На суд гісторыі
Успаміны, дыялогі
Барыс Сачанка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1994
Б. С. — Так. Ен напісаў успаміны пра народнага песняра і прыслаў у Беларусь. Між іншым, ён цікавы празаік, друкаваўся пад псеўданімам Галіна. Ці выходзілі там, у Амерыцы, яго кнігі? ’ ;■
М. С. — He, здаецца, не выходзілі.
Б. С. — Доўгі час мы маўчалі пра яго, не гаварылі. Як, дарэчы, і пра ўсю нашу'эміграцыю. Нядаўна
мне пазваніла сястра Алеся Салаў'й Аля. Яна жыве ў Харкаве, выдатна размаўляе па-бсларуску. Мяркую, вы ведаеце лёс гэтага чалавека. Бацьку і маці арыштавалі, ён, Алесь, ці, як тады яго звалі, Альфрэд, астаўся з Трыма дзецьмі —двума братамі і сястрой. Яму было чатырнаццаць гадоў. Самы меншы яго брат, як расказала сястра, падабраў гранату, і тая разарвалася ў яго руках...
М. С. — Я пазнаёміўся з Алесем Салаўём у Беластоку. Ен — Вы пісалі пра гэта — працав^ў у Рызе, выдаваў часопіс «Новы шлях», рэдактарам якога быў Уладзімір Сядура. Алесь з Рыгі прыслаў мне ліст, бо ведаў мае вершы яшчэ з даваеннага часу. Між намі пачалася перапіска, яна цягнулася аж да апошняга яго Дня. Назбіралася лістоў тамы на два. Алесь быў чалавек захоплены, імпульсіўны, жыў, як і я, паэзіяй У Беласток прыехаў з Рыгі. Падараваў мне гадзіннік, на жаль, я яго хутка страціў. Ведаў я яго і жонку — яна з Талачына, была ў лагеры ў Нямеччыне. Мы яе проста ўкралі, выцягнулі адтуль на волю. I ён з ёю пайшоў у Аўстрыю, потым паехаў у Аўстралію. Нялёгка яму там жылося, ён цяжка працаваў, падарваў здароўе, a найперш сэрца. Памёр на 56 годзе жыцця. Ацэнак яго творчасці даваць не буду, але гэта быў сапраўдны паэт.
Б. С. — У свой час да нас у Мінск з Амерыкі прыязджалі Уладзімір Клішэвіч і Янка Ліманоўскі. 3 Янкам Ліманоўскім я сустракаўся, шмат гаварыў. Уладзіміра ж Клішэвіча не бачыў, чытаў толькі яго вершы і паэмы. Дарэчы, кніжачка яго вершаў «Сняцца сны мне залатыя» выйшла ў 1973 годзе ў Мінску ў выданні «Голасу Радзімы». Гэта не спадабалася некаторым у эміграцыі. Янка Золак, напрыклад, напісаў з выпадку гэтага некалькі эпіграм на Уладзіміра Клішэвіча:
Змяніўшы тройчы вехі, ён — «Голасу» падбрэхіч, (Меў на ўвазе, вядома, газету і выдавецтва «Голас Радзімы».) У другой эпіграме, працытаваўшы радкі з верша У. Клішэвіча: «Трымайцеся вы роднае зямлі, як дзеці матчынай трымаюцца спадніцы», Янка Золак з’іранізаваў:
У Калыме — не знішчыў звер, а ў Каліфорніі — яму не спіцца.
У вершах ныў: «Я — раб!» Але цяпер,
нажыўшы дом і камяніцу, трымаецца «радзімай» БэСэСэР, як колісь матчынай спадніцы.
М. С. — Янку Ліманоўскага я зусім не ведаю, ніколі не сустракаўся. Што ж да Клішэвіча... 3 ім мы вучыліся, разам былі ў турме... Ен жыў не літаратурай, а іншым жыццём. Дый здольнасцей у яго вялікіх не было. Ен выклікаў мяне ў Амерыку, пра што я кдзаў ужо. У Нью-йорку ён не прыжыўся, падаўся ў Каліфорнію. Калі я трапіў ва універсітэт Індыяна выкладчыкам, я выпісаў яго разам з жонкаю да сябе, памог ім уладкавацца таксама выкладчыкамі рускай мовы ва універсітэт, бо ў свой час і Клішэвіч мне памог, я хацеў аддзячыць яму. Уладкаваў я ў універсітэт і Дудзіцкага.
Б. С. — Пра яго зусім мала звестак. Гэта — Уладзімір Гуцька, яго рэпрэсіравалі таксама, як і Вас, а вось потым як жыццё яго склалася?..
М. С. — Ен пакінуў сям’ю, паехаў у Венесуэлу. I там прапаў. Казалі, быццам вярнуўся ў СССР і там яго арыштавалі... Звяртаўся я да жонкі, дзяцей, каб высветліць яго лёс, але яны таксама нічога пэўнага не ведаюць. Знік чалавек — і ўсё.
Б. С. — 3 Наталляй Арсенневай Вы таксама сустракаліся.
М. С. — Мы былі доўга разам у розных ДП лагерах. Творчасць заўсёды яднала нас, нягледзячы на тыя ці іншыя разыходжанні. Я высока цаню яе як паэтэсу. Здаецца, такой прызнанасцю яна адплачвае і мне.
Б. С. — Сувязь між сабою падтрымліваеце?
М С. — А-а, так-так.
Ь. С. — Я чытаў некаторыя яе апошнія інтэрв’ю. Яна захапляецца беларускай літаратурай, многімі творамі, што пішуцца ў нас, у Савецкай Беларусі.
М. С. — Яна вялікая патрыётка. Але самай вялікай патрыёткай Беларусі ўсё ж была хіба Ларыса Геніюш. Такіх людзей, як Ларыса Геніюш, рэдка сустрэнеш.
Б С. — Відаць, яна і самая вялікая беларуская паэтэса. Я склаў зборнік яе паэзіі, куды ўвайшло шмат твораў, якія дагэтуль не друкаваліся. Мяркую, як паэтэсу яе па-належнаму ацэніць наша крытыка, калі выйдзе гэты зборнік. Ды і прозу ж яе пачалі друкаваць... Але вернемся да Наталлі Арсенневай. Ей хутка будзе 90 гадоў...
М. С. — Так, яна ў добрым здароўі, цвяроза глядзіць
на многія з’явы жыцця і літарутры. Было яе васьмідзесяцігоддзе, потым васьмідзесяціпяцігоддзе... У Нью-йорку наладжваліся ўрачыстасці з гэтых выпадкаў, запрашалі прыняць удзел у іх і мяне. На жаль, я не змог паехаць. Сустракаўся з ёю ў Кліўлендзе на сустрэчы беларусаў. Бадзёрая, жвавая...
Б. С. — Бачыліся Вы, пэўна ж, і з Рыгорам Казаком — Крушынай?
М. С. — О, так. Але шмат сказаць пра гэтага чалавека я не змагу. Выбачайце, у мяне з ім былі свае адносіны...
Б. С. — А пра Янку Золака-Даніловіча што Вы можаце сказаць?
М. С. — ён жыве ў Нью-Джэрсі, у мяне з ім сяброўскія адносіны. ён дужы чалавек, пры сустрэчы як сцісне руку, дык аж заскачаш. Выдаў ён два тамы сваёй паэзіі...
Б. С. — Я прачытаў гэтыя тамы. Добрых вершаўтам мала, на жаль. Як, дарэчы, і ў Міхася Кавыля...
М. С. — 3 Міхасём Кавылём у мяне таксама добрыя адносіны. Ды і з іншымі літаратарамі. 3 Юхнаўцом, напрыклад, са Змагауом...
Б. С. — I Юхнаўца, і Змагара я мала ведаю. Чытаў толькі асобныя іхнія творы ў часопісах...
М. С. — Юхнавец — мадэрны, у яго добрая мова. Што ж да Змагара, то ў яго шмат латрыятычных вершаў... Крытыка незаслужана яго абмінае.
Б. С. — А што Вы можаце сказаць пра Сяргея Хмару-Сіняка? ён у Заходняй Беларусі некалі выдаў зборнік паэзіі, пісаў прозу. Жыве ў Канадзе, выдае там нейкі часопісік...
М. С. — Я яго мала ведаю, хоць не раз і сустракаўся з ім. 3 канадыйцаў ведаю лепш хіба Кастуся Акулу. Некалі напісаў пра ягоную «Дзярлівую птушку» добрую рэцэнзію, але ён не любіць чамусьці мяне...
Б. С. — Сяргей Ясень — гэта не Сяргей Хмара-Сіняк?
М. С. — Пад гэтым псеўданімам пісаў вершы Янка Запруднік. Наогул, я казаў ужо, беларуская эміграцыя невялікая, праслойка творчай інтэлігенцыі ў ёй яшчэ меншая. Тыражы нашых выданняў ад некалькіх дзесяткаў экземпляраў да тысячы. I тыя не заўсёды раскупляюцца.
Б. С. — Ці даходзяць да Вас нашы часопісы, газеты, кнігі?
М. С. — Даходзяць. Ва ўсякім разе я рэгулярна атрымліваю ўсё тое , што выпісваю. «Полымя», «Маладосць», «ЛіМ»... 3 кнігамі цяжэй. У Нью-Йорку ёсць магазін Камкіна, дзе прадаюцца савецкія кнігі. Беларускіх кніг там мала, і зваляны яны абы-як... Дарэчы, хацеў бы з Вамі я паспрачацца.
Б. С. — Наконт чаго?
М. С. — Наконт Уладзіміра Сядуры-Глыбіннага. Вы пісалі, што яго проза не ўяўляе ніякай мастацкай каштоўнасці. Але ў яго ёсць і навуковыя працы...
Б. С. — Я чытаў іх. Пра беларускае мастацтва, тэатр, пра Гогаля, Дастаеўскага. У навуцы ён больш самастойны, цікавы. Ен яшчэ жыве?
М. С. — Гадоў сем ляжыць спаралізаваны...
Б. С. — Якія ў беларусаў сувязі з рускім і ўкраінскім замежжам?
М. С. — Вельмі добрыя. Да рускіх і ўкраінцаў я дадаў бы яшчэ і палякаў. Мы перакладаем адзін аднаго, друкуем у сваіх газетах і часопісах, папулярызуем. Наладжваюцца штогод і святы славянскай паэзіі, на якіх мы чытаем свае творы. На гэтых святах я пазнаёміўся з Іванам Ялагіным, Навумам Кар^авіным, Іосіфам Бродскім, іншымі паэтамі. Дарэчы, у перакладах на рускую мову ў мяне выйшла нават кніга. Шмат мяне перакладалі ўкраінцы, трохі палякі... Раней друкаваліся і ў рускіх, і ў украінскіх, і ў польскіх выданнях рэцэнзіі як на тыя беларускія кнігі, што выходзілі ў эміграцыі, так і на тыя, што выдаваліся ў Савецкай Беларусі. Асабліва шчыраваў Станіслаў Станкевіч, ён амаль пра кожную беларускую кнігу імкнуўся што-небудзь напісаць. Ды і Антон Адамовіч таксама ж не сядзеў склаўшы рукі... Цяпер, на жаль, такіх энтузіястаў у нас мала...
Б. С. — Як вы глядзіце на тое, што ўсё лепшае, што створана на эміграцыі, мы хочам вярнуць на Радзіму, у Беларусь?
М. С. — Станоўча. Няхай і няшмат намі зроблена, але ж гэта таксама нейкі ручаёк, які ўвальецца ў нашу агульную раку. Хоць, прызнацца, ні я, ні многія іншыя з нас ніколі не думалі, што такое можа быць. Пісалі ж у асноўным дзеля сябе...
Б. С. — Вы не знаёмы з тымі матэрыяламі, што
ёсць і пры Беларускім інстытуце літаратуры і мастацтва, і ў Беларускім архіве?
М. С. — На жаль, не. Але ведаю, што там ёсць цікавыя рэчы. Варта б калі не вярнуць іх на Радзіму, дык хоць бы мець копіі тых матэрыялаў.
Б. С. — Апошняе пытанне. Вось Вы прыехалі ў Мінск, пабывалі на сваёй «малой радзіме». Якое ўражанне ў вас ад сустрэчы і з роднымі мясцінамі, і з людзьмі?
М. С. — Мінска я не пазнаў, гэта вельмі сучасны горад. Дома ж, у Касцюковічах, я сустрэўся з сястрою і... з бядотаю — вынікамі чарнобыльскай трагедыі. He змог нават наведаць сваю вёску Мокрае — яе некалькі дзён таму назад выселілі... Так што мала радаснага... A людзі... Людзі залатыя тут. Вярнуўшыся ў Амерыку, я пастараюся пра ўсё, што ўбачыў на Бацькаўшчыне, расказаць. А пра сёе-тое, можа, і напісаць. Дзякуй усім, хто мяне сустрэў, прывеціў, памог многае ўбачыць і ўспомніць...*
Чэрвень, 1990 г.
4 Маладосць. Мінск, 1990. № 8.
«Жыве яшчэ душа ў народзе гэтым...»
Інтэрв'ю карэспандэнта газеты «Беларус» з паэтам Міхасём Кавылём (Язэпам Лешчанкам)
Пытанне:— Ад чаго (каго) пачала ў Вас цяга да літаратурнай творчасці? У якім тады асяроддзі Вы жылі?
Адказ: Я ў вершы «Паэт» пісаў:
Буду йсці ад сябе, як заўжды,
і прыпынкі Рабіцьму над тым, што натхніць
і закратае.
Мне і цяпер думаецца, што паэт мусіць ісці толькі ад сябе, рабіць «прыпынкі» (пісаць) ці не, залежыць ад паэта, а не ад «прыпынкаў». Але адначасна нельга адмаўляць уздзеяння і быцця на сведамасць творцы. He адмаўляе гэтага і паэтка Наталля Арсеннева ў сваім інтэрв’ю («Беларус», № 314). А расейскі савецкі паэт і бард Булат Акуджава добра сказаў, і так добра, што адразу па-беларуску можна чытаць:
Хто што чуе, тое й піша, Кожны чуе, як ён дыша, Як ён дыша, так і піша...
Вось жа перад тым, як пачаць пісаць вершы, я шмат «надыхаўся» паэзіі Язэпа Пушчы, Уладзіміра Дубоўкі, Валерыя Маракова, Паўлюка Труса, Якуба Коласа. Парадокс, але Янкі Купалы я тады не чытаў, хоць у маёй творчасці шмат ад Купалы: грамадзянская тэматыка з патрыятычнымі матывамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
