЕННЫ ПАКАЗАЛЬНІК
ЗАЎВАГІ
НА КРЫЖОВАЙ ДАРОЗЕ
1 Ннформацнонно-следственный отдел.
2 Каравульны начальнік.
3 Сельская крама.
4 Гісторыя БССР. Мн., 1973. Т. 3. Б. 412.
5 Факты гэтыя адзначаныя ў БелСЭ (1971. Т 3. Б. 359; 1975. Т. 8. Б. 47), але із пропускам прозьвішча А. Курыленкі.
6 Контррэвалюцыянэраў.
7 Цяпер ведама, што толькі паадзіночныя зь іх датрымаліся да 1937 г.
8 Памочнік начальніка турмы «по воспмтательной частн».
9 «Гумно» — торба, кош ці штось іншае з прадуктамі.
Ю у «Гісторыі БССР» (т. 3, б. 414) цьвердзіцца, што да травеня месяца 1930 году ў БССР было «раскулачана» быццам-бы ўсяго 15.629 гаспадарак. Можна сказаць, што й гэты жахлівы лік: у 15.629 гаспадарках было болей за 78.000 ні ў чым нявінных людзей — бацькоў, дзяцей і старых. (Параўнайце: пры жорсткім падаўленьні паўстаньня 1863—64 гг. нарскімі ўладамі пакараных паўстанцаў у Беларусі й Літве было 18.507.) У запраўднасьці-ж было шмат горай.
п Пастанова ЦК УсеКП(б) ад 14.3.1930 г. прызнае, што «в некоторых районах процент раскулаченных доходнт до 15» (падкрэсьлёньне нашае.— A. К ). КПСС в резолюцнях н решеммях с-ьездов, конференцнй н пленумов ЦК. 1953. Ч. 2. Б. 549.
12 Цяпер Малой Церабееўкі няма на картах БССР, ні ў апісаньнях населеных пунктаў у Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі.
13 Да канца 1933 г., калі акцыя «раскулачваньня» ў асноўным закончылася, лічба гэтая значна пабольшылася, а ў 1940—41 гг. да яе далучыліся «раскулачаныя» ў Заходняй Беларусі. 16-га жнівеня 1942 г. у гутарцы з Чэрчылем у Крамлі Сталін назваў агульную для ўсято СССР лічбу 10.000.000 «кулакоў», зь якіх у працягу 4-ох год вялікая частка (great
bulk) была зьнішчана, а рэшта — сасланая ў Сібір (Winston S. Churchill. The Second World War. Boston, 1950. V. IV. P. 498—499). Трэба думаць, што Сталін не пераўвялічваў названае лічбы; хутчэй — наадварот: у ягоным інтарэсе было пераўменшыць яе.
і4 Далей ішлі два прозьвішчы ягоных сяброў, якія я не магу ўспомніць.
15 Дырэктар Бабчынскага Пэдагагічнага Тэхнікуму.
I6 Брат бабчынскай студэнткі Л. Сухан, аграном Любаньскага раену.
17 Янка Храмянкоў, настаўнік Рагачоўскага раену.
18 «Нажоўка» — кавалак пілкі для пілаваньня мэталю.
19 Пратапрасьв[ітар] В. Ачапоўскі й прат[аярэй] А. Пігулеўскі хутка пасьля таго былі арыштаваныя й абодва памерлі ў турме. У 1931 г. памер у турме яп|іскап] Мікола. А ў 1937 г. у вадну й тую-ж ноч (29-га ліпеня) былі арыштаваныя апошнія актыўныя творцы аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы — яп[іскап] Бабруйскі Філарэт (памер у турме ў 1939 г.), пратаярэі А. Кіркевіч і С. Кульчыцкі (ніколі ле вярнуліся з-пад арышту). Тут трэба дадаць, што прат[аярэй] С. Кульчыцкі ў 1917—20 гт. быў заснавальнікам і старшынею Беларускага I Іраваслаўнага Саюзу й як такі прадстаўляў гэты Саюз сьпярша ў Беларускім Народным Прадстаўніцтве, а ад красавіка 1918 году — у Радзе БНР.
20 БелАГІП — Беларуская Асацыяцыя Пралетарскіх Паэтаў і Пісьменьнікаў.
21 БСГ — Беларуская Сацыялістычная Грамада.
22 Інбелкульт — Інстытут Беларускае Культуры.
23 БелАН — Беларуская Акадэмія Навук.
24 БНК — Беларускі Нацыянальны Камітэт.
25 Рабфак (Рабочы факультэт) — спэцыяльная сярэдняя школа з 3—4-ма гадамі навучаньня для падрыхтоўкі ўва ўнівэрсытэт кандыдатаў із рабочых і сялян.
26 У 1937 г. яго такі арыштавалі ў Маскве і ў канцы году, як было чуваць, расстралялі.
27 Еўтух Б. Менск у 1930—31 гг.//Газ. «Раніца». Бэрлін, 1944. № 54/216 за 13.12.1944 г.
28 урч — Учетно-распределйтельная часть.
29 Гіранічная мянушка «контррэвалюцыянэраў».
зо Дзяжком — дзяжурны камэндант.
31 Главное Управленне Лагерей Г'ПУ.
32 Суконныя рукавіцы.
зз Лекпо.м — лекарскі памочнік, фэльчар.
34 Так у лягеры звалі канваіраў.
35 «Сьвечка» — палягернаму стрэльба.
зб «Труба» — пагібель.
37 Прораб — скарот двух слоў: промзводнтель работ. Інжынэр, кіраўнік будаўнічага аб’екту.
38 «Уркі» — крыміналістыя.
39 КВЧ — Культурно-воспнтательная часть.
40 Оператнвная часть — аддзел лягернага ГПУ.
41 ЦЭЦ — цеплаэлектрацэнтраль, адзін з аб’ектаў Беразьнікоўскага хэмічнага камбінату.
42 «Попка» — іншае ймя «архангела».
43 ВОХР (Военнзнрованная охрана) — аддзел канваіраў.
44 Ідэя гэтага (58) артыкула належыць Леніну. Ён сам зрабіў і першую ягоную рэдакцыю. Гл.: Леннн В. 11. Полн. собр. соч. Нзд. 5. Т. 45. С. 190.
45 БелСЭ. Т. 2. Б. 302.
46 Там-жа. Т. 3. Б. 585.
47 Там-жа. Т. 2. Б. 302.
48 Там-жа.
49 Там-жа.
50 Высшая мера наказання.
51 У кожным канкрэтным выпадку тут ужываецца й канкрэтны тытул таго ці іншага начальніка.
52 Сьвятар.
53 Правда. 1931. 14-га студзеня.
54 Там-жа. 20-га лютага.
55 Там-жа. 14-га лютага.
56 Там-жа. 11-га сакавіка.
57 Леннн В. Н. Т. 50. С. 143—144.
58 Нз нсторюі Всеросснйской Чрезвычайной Комнсснн, 1917—1921 гг. Сборннк документов. Москва, 1958. С. 18—21.
59 Солженнцын А. Архнпелаг ГУЛаг. Пармж, 1974. С. 20—21.
60 Народны Ка.місарыят Юстыцыі. •
61 Северо-Двннскне лагеря.
62 Конквест Р. Большой террор. Firenze, 1974. С. 961.
63 The Encyclopedia Americana. 1980. V. 7. Р. 498—499.
64 ШНзо — штрафной нзолятор.
65 у дырэктыве гэтай Ленін заклікаў распачаць «решнтельную борьбу протнв реакцяонного духовенства, сопровождая эту борьбу самымн жестокнмн мерамн... По лнквндацнн этнх
(врагов) сообіцііть Полнтбюро только устно о результатах, касаюшнхся возможно большого чнсла казней... Абсолютно запреіцаются прн этом пнсьменные доклады н всякме сообіцення». (Фотакопія дырэктывы апублікавана ў заходня-нямецкай газэце «Rheinischer Merkur», № 39 за 21.9.1976 г.)
Аднак царква сваёй дарогаю сабрала дакладныя дадзеныя ? пра пакараньц^духавенства й на аснове іх «для келейного храмового молнтвенного помнновенмя» ўлажыла сынодык бальшавіцкіх ахвяраў 1917—22 гг.— «Со святымн упокой». Экзэмпляр гэтага сынодыка трапіў на Захад і апублікаваны ў часапісе «Реліігмя н атензм в СССР». (Мюнхен. 1976. Октябрь.) Там (б. 14) падаецца лічба «8.100 мученмков: 2.691 белого духовенства, 1.962 монашествуюіцнх, 3.447 монахннь н послушннц».
66 Паводля БелСЭ (т. 2, б. 296), Беразьнікі — места із 145.000 жыхароў (1970 г.) і буйны цэнтар хэмічнай прамысловасьці. Але ў ёй, нажаль, нічога ня кажыцца пра тое, калі й хто іх пабудаваў, на чыіх касьцях яны стаяць. Гэтая, адзіная, сувязь паміж Беразьнікамі й Беларусьсю ў БелСЭ прапушчана.
67 Першым тром сьмерць заменена на пажыцьцёвую катаргу.
68 Прыведзеныя лікі дадзеныя паводля перапісу 1970'году.
65 Ад імя народаў — арочаў.
70 Свободненскнй комендантскнй особый лагерный пункт.
71 375 вязьняў у «калёне» (150 плюс 600:2) х на 50 «калёнаў» у ваддзяленьні й х на 21 аддзяленьне.
72 у 1937 г. сюды прывязуць рэктара Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту Язэпа Каранеўскага, групу беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў, між імі — Уладзімера Хадыку й Тодара Лебяду. Пра У. Хадыку ведама, што свае лягерныя вершы запісваў дробнымі літарамі на цыгарэтнай паперы й зашываў у каўнер бушлата, a Т. Лебяда — завучваў свае напамяць. Першага ў 1940 г. пры падрыве дынамітам скалы на станцыі Ерафей Паўлавіч каменная глыба ў вапняным кар’еры раздушыла насьмерць. Разам зь імі загінулі й ягоныя лягерныя вершы. Другога перад пачаткам вайны прывезьлі ў Менскае НКВД на перагляд справы. Тут вайна яго вызваліла. Ён аднавіў з памяці свае вершы й выдаў іх зборнікам «Песьні выгнаньня» (Менск, 1943), скуль мы і ўзялі эпіграф для гэтай часткі ўспамінаў.
«АЙЦЫ» БССР I ІХНЫ ЛЁС
1 Расейская Камуністычная партыя (бальшавікоў), цяпер пераназваная ў КПСС.
2 Тут і далей падкрэсьленьне аўтара.
з Турук Ф. Белорусское двнженме. Москва, 1921. Б. 42.
4 Краўцоў М. 20 гадоў назад // Час. «Шлях Моладзі». Вільня, 1938. № 4/120. Б. 4.
5 Жылуновіч 3. Беларускія сэкцыі РКП(б) і стварэньне Беларускай Савецкай Рэспублікі // Полымя. 1928. № 10. Б. 77.
6 Турук Ф. Б. 33.
7 БелСЭ. 1970. Т. 2. Б. 229—231.
8 Жылуновіч 3. Б. 81; БелСЭ. Т. 2. Б. 260.
9 БелСЭ. Там-жа.
1 ° Упяршыню дэкрэт апублікаваны ў «Газете Рабочего н Крестьянского Правмтельства». № 24 за 2/15.2.1918 г.
11 Турук Ф. Б. 42—43; Жылуновіч 3. Б. 78.
12 Круталевнч В. Органнзацня н деятельность Белорусского нацнонального коммссарната (1918—1919 гг.) // Час. «Нстормя СССР». 1963. № 6. Б. 118. ІІрозьвішча ягонае ні тут, ні ў іншых ведамых публікацыях не называецца.
13 Жылуновіч 3. Б. 79—84, 91.
14 Турук ФБ42.
15 Там-жа. Б. 43; БелСЭ. Т. 2. Б. 230.
18 Турук Ф. Там-жа; БелСЭ. Т. 2. Б. 243.
17 Тут ізь пісь.меньнікаў друкуюцца Ц. Гартны, А. Гурло, М. Гарэцкі, пачынаючыя Я. Неманскі, П. Каравайчык і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
