На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
Трупа Ф. Аляхновіча
У чэрвені 1918 году ў Менску зьявіўся зь Вільні Ф. Аляхновіч, які прынёс сюды свой новы, невядомы тут рэпэртуар. «Ужо першая пастаноўка Ф. Аляхновіча, для якой ён выбраў сваю гістарычную п’есу «Бутрым Няміра», паказала, які моцны талент Заходняе Беларусі загасьцяваў у Менску. Аўтар сам згуляў галоўную ролю баярына Бутрыма Няміры й сваёй запраўды мастацкай гульнёй зачараваў усіх гледачоў»і2в.
Газэта «Гоман» (№ 52/248 за 5.VII.1918 г.) пісала:
«Справа беларускага тэатру цяпер стаіць (у Менску) на добрым грунце. Народны Сэкрэтарыят зацьвердзіў ужо дырэкцыю... тэатру, зложаную з трох асоб... і склад драматычнае дружыны.
Сюды прыехаў гэтымі днямі вядомы беларус-
кі драматычны аўтар і артыста, Ф. Аляхновіч, кіраваўшы ўсёй тэатральнай работай у Вільні. Зь яго учасьцям і пад яго кіраўніцтвам маюць быць пастаўлены на менскай сцэне яго сцэнічные творы.
Ф. Аляхновіч сустрэў у Менску вельмі гарачы прыём».
Тут ён напісаў п’есы: «Чорт і баба», «Страхі жыцьця», «Дзядзька Якуб» і зарганізаваў сваю трупу, якая, побач іншых п’есаў, ставіла й ягоныя. Трупа Ф. Аляхновіча выступала ў «Беларускай хатцы» на Камароўцы. Фінансава яе падтрымлівала Таварыства «Бацькаўшчына»і27.
Пасьля савецкай акупацыі БНР (ад сьнежаня 1918 да жнівеня 1919 гг.) беларускія тэатры ў Менску аднавілі сваю дзейнасьць.
Першым пачаў свае паказы ў «Беларускай хатцы» Тэатар «Таварыства працаўнікоў беларускага мастацтва» пад кіраўніцтвам Ф. Аляхновіча. Да яго далучыліся У. Фальскі, У. Галубок, М. Зароская, М. Чарот, хор У. Тэраўскага й інш. Ад верасьня 1919 г. у гэтым тэатры йшлі п’есы «Паўлінка», «Бязродны», «Ганка» й «Праменьчык шчасьця»™ У. Галубка й г. д. У Менску Ф. Аляхновіч піша новыя п’есы — «Цені»і29, «Птуійка шчасьця» й «Няскончаная драма».
Ад сьнежаня 1919 году пачаў паказы спэктакляў Беларускі Нацыянальны Тэатар (былы Беларускі Дзяржаўны Тэатар) пад кіраўніцтвам Тэатральнай камісіі Беларускага Нацыянальнага Камітэтуізо. Першай ішла п’еса «Апошняе спатканьне» (19.XII.1919 г.)ізі.
Хоць у 1919—20 гг. у Менску было два беларускія тэатры, але цэнзура польскіх акупацыйных уладаў тармазіла іхную працу.
I ў Вільні, і ў Менску, асабліва напачатку, у беларускіх тэатрах працягваліся традыцыі й рэпэртуар тэатра I. Буйніцкага. Аднак хутка на сцэну прыйшлі новыя акторы, а ў рэпэртуары зьявіліся новыя арыгінальныя п’есы беларускіх пісьменнікаў Ф. Аляхновіча, У. Галубка, А. Паў-
ловіча, Я. Коласа, М. Чарота, Л. Родзевіча й іншых.
У красавіку 1917 году кампазытар У. Тэраўскі стварыў у Менску прафэсійны Беларускі Народны Хор і ад лета 19І7 году падарожнічаў з канцэртамі па Беларусі.
6
«Канец 1920 і пачатак 1921 гг. закончыўся поўнай перамогай у адраджэньні беларускай кулыпуры... Гэта зрабііі тры папярэднія гады. Тэрмін — надзвычай малы, але кожны з гэтых гадоў... раўняўся дзясяткам гадоў папярэдніх».
Петра Крэчэўскі, старшыня Рады БНР. (Замежная Беларусь. Зборнік гісторыі, культуры і эканомікі. Прага, 1926. Кн. 1. Б. 112.)
Агульная хваля нацыянальнага беларускага адраджэньня ў 1917—21 гг. выклікала ў Беларусі масавы культурна-асьветны рух. Паўсюдна, дзе была нацыянальна-сьведамая бсларуская інтэлігэнцыя (галоўна настаўнікі) і ініцыятыўная беларуская моладзь, пачалі зьяўляцца розныя беларускія культурна-асьветныя таварыствы, аматарскія драматычныя, харавыя, краяведныя й іншыя гурткі.
Пачаўся гэты рух ад вясны 1917 году, адразу пасьля Лютаўскай рассйскай рэвалюцыі. Быў ён або кіраваны згары беларускімі нацыянальнымі цэнтрамі, або стыхійны.
Ужо ў травені месяцы для кіраваньня культурным рухам у Беларусі БНК заснаваў у Менску Таварыства Беларускай Культуры, якое ад 28.V.1917 г. пачало выдаваць бсларускую тыдневую газэту «Вольная Беларусь». 5.VHI.1917 г. наступніца БНК — Цэнтральная Рада Беларускіх Арганізацыяў — на сваёй 1-ай сэсіі ў Менску прыняла Статут Беларускіх Нацыянальных Кулыпурна-Прасьветных гурткоў у Войску. У
Статуце тым Рада наказвала каб «у кожнай вайсковай часьці ваенные-беларусы зьядноўваліся ў Грамаду» (п. 1), а «кожная беларуская Грамада закладала ў сябе кулыпурна-прасьветны гурток» (п. 2), які «павінен выпісываць і пашыраць беларускія кнігі й газэты» (п. 11). «Усе члены беларускай Грамады ў вайсковых часьцях павінны гаварыць паміж сабой пабеларуску» (п. 14) «...і скрозь ужываць сваёй роднай мовы...» (п. 17), як і «пастановы свае й дзелаводзтва гуртка... весьці ў беларускай мове» (п. 15). «Кожны член Грамады павінен вучыцца пісаць у беларускай мове й пісаць лісты дадому толькі пабеларуску» (п. 16)132.
Таварыства Беларускай Культуры (называнае іначай Таварыствам «Прасьвета») у жнівені 1918 году рэарганізавалася ў Беларускае Культурна-Асьветнае Таварыства «Бацькаўшчына». Ягонымі заснавальнікамі былі Я. Лёсік, Я. Варонка, К. Езавітаў, Е. Бялевіч, Ю. Гадыцкі-Цьвірка й іншыя лідэры беларускага рухуізз. Побач яго, яшчэ ў канцы лета 1917 году ў Менску паўстаў гурток беларускай моладзі «Вянок», хутка рэарганізаваны ў агульнанацыянальнае таварыства «Беларуская Вучнёўская Грамада». Грамада мела свайго дэлегата (гімназыстага Садоўскага) на Усебеларускім Кангрэсеіл.
Арганізацыі гэтыя (з такімі ці іншымі назвамі) тварылі свае аддзелы ў Менску, Бабруйску, Слуцку, Горадні, Вільні й шэрагу іншых паветавых местаў Беларусіізз. Культурна-асьветныя гурткі іхныя, як сэкцыі арганізацыяў, масава паўставалі пры беларускіх гімназіях і народных школах, у валасных цэнтрах і сёлах па ўсёй Беларусі. Вось некаторыя прыклады зь іх у храналягічным парадку па паветах.
У самім Менску Грамада арганізавала колькі гурткоў. Найболылую актыўнасьць зь іх разгарнулі драматычны й харавы. Драматычны гурток, якім кіраваў А. Андрэеў, у працягу 2-ух год выступаў із спэктаклямі ў «Беларускай хатцы», паказаўшы менскаму гледачу п’есу Я. Коласа «Антось Лата» й шмат іншых. У часе 1-га Усебеларускага Кангрэсу, дзе для дэлегатаў ягоных было
дадзена колькі беларускіх канцэртаў, менская Грамада выступала із сваім хорам, а ейны драматычны гурток — із дэклямацыямі вершаў беларускіх паэтаўізб. У кастрычніку 1919 году яна стварыла пры тэатры «Таварыства працаўнікоў беларускага мастацтва» сваю «Драматычную Сэкцыю». Ёю кіраваў адзін із актораў тэатру «Таварыства...» драматург С. Іваноў (Сымон Музыка). Да «Драматычнай Сэкцыі», спасярод іншай беларускай моладзі, тады належалі будучы паэта А. Дудар і будучы народны артысты БССР А. Ільлінскі. Сэкцыя існавала да расейскай акупацыі БНР у ліпені 1920 году. За няпоўны год яна паказала мянчанам спэктаклі «Пашыліся ў дурні», «Пасьля сьмерці» й «Маскарад» свайго кіраўніка С. Іванова, «На дарозе жыцьця» Я. Коласа, «Васількі» А. Паўловіча, п’есы М. Чарота й ІНШЫЯ137.
Відаць, не бяз удзелу Менска культурна-асьветныя гурткі паўставалі і ў Менскім павеце. У м. Койданава драматычны гурток у вялікім гумне, пераробленым на «тэатар», ад лета 1918 году ставіў п’есы «Паўлінка», «Антось Лата», «Ня розумам сьцяміў, а сэрцам» К. Вясёлага, «Па рэвізіі», «Як яны жаніліся» й г. д. У с. Каралішчавічы, у «вясковым тэатры», арганізаваным у 1918 годзе настаўніцай А. Міцкевіч, ставіліся п’есы «Міхалка», «Паўлінка», сьпяваліся беларускія песьні, дэклямаваліся вершы. У с. Мікалаеўшчына гурток сялянскай моладзі зь мясцовымі й акалічнымі настаўнікамі 13.X.1918 г. паставіў п’есу «Ня розумам сьцяміў, а сэрцам»ізв.
У всрасьні 1917 году пры Слуцкай беларускай гімназіі было заснавана Кулыпурна-Асьветнае Таварыства «Папараць-кветка». Арганізатар і кіраўнік ягоны — Ф. Шантыр. Таварыства мела тры сэкцыі: краяведную, роднай мовы й літаратуры й драматычна-харавую. Апошняй кіраваў А. Бараноўскі. Кіраўнікі «Папараць-кветкі» трымалі лучнасьць зь Менскам, выяжджалі туды на кансультацыі, спатыкаліся зь беларускімі драматургамі й атрымлівалі ў іх іхныя новыя п’есы. Яны засноўвалі па мястэчках і сёлах Слуцкага павету як свае філіі розныя гурткі, у балыпы-
ні пры беларускіх школах. Такія гурткі-філіялы былі імі заснаваныя ў с. Старыца (гурток «Зарніца» пад кір. А. Калпака), у с. Засялоньне (гурток «Крыніца» кір. Аніхоўскі), школьны гурток у м. Грозава (кір. настаўнік Пратасэвіч), у с. Ліпнікі (гурток «Зорка»), гурток моладзі ў с. Усерна (кір. У. Дубін), у с. Сухая Міля (кір. М. Дубін) і ў с. Слабада-Кучынка™*.
Першым у Таварыстве быў заснаваны драматычны гурток пры самой гімназіі. Пачатак ягоных спэктакляў — восень 1917 году, калі на гімназіяльнай сцэне была паказана «Паўлінка». «Эта первая постановка,— пісаў сучасьнік,— пронзвела снльное впечатленне на зрнтеля. Она многнх как бы озадачнла. Вдруг все заговорнлн о том, что тот самый «мужнцкнй» язык, который онн слышалн каждый день н который онн так старательно пыталнсь выкорчевать нз ежедневного своего обнхода, тот самый язык на сцене в лнтературной обработке такой краснвый. Многне ушлн co спектакля уже с нскренннм одобреннем к начатому культурному делу»»о. Наступныя паказы гімназіяльнага гуртка былі перанесеныя ў будынак меставага Народнага тэатру (былы Шляхоцкі клюб).
У рэпэртуары Слуцкага й паветавых драматычных гурткоў былі п’есы: «Госьць з катаргі», «Бязьвінная кроў», «Душагубы», «Апошняе спатканьне» й «Суд» У. Галубка, «Рысь», «Хам», «Паўлінка», «Модны шляхцюк» і шмат іншых.
Пасьля антысавецкага Слуцкага паўстаньня ў лістападзе — сьнежані 1920 году й прыходу ў Слуцак балыпавікоў Таварыства «Папараць-кветка» было разьвязанаі«.
Ад восені 1917 году беларускі драматург Я. Кавалёнак, настаўнікі М. Касьпяровіч і Бортнік арганізавалі па мястэчках і сёлах Ігуменскага павету «беларускія вечарынкі» — канцэрты мастацкай самадзейнасьці аматарскімі выканаўцамі. У Пагарэльскай воласьці пад кіраўніцтвам настаўніцы П. Мядзёлкі (былой актрысы «Першага Таварыства беларускай драмы і камэдыі») ставіліся снэктаклі («Модны шляхцюк», «Міхалка» й іншыя). Я. Кавалёнак у Пагосцкай
воласьці паставіў сваю п’есу «Самаахвотная катарга»>42.
Улетку 1918 году пасьля заканчэньня Менскага Настаўніцкага Інстытуту ў м. Дукоры Ігуменскага павету прыехаў новы настаўнік, В. Гарбацэвіч, будучы беларускі драматург. Ён заснаваў тут драматычны гурток, які быў дзейным да канца 1923 году. Пад ягоным кіраўніцтвам гурток ставіў п’есы «Паўлінка», «Прымакі» й «Раскіданае гняздо» Я. Купалы, «Антось Лата» Я. Коласа, «Модны шляхцюк», «Пашыліся ў дурні», «Апошняе спатканьне», «Бязьвінная кроў», «Суд», «За каменнай сьцяной» У. Галубка, «Зьбянтэжаны Саўка» Л. Родзсвіча й г. д. Гурток часта выяжджаў із сваімі спэктаклямі ў бліжэйшыя сёлы. У с. Блонь Пухавіцкай воласьці кулыпурнаасьветны гурток «Вір» заснаваў і кіраваў ім В. Ажгірэй, будучы беларускі драматург і пісьменьнік А. Вольнынз.
КНІГІ ОНЛАЙН
