На крыжовай дарозе
Аўген Калубовіч
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 318с.
Мінск 1994
У канцы 1917 году пры Будслаўскай беларускай гімназіі Вялейскага павету быў заснаваны культурна-асьветны гурток «Вяночак». Драматычная сэкцыя гэтага гуртка ладзіла ў мястэчку спэктаклі «Паўлінка», «Па рэвізіі», «Як яны жаніліся» й іншыя. Свае спэктаклі ў наступным годзе «Вяночак» паказаў у мм. Даўгінава й Докшыцах. Праўдападобна, гэта ён заснаваў Таварыства беларускай моладзі «Вяночак» у с. Хаценчыцы, які паставіў там купалаўскую «Паўлінку», і ў 1919 годзе ў м. Крайск — гурток «Вянок», якім кіраваў В. Тарасэвічі44.
У травені месяцы 1918 году настаўнікі й іншая інтэлігэнцыя Радашковічаў арганізавалі ў сваім мястэчку ізь сяброў мясцовай філіі Беларускай Вучнёўскай Грамады Народны тэатар і ставілі п’есы «Модны шляхцюк», «Па рэвізіі», «Міхалка» й шмат іншых. Мясцовае насельніцтва Радашковічаў так захапілася адраджэнскім рухам, што адбудавала ў мястэчку Народны дом як цэнтар усёй культурнай працы, куды перанесла й спэктаклі свайго Народнага тэатруі«.
Грамада Беларускай Моладзі ў Горадні асабліва стала дзейнай ад чэрвеня 1919 году, калі ейным драматычным гуртком пачала кіраваць
прыехаўшая сюды із Ігумснскага павсту П. Мядзёлка, і харавым гуртком — У. Шак. Грамада й ейныя гурткі існаваді тут да 1921 году. Яны ладзілі, найчасьцей у меставым тэатры, па 2—4 паказы ў мссяц. У праграме першага іхнага паказу, каторы адбыўся 20. VII. 1919 г.— п’есы «Па рэвізіі» й «Як яны жаніліся», выступленьнс хору й дэклямацыі вершаў беларускіх паэтаў. Наступныя паказы — «Паўлінка», «Міхалка», «Зьбянтэжаны Саўка», «Пашыліся ў дурні» й г. д. Грамада заснавала таксама свае філіі ў с. Верцялішкі (цяпер — Горадзенскі раён) і ў м. Крынкі (цяпер — на Беласточчыне ў Польшчы), дапамагла ім падрыхтаваць колькі спэктакляў. Найбольш актыўным быў драматычны гурток у Крынках. Ад 1919 году ён паказаў местачкоўцам спэктаклі «Раскіданае гняздо», «Апошняе спагканьне», «Пашыліся ў дурні», «Зьбянтэжаны Саўка» й шэраг ІНШЫХНб.
Такія-ж культурна-асьветныя таварыствы й гурткі былі ў Наваградку, Міры, Турцы Наваградзкага павету, у с. Лапаровічы пад Менскам, у Дзісьне й шматлікіх іншых месцах Мсншчыны й Віцебшчыныі4’.
Што тычыцца стыхійнага культурна-адраджэнскага руху, які разьвіваўся й масава шырыўся на Беларусі, побач руху кіраванага згары,— то былы першы прэм’ер Ураду БНР Я. Варонка слушна пра яго заўважыў, што «беларуская справа... расла, шырылася й цьвіла... стыхійна таму, што істотаю яе быў, ёсьць і будзе сам бсларускі народ, яго адвечнае існаваньне, сіла яго адраджэньня, багаты скарб яго мінуўшчыны»!-^. Тут мы зьвернем увагу на дзьве асаблівасьці гэтага народнага адраджэнскага руху — на ягоную масавасьць і напорыстасьць у змаганьні супраць розных перашкодаў з польскага й расейскага боку. Пра асаблівасьці гэтыя могуць сьведчыць, прыкладам, такія факты.
Толькі ў адным Ігуменскім павеце пад уплывам менаваных намі гурткоў, як грыбы пасьля дажджу, зьявіліся гурткі ў сс. Раўнапольле, Голацк, Караваева, Жораўкі, Каровічы, Дзерць, Востраў, Карма, Каралвва, Вялікае Поле, Бабінааічы й
Карповічыію. I гэта быў не адзіночны выпадак: так было шмат дзе на Беларусі.
Газэта «Гоман» (№ 51/247 за 2.VII.1918 г.) у вартыкуле «Беларускі тэатр на весцы» паведамляла, што ў нядзелю 16-га чэрвеня ў некалі былой карчме каля с. Шастакі Віленскага павету адбыўся спэктакль. «Старую запушчаную карчму ачысьцілі, прыбралі зяленівам, у адным куце (зрабілі) прымітыўную сцэну, прыбраўшы яе галінкамі арэшніку ды бярозы й завесіўшы сялянскае работы тканінамі...» Ставілі сцэнічную ідылію Ф. Аляхновіча «На вёсцы»...
Народу было каля 200 чалавек, а мо й болей. Былі й прадстаўнікі нямецкіх уласьцей ды некаторые з тутэйшых паноў. Публікі было-бы пэўне яшчэ болей, каб не агітацыя тутэйшых, так званых «палякоў». А калі агітацыя не памагла, то давай розныя плёткі пускаць: хто пойдзе (на беларускі спэктакль), таго сфатаграфуюць... і будзеш беларус — значыць, гвалтам зробяць праваслаўным. Калі хочаш астацца каталіком, то павінен казаць, што (ты) паляк, бо наша вера польская, а не беларуская ці іншая якая. Так кажуць усе тутэйшые «польскіе» паненкі-вучыцелькі... Ды яшчэ так тлумачаць, што мова нашых сялян — гэта мова не беларуская а «простая», бо яны народ просты, але польскі, а беларусаў тут ніякіх няма. A то яшчэ пастрахі былі: хто пойдзе (на беларускі спэктакль), таго ксёндз ня прыме да споведзі...»
«Нягледзячы на ўсе страхі, людзі не спалохаліся: яны... ужо пазналі праўду, ведаюць, што яны — беларусы, чытаюць беларускія кніжкі й газэты, а нядаўна завялі ў сябе (у Белым Дварэ) і беларускую школу. I прыемна было бачыць рэзультаты працы беларускай вучыцелькі, Ірэны Родзевічанкі, каторая ў вельмі кароткі час здалела прыгатаваць дзяцей да публічнага выступленьня...»
Яшчэ горай было ў раёнах Усходняй Беларусі, на падрасейскай тэрыторыі, якая ня была ні пад нямецкай, ні пад польскай акупацыяй. Із культурна-асьветных арганізацыяў там былі вылучна расейскія, а калі дзе й рабіліся спробы заснавань-
ня беларускіх, яны напатыкаліся на перашкоды з боку расейскіх уладаў. Вось ілюстрацыя.
У сакавіку 1917 году ў м. Горкі паўстаў расейскі «Лнтературно-вокально-драматнческнй кружок». Пры ім была заснавана «Беларуская сэкцыя вучняў горацкіх сельска-гаспадарчых школ» (ад 1919 году — «Беларуская сэкцыя студэнтаў Горацкага Сельска-гаспадарчага Інстытуту»). У «Беларускай сэкцыі» — 50 сяброў, і яна праіснавала да 1925 году. Сэкцыя выдала ўлётку «Як чытаць пабеларуску» (пра галоўныя асаблівасьці беларускай мовы й вымаўленьня). Але найбольшая ейная дзейнасьць — драматычны гурток, які ўвосені 1917 году паказаў інсцэніроўку паэмы «Тарас на Парнасе». Наступна быў падрыхтаваны спэктакль «Пашыліся ў дурні». Аднак, «...прежде чем этот спектакль был показан зрнтелю (студзень 1918 году), Белорусской секцнн прншлось выдержать борьбу с темн, кто пренебрежнтельно нлн песснмнстнческн смотрел на затею спектакля на белорусском, «мужнцком», языке. Руководнтелям Белсекцнн прншлось собнрать подпнсн средн учаіцнхся, по большннству голосов любнтелн получнлн право ставнть свой спектакль на родном языке в актовом зале»ізо. «У горадзе зьявілася навіна — беларускія абвесткі. He хапіла білетаў, бралі нарасхват, так шмат знайшлося ахвотнікаў паглядзець тэатар на беларускай мове... Заля дрыжэла ад апладысмэнтаў, а слава аб беларусах пайшла далёка за Горкі»ізі.
Наступныя паказы драматычнага гуртка «Беларускай сэкцыі» — «Залёты» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Апошняе спатканьне» й «Ганка» У. Галубка, «Па рэвізіі», «Модны шляхцюк», «Міхалка» й іншыя. Горацкія студэнты заснавалі драматычныя гурткі ў мм. Дрыбін, Раманава, Гарадзішча, у сс. Сарцыслаў, Меншая Багацькаўка й Малышэвіч ы^2.
Дадамо тут, што наагул на тэрыторыі Беларусі, занятай раней ці пазьней бальшавікамі, органы савецкай улады ўсюды арганізоўвалі русыфікатарскія расейскія драматычныя гурткі й тэатрыізз.
Гісторыя гэта была-б няпоўнай, калі-б мы не дадалі тут, што беларускі культурна-адраджэнскі
pyx ува ўсіх ягоных аспэктах, з большымі ці меншымі перашкодамі, працягваўся ў Легпуве й Латвіі, куды паводля ўмоваў з Масквою былі далучаныя ў 1918—20 гг. некаторыя прымежныя раёны беларускай этнаграфічнай тэрыторыі зь беларускім насельніцтвам. Калі ў Летуве ён выяўляўся пераважна ў выдавецкай і навуковай дзейнасьці (аб чым ужо была гаворка вышэй), у Латвіі (у Рызе, у Дзьвінскім, Люцынскім і часткова ў Рэжыцкім і Ілукштанскім паветах) — у арганізацыйна-грамадзкай, асьветна-школьнай, выдавецкай, прэсавай, а.матарска-тэатральнай і іншайі54.
Таксама зь Беларусі культурна-адраджэнскі рух перакінуўся ў асяродкі беларускіх заробкавых аселішчаў і ўцякацкіх скупішчаў Расеі і Украіны, галоўна ў Петраград, Кіеў і Адэсу.
У Петраградзе, апрача бальшавіцкіх інстытуцыяў, Ч. Родзевіч, былы актор тэатру I. Буйніцкага (1907—13 гг.) і «Першага Таварыства беларускай драмы і камэдыі», заснаваў на пачатку 1918 году «Таварыства прыхільнікаў беларускага народнага мастацтва». Сябрамі гэтага «Таварыства...» былі да выезду ў БНР Б. Тарашкевіч, Ц. Гартны, А. Будзька й шмат іншых беларускіх дзеячоў і патрыётаў. Яно мела ў Пстраградзс колькі лякальных аддзелаў, арганізавала «дружыну» беларускага тэатру й xopl5s.
У пачатку сакавіка 1918 году, калі Кіеў і Ўкраіна былі ачышчаны ад бальшавікоў, «разагнаные й тэрарызаваные бальшавікамі беларускіе арганізацыі ў Кіеве ўзноў ажылі й працуюць у згодзе з Украінскай Цэнтральнай Радай»і'». Із найбольшых арганізацыяў тут дзеюць «Беларуская арганізацыя на тэрыторыі Ўкраіны», каторая паўстала заміж былой «Беларускай Вайсковай Рады ў Кіеве», выбранай на зьезьдзе беларусаў-вайскоўцаў паўдзённа-заходняга фронту 17—22.XII.1917 г. і Грамадзка-культурны клюб «Зорка».
На чале першай арганізацыі стаялі інж. А. Галавінскі, Н. Разумоўскі й інш. Самым дзейным сябрам «культурна-прасьветнай сэкцыі» арганізацыі быў праф. Кіеўскага Ўнівэрсытэту М. Доў-
нар-Запольскі. Ува ўнівэрсытэцс для беларусаў — дэмабілізаваных вайскоўцаў, работнікаў места й ўцекачоў зь Беларусі па нядзелях ладзіліся беларускія грамадзка-кулыпурныя сходы. У канцы красавіка 1918 году ў кватэры беларускай вайсковай арганізацыі сэкцыяй былі адчынсныя Курсы беларусаведы, дзе лскцыі чыталі праф. М. Доўнар-Запольскі й беларускі архэоляг У. Завітневіч, праф. Кіеўскай Духоўнай Акадэміі. Тады-ж праф. М. Доўнар-Запольскі напісаў і сваю брашуру «Асновы дзяржаўнасьці Беларусі», выдадзсную Урадам БНР у Горадні.
Другой арганізацыяй, пра выдавецкія пачаткі якой мы ўжо згадвалі, кіравалі гісторык беларускай літаратуры Л. Леўчанка, беларускі гісторык Я. Краскоўскі, музыказнаўца А. Фарботка, аўтар напісанае ім кніжкі «Беларусь у песьнях» (друк. у Менску ў 1920 г.)ш. .
Беларусаў у Адэсе арганізоўвалі С. Некрашэвіч, А. Баліцкі, Алесь Адамовіч і іншыя выдатныя асабістасьці. У пачатку сьнсжаня 1917 году тут паўстала Беларускае Кулыпурна-Асьветнае Таварыства «Гай» як адна із арганізацыяў Беларускай нацыянальнай Рады Адэсы зь сйным выканаўчым органам — Беларускім Нацыянальным Камітэтам, замсненым у всрасьні 1918 году Консульствам БНР.
У 1918 годзе ў мссьцс, на Казармснным завулку, быў адчынены Беларускі Клюб. У ім была Беларуская бібліятэка з кніжкамі Я. Купалы, Я. Коласа, А. Гаруна, Ядвігіна Ш. і другіх беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў. Пры клюбе працавалі гурткі — літаратурны, тэатральны й харавы. Да літаратурнага гуртка належалі М. Грамыка, паэта ад 1907 году, які тут напісаў у 1918 годзе свой першы драматычны твор, п’есу «Зьмітрок з Высокай Буды», апублікаваную ў менскай БНРаўскай газэце «Вольная Беларусь» (№ 33—35 1918 году); М, Пятуховіч, пазьнейшы аўтар і прафэсар беларускай літаратуры Беларускага Дзяржаўнага Ўнівэрсытэту ў Менску. Найболыпую дзейнасьць у клюбе разгарнуў тэатральны гурток, арганізаваны акторам і пазьнейшым у Менску драматургам А. Ляжневічам. Тут (а часам у клю-
КНІГІ ОНЛАЙН
