На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Як і згадваныя ўжо, перад арыштам: 31.8.1929 г.— А. Баліцкі, 14.9.1929 г.— 3. Прышчэпаў, у студзені 1931 г.— У. Ігнатоўскі.
150 Тэрорам 1936—38 іт. у БССР асабіста кіравалі сябры Палітбюро Г. Малянкоў і М. Яжоў.
151 Сяднеў М. Ахвяры бальшавізму. Беласток, 1944.
152 Там-жа. Б. 4.
153 Там-жа. Б. 14—16.
154 Там-жа. Б. 5.
155 БелСЭ. 1971. Т. 3. Б. 367. Усе іншыя дакладныя даты сьмерці таксама зьвераныя ці ўзятыя зь БелСЭ.
156 Сяднйў М. Б. 16.
157 Мікола Галадзед 21.6.1937 г. забіўся насьмерць, кінуўшыся галавою ўніз у пралбт паміж сходамі, калі яго ў НКВД вялі на чарговы допыт. Алесь Чарнушэвіч 2.8.1938 г. расстраляны.
158 Даклад В. Шаранговіча 16-му зьезду КП(б)Б быў апублікаваны ў прэсе й хутка пасьля таго выдадзены асобнай брашурай.
159 БелСЭ. Т. 11. Б. 186.
160 Там-жа. Б. 197.
161 Там-жа. 1973. Т. 7. Б. 495.
162 Там-жа. 1969. Т. 1. Б. 91.
163 Янка Васілевіч у 1919 г.— заступнік народнага камісара харчаваньня ЛітБелу, у 1925 — народны камісар гандлю БССР, у 1926 — фінансаў. Па адкліканьні яго із БССР у MacKey ў 1934 г. быў прызначаны ў Сельска-гаспадарчы аддзел Далёка-Ўсходняга Краю. Расстраляны 29.12.1938 г.
164 Камкор Барыс Гарбачоў — камандуючы войск Забайкальскай вайсковай акругі, у 1917—20 гг. актыўны ўдзельнік устанаўленьня савецкае ўлады ў Беларусі. 3.7.1937 г. расстраляны па справе маршала М. Тухачэўскага.
165 БслСЭ. Т. 1. Б. 91.
166 AKO — Рыбапрамысловае Акцыянэрнае Камчацкае Таварыства.
167 Шамардзіна С. Старонкі з біяграфіі Язэпа Адамовіча // Полымя. 1966. № 4. Б. 127.
168 Сьцяпан Гарбуз — былы сябра ЦК КП(б)Б і ЦВК БССР. У 1921—23 гг.— на кіруючых становішчах ува ўстановах Наркамасьветы БССР, кіраўнік спраў ЦБ КП(б)Б. У 1925—26 іт.— сакратар Акруговага Камітэту КП(б)Б толькішто далучанай да БССР Клімавіцкай (Калінінскай) акругі, у 1928—29 гг.— на падпольнай працы ў Заходняй Беларусі (сябра ЦК КПЗБ), скуль у 1930 г. адкліканы ў Маскву.
169 Кіпель Я. Байкала-Амурская магістраль — БАМ // Газ. «Беларус». Ню Ёрк, 1977. № 246.
170 БелСЭ. Т. 10. Б. 67.
171 Там-жа. Т. 11. Б. 202.
172 Дзень паэзіі. Мн., 1965. Б. 151.
Як і па ўсяму СССР, у завірусе тэрору 1936—38 гг. пацярпелі й тыя беларускія камуністыя, што стараліся трымацца «гэнэральнай лініі» Крамля — М. Стакун, 7.7.1937 г. заступіўшы А. Чарвякова на становішчы старшыні ЦВК БССР, a 13.11.1937 г. звольнены й арыштаваны; Д. Ваўковіч, 2-гі сакратар ЦК КП(б)Б у 1934—37 гг., 30.5.1937 г. заступіўшы М. Галадзеда на становішчы старшыні СНК БССР, 8.9.1937 г. звольнены й арыштаваны; 3. Кавальчук, старшыня Цэнтральнага Савету Прафэсійных Саюзаў БССР у 1932—37 гг., увесну 1937 г. арыштаваны; камандарм Е. Убарэвіч, камандуючы войск Беларускай вайсковай акругі, 11.6.1937 г. расстраляны; і шмат іншых, а ў тым і сам В. Шаранговіч, адзіны да таго беларус у ролі 1-га сакратара ЦК КП(б)Б, арыштаваны 29.7.1937 г.
5.3.1938 г. маскоўская «Правда» публікуе ягоныя «паказаньні» на судовым спэктаклі «Антысавецкага права-трацкісцкага блеку» ў Маскве:
«Старшыня суда Ўльрых: Падсудны Шаранговіч, ці пацьвярджаеце вы вашыя прызнаньні, якія вы зрабілі ў часе папярэдняга сьледзтва?
Шаранговіч: Цалкам пацьвярджаю... У нацыянал-фашысцкую арганізацыю мяне завэрбаваў Галадзед і Чарнушэвіч... Асноўныя мэты нацыянал-фашысцкай арганізацыі Беларусі Галадзед коратка фармуляваў так: ліквідацыя савецкай улады й аднаўленьне капіталізму, адлучэньне Беларусі ад Савецкага Саюзу ў выпадку вайны з фашысцкімі дзяржавамі...»
Гэтага было досыць, каб В. Шаранговіча расстралялі. БелСЭ
(т. 11, б. 295) падае й дату — 13.3.1938 г. Тут хіба можна яшчэ выказаць здогад: гінучы самі, М. Галадзед і А. Чарнушэвіч маглі пацягнуць за сабою й В. Шаранговіча, «завэрбаваўшы» яго на допытах у «сваю арганізацыю» — насіў воўк, хай панясуць і ваўка!
173 к. Петрусевіч паходзіць із с. Душава (Навіны) з-пад Капыля // Полымя. 1968. № 8. Б. 249.
174 Колас Я. Цені мінулага: Публіцыстычныя і крытычныя артыкулы. Мн., 1957. Б. 8.
175 Полымя. Там-жа. Б. 249—250.
176 «Літаратура і Мастацтва» (№ 15/2646 за 13.4.1973 г.) падае дакладную дату сьмерці — 7.4.1973 г.
АКТ 25-ГА САКАВІКА Й АДРАДЖЭНЬНЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ
1 Беларуская Сацыялістычная Грамада, заснаваная ў канцы 1902 г.
2 Заснаваны ў 1907 г.
з Homan. № 30 за 26.5.1916 г. (Гл.: Prawy bielaruskaj mowy).
4 Homan. № 40 за 30.6.1916 r.
5 Там-жа. № 14/106 за 16.2.1917 г.
6 Там-жа. № 9/205 за 29.1.1918 г.
7 Sieben Sprachen Worterbuch. Deutsch—Polnisch—Russisch—Weissruthenisch—Litauisch—Lettisch— Jiddisch. Leipzig, 1918; Homan. № 43/239 за 29.5.1918 r.
8 Гл. рэцэнзію: Siamijazycny Slounik // Homan. № 55/251 за 16.7.1918 r.
9 Калубовіч A. «Айцы» БССР i іхны лес. Клыўлэнд, 1985. Б. 15—16, 20—21.
10 Расейская Камуністычная Партыя (бальшавікоў).
Н Калубовіч А. Б. 34—35.
12 Турук Ф. Белорусское двнженне. Москва, 1921. § 4. Б. 87.
13 Homan. № 39/235 за 14.5.1917 г.
14 Турук Ф. Статут Цэнтральнай Рады Беларускіх Арганізацыяў. § 2. Б. 88.
15 Там-жа. Б. 96.
16 Homan. N? 25/117 за 27.3.1917 г. (Рэцэнзія на кніжку.)
17 Апублікаваны ў газэце «Вольная Беларусь». 1918. № 4.
18 J. Stankiewii. Prawapis і hramatyka // Homan. № 30/226 за 12.4.1918 г.; Рэцэнзія на правапіс A. t(uckiewiCa) // Homan. № 48/244 за 14.6.1918 г.; Р. Абіхт — нямецкі славісты, выкладчык Браслаўскага ўнівэрсытэту, дзе займаў катэдру беларускай мовы й літаратуры; дасьледчык помнікаў старажытнай беларускай літаратуры; супрацоўнік газ. «Нотап»; перакладчык у нямецкую мову й публікатар вершаў Я. Купалы й апа. вяданьня Я. Коласа «Бунт»; аўтар пяці артыкулаў «Із старажытнай і новай гісторыі беларусаў» у нямецкай газэце «Beobachter» (5—29.9.1918 г.); ЭЛіМБел. Мн., 1984. Т. 1. Б. 11.
1« Homan. 1918. № 30/226. '
2° Выснавы на ягоную граматыку Камісіі Беларускага Навуковага Таварыства ад 1.5.1918 г. //Homan. № 53/249 за 9.5.1918 г.
21 Homan. 1918. № 30/226.
22 Там-жа. 1918. № 53/249.
23 A. tuckiewiS. Ab nas prawopis // Homan. № 29/225 за 9.4.1918 г.
24 Там-жа.
25 J. StankiewiJ. Prawapis i hramatyka//Homan. 1918, № 30/226 (працяг — да № 35/231 за 30.4.1918 г.).
26 Граматыка Б. Тарашкевіча мела 6 выданьняў: 5 зь іх — у Вільні й апошняе (6-ае) — у Менску ў 1943 г. пад нямецкай акупацыяй. У БССР яна ніколі не друкавалася. (5-ае выданьне факсымільна перавыдадзена ў Менску ў 1991 г.— Ад выдавецтва.)
27 J. Stankiewi£. Ab bietaruskim stouniku // Homan. № 40/236 за 17.5.1918 r.; Леўчанка JI. Пытаньне аб беларускай тэрміналегіі // Вольная Беларусь. 1918. № 30, 34.
28 Homan. № 36/232 за 3.5.1918 г.
29 БелСЭ. Т. 11. Б. 120. У 1958 г. у архівах Бібліятэкі АН Летувіскай ССР у Вільні знойдзена частка рукапісу гэтага слоўніка. Hi цэлы слоўнік, ні частка ягоная дагэтуль ня выдадзеныя.
30 Канчер Е. Белорусскмй вопрос. Б. 72.
31 Homan. 1918. № 30/226.
32 Яны былі выдадзеныя ў Менску. Беларуская тэрміналегія для іх падрыхтаваная з дапамогаю Я. Лесіка й А. Смоліча (б. 10).
зз у Кухцічах к[аля] мястэчка Ўзда было галоўнае ўпраўленьне ўсіх маенткаў княгіні.
34 Ю(стын) М(урашка). Княгіня Магдалена Матыльда Радзівіл (успаміны) // Час. «Студэнцкі кліч». Мюнхэн, 1947. № 1/15. Б. 9—10.
35 Беларускі Каляндар на 1982 год. Беласток. Б. 188; Homan. № 73 за 24.10.1916 г.; Kala Jkolnaj sprawy // Homan. № 65/157 за 14.8.1917 г.
Зб Homan. 1916. № 73.
37 Турук Ф. Б. 39.
38 Найдзюк Я. Беларусь учора і сяньня. Менск, 1943 (на вокладцы — 1944). Б. 205.
39 БелСЭ. 1975. Т. 12. Б. 152.
40 Найдзюк Я. Б. 191.
« Homan. № 52/248 за 5.7.1918 г.
42 Турук Ф. Б. 61—62.
43 Там-жа. Б. 61.
44 Там-жа. Б. 62.
« Час. «Новы Шлях». 1944. № 3/39. Б. 6; Раніца. 1944. № 45/207.
46 Homan. № 46/242 за 7.6.1918 г.
42 Полымя. 1966. № 12. Б. 150.
43 БелСЭ. Т. 9. Б. 84.
49 Беларускі Каляндар на 1982 год. Б. 189.
so БелСЭ. Т. 1. Б. 375.
51 У 1921 годзе зь Менску сэмінарыя была пераведзена ў Наваградак, а стуль — у Пінск. Гл: Божым Шляхам. Лендан, 1957. № 76—81. Б. 11; Гэрмановіч Я. Кітай—Сібір—Масква. Мюнхэн, 1962. Б. 13, 145.
52 Канчер Е. Б. 72.
S3 Homan. № 37/233 за 7.5.1918 г.; Там-жа. № 49/245 за 18.6.1918 г. Праект статуту, уложаны Я. Карскім, апублікаваны ў «Вольнай Беларусі» за 13.10.1918 г.
54 Homan. № 61/257 за 6.8.1918 г.
’ 55 Турук Ф. Б. 62.
56 Полымя. 1972. № 7. Б. 208.
57 Homan. 1918. № 52/248.
58 Беларускі Каляндар на 1982 год. Б. 188.
59 Homan. № 65 за 26.9.1916 г.
60 Там-жа. № 67 за 3.10.1916 г.
61 Турук Ф Б. 39.
62 Homan. № 76 за 3.11.1916 г.; Там-жа. № 8/100 за 26.1.1917 г.
63 Там-жа. № 50/142 за 22.6.1917 г.
64 Там-жа. № 64/156 за 10.8.1917 г.; № 66/158 за 17.8.1917 г.
65 Там-жа. № 1/97 за 1.1.1918 г.
66 Там-жа. 1918. № 55/251; Там-жа. № 56/252 за 19.7.1918 г.
67 Там-жа. 1917. № 50/142.
68 Там-жа. 1918, № 30/226; Там-жа. № 37/233 за 7.5.1918 г.
69 Беларускі Каляндар на 1980 год. Беласток. Б. 137.
70 Каганец К. Беларускі лемэнтар або Першая навука чытаньня. 1906.
Kahaniec К. Bietaruski lementar abo PierSaja nawuka cytannia. 1906.
Цётка. Першае чытаньне для дзетак беларусаў. 1906.
Ciotka. Pierkaje {ytannie dla dzietak bietarusau. 1906.
Другое чытаньне для дзяцей беларусаў. Напісаў Якуб Колас. 1910.
71 Власт. Кароткая гісторыя Беларусі. Вільня, 1910.
Wtast. Karotkaja historyja Bietarusi. 1910.
Filachouski. Karotki katechizm. 1907. (Homan. 1918. № 49/245.)
Karotkaja historyja swiataja. (Там-жа.)
72 Абвесткі аб продажы іх. Гл: Homan. № 10/102 за 2.2. 1917 г. (із частымі паўторамі й пазьней).
73 Та.м-жа. 1918. № 49/245.
74 Першая чытанка, кніжыца для беларускіх дзетак дзеля навукі чытаньня. Злажыў Власт. Вільня, 1915.
Pier^aja суtanka, kniiyca dla bietaruskich dzietak dziela nawuki Cytannia. Zfalyii Wtast. 1916. (Гл. рэцэнзію: Homan. № 68 за 6.10.1916 г.)
Wtast. Rodnyje Zierniaty. Чытанка для 2-oe й 3-яе клясаў. 1916. (Гл. рэцэнзію: Homan. № 89 за 19.12.1916 г.)
Jak prawilna pisac pa bietarusku (tucinskimi literami). ZTaXyu Ant. Luckiewit Cas^ I. Wilnia. 1917. (Гл. рэцэнзію: Homan. № 26/118 за 30.3.1917 г.)
Zadacnik dla pacatkowych skol. Hod I (пераклад із Г. Юрэвіча). Wilnia, 1917. (Homan. № 46/138 за 8.6.1917 г.)
Задачнік для пачатковых школ. Год I. 1917.
Zadacnik dla patatkowych skol. Hod II i III. (Там-жа.)
КНІГІ ОНЛАЙН
