Нацдэмы
Лёс i трагедыя Фабіяна Шантыра, Усевалада Ігнатоўскага і Язэпа Лёсіка
Анатоль Мяснікоў
Выдавец: Беларусь
Памер: 110с.
Мінск 1993
Хутка пачуўся адтуль стрэл.
Ігнатоўскі ляжаў у крыві, без памяці, але яшчэ дыхау • ^онка кінулася да тэлефона выклікаць хуткую дапамогу. Але ранс > дзвярах з’явіўся агент ДПУ. Сэрца жанчыны не вытрывала. Яна кінулася да яго і пачала выпіхваць са свае кватэры.
Я цябе не клікала, кат! Прыбег цешыцца? Прэч адгэтуль.
Але не ейнай сілай было выпіхнуць ненавіснага ката з кватэры.
Ды й па сходках падымаліся яшчэ двое...
Хуткая дапамога паспела шмат пазней ад спрытных агентау ДПУ Яны засталіся і пасля бесперапынна дзяжурылі у доме. Відаць, іх непакоіла думка, што можа выбухнуць дэманстрацыя: яны ведалі, што У. Ігнатоўскага высока паважалі н горача люоілі. Дзеля гэтага, абвясціўшы спачатку, што пахаванне адбудзецца a 2-ой гадзіне вызначанага дня, яны загадалі выносіць цела ужо a 1О-ай гадзіне раніцы. .
Па бакавых брудных вуліцах Менску, амаль бегучы, панесл труну... I калі пазней пачалі прыходзіць людзі, прыносіць вянкі — усё было даўно скончана... ,
Так 4У лютага 1931 года заўчасна абарвалася жыцце Усевалада Макаравіча Ігнатоўскага.
Здзекі і гвалт над сабой гэты мужны чалавек да канца стрываць не змог. Гісторык і даследчык, ён добра ведаў, колькі тых W3e^ay і гвалту перанёс ягоны народ. Бязмежна ганарыушыся роднан
ёН — хацеў быць яшчэ адгюй ахвярай самадурства тых, хто оыў там, наверсе...
пстарычная 1 навукова-тэарэтычная спадчына яшчэ доўгі час не давала спакою падзёншчыкам ад савецкай і беларускай пасл^тзго ПСТОРЫІ1 Пра3 ГОД’ ' Праз Два’ 1 праз пяцЛгадоў асля таго трапчнага стрэлу да прац Усевалада Макаравіча вярталіся найперш тыя, хто пільна стаяў на варце «чысцінЬ анчыннан псторыі. 'чысціні»
v БедаРУс^й Акадэміі навук выпусціла
нгт В манаграфію В. К. Шчарбакова «Класавая барацьба і пстарычная навука на Беларусі». Імя аўтара было не новым у навуковых колах рэспублікі. Якраз у год трагічнай смерЫ
ВаС1ЛЬ Карпав14 Шчарбакоў замяніў яго ў вышэйпіай навукован іерархіі — стаў акадэмікам АН БССР. Скончыушы неузабаве пасля Вялікага Кастрычніка Рагачоўскую настаўніцкую “М'наР»”, а пазней Харкаўскую вышэйшую оіртыйчую =у фрактах Т."3’ Ba?"e "а У“одн^ ' Паудхёвьй псаагагічнлй і нв Г°Ла знах°ДЗ*ўся на партыйнай,
педагапчнан і навукован рабоце. Пад час выхаду ў свет кнігі «Класавая барацьба і пстарычная навука на Беларусі» ён з’яўляўся тарам інстытута псторыі. н
• Va ВЯЛ‘КаМУ рахунку’ манаграфію «Класавая барацьба і пстарычная навука на Беларусі» назваць навуковай, гістарычнай працан можна чыста ўмоўна. Бо ўсе свае довады, пасылк” 1 «ар.ументы» аутар скіроўвае на адно — «высвятленне адносін» са сваіМ1 папярэднікамі па гістарычнай навуцы, зТарок ім\х нуушыся пры гэтым ад асноўнага закона любой навукііспіна даражэн за ўсе! У Васіля ж Шчарбакова аргумент адз7н вывесш на чыстую ваду гісторыкаў, якія былі да таго ч^ ахрышчаны ўжо нацдэмамі... ' У трывала
ро„б1ць гэта самымі бруднымі і несумленнымі сродкаміз
і г-Д-Узгадаваны пм^™’ Шчарбак?У Н1КОЛ1 не быў гісторыкам і даследчыАб’ектам аУ падзсншчынУ «а «іве гістарычнай навукі.
н™ «крытыкі» сталі у кнізе «Класавая барацьба і
" Д Р“ЧНая навУка на Беларусі» літаральна ўсе, хтс/паўтапа
1 я^ЛХёШЧ“Ы₽аВаЎнад дак/ментамі 1 ма^рыіламі далекан, так і самай блізкай. Гэта-Доўнар-
Ласт^к / JbS; тЛЬфС°Н 1 ,гнатоўскіКанчэр і Мялешка, JiacToycKi і Цвіксвіч, Турук і мнопя іншыя вучоныя I мажа іх Шчарбакоу адной і той жа фарбай чорнай, не бачачы (а
6ті“^У 13 «"РЗЎДНЫХ дамедч^каТ «обру "a"’U' беЛарУ“Ў ‘ “«•
Першая атака Шчарбакова на Доўнар-Запольскага і Пічэту, 62
якія, як вядома, стаялі каля вытокаў беларускай гістарычнай навукі. «3 дапамогай гэтых двух гісторыкаў, — дае ім віцэпрэзідэнт АН БССР «сваю» характарыстыку, і асабліва Доўнар Запольскага, групіруюцца сілы беларускіх нацыяналістычных гісторыкаў, ствараецца школа нацыянал-дэмакратаў, выхоўваюцца кадры бсларускіх гісторыкаў-нацыяналістаў». I далей: «Найболып віднымі прадстаўнікамі гэтай школы з’яўляюцца: Ластоўскі, Ігнатоўскі, Цвікевіч, Турук, Канчэр, Мялешка і рад другіх. Усе гэтыя гісторыкі пачынаюць пісаць свае працы, выпускаюць свае работы, актывізуюцца разам з актывізацыяй усёй беларускай нацыяналістычнай контррэвалюцыі. На гэтых работах выхоўваецца пэўная група моладзі, вырошчваюцца кадры гісторыкаў-нацдэмаў».
I вось' Васіль Шчарбакоў бярэцца непасрэдна за Усевалада Ігнатоўскага:
«Навдэмы-гісторыкі ідэалізавалі мінулае, прычым у некаторых выпадках гэта ідэалізацыя насіла жудасны характар.
Ігнатоўскі, напрыклад, пісаў, што «беларус нашага часу нс можа прыбрацца так багата і цікава, як маглі прыбрацца яго продкі» (Ігнатоўскі. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі, 1926, с. 20). Так піша Ігнатоўскі аб IX і X стагоддзях у гісторыі Беларусі, так ён піша аб тым псрыядзе, калі князі з сваімі разбойніцкімі дружынамі грабілі нассльніцтва направа і налева, калі, цэлыя тысячы насельніцтва ўводзіліся імі ў якасці рабоў на ўсходнія рынкі, калі насельніцтва пад уплывам гэтых грабяжоў хавалася ў лясах... . . „
I вось аб гэтых князях-грабіцелях Ігнатоўскі піша ў такім, прыкладна, духу: «Шчыра працаваў князь для паляпшэнйя Полацкай тэрыторыі... не ведаў ён праз усё сваё жыццё доўгае, што такос вольны час і адпачынак, і адкуль толькі ўзялося столькі палітычнага розуму, хітрасці, невычарпальнай энергіі і жвавасці ў гэтага работніка сівой старасветчыны».
«Гэтымі радкамі, — піша далей Шчарбакоў, — Ігнатоўскі, бадай, перавысіў любога дваранскага гісторыка. Але ж гэтым літаральна прасякнута ўся яго кніжка. Ідэалізаваў Ігнатоўскі князёў і той лад, які існаваў у перыяд зараджэння феадалізму. Ідэалізаваў ён, а з ім і другія гісторыкі-нацдэмы, XYI стагоддзя, называючы яго «залатым векам» у гісторыі Беларусі, ідэалізаваў ён ідэолагаў паноў і купецтва накшталт Скарыны, ідэалізаваў і такіх ідэолагаў беларускай і польскай шляхты, якім з’яўляўся Кастусь Каліноўскі».
Францыск Скарына — ідэолаг паноў і купецтва? Кастусь Каліноўскі — ідэолаг беларускай і польскай шляхты? Ну, хто, акрамя партыйнага паслугача Васіля Шчарбакова, мог дадумацца да такога' Ефрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі, Францыск Скарына, Смаляціч для яго — мракабесы і толькі, узведзеныя Доўнар-Запольскім і Пічэтам, Ігнатоўскім і Канчэрам у ранг
«выдатных культурных дзеячоў». 3 гэтым, на думку Шчарбакова, трэба было бязлітасна змагацца...
Ацэнкі тут, як заўсёды ў гісторыі, расставіў час. I адносна Полацкай, і адносна Тураўскага, і адносна Скарыны...
Адносна Ігнатоўскага — таксама.
В. Шчарбакоў прыводзіць яшчэ адну вытрымку з, па сутнасці, зусім невядомай працы Усевалада Макаравіча — тэзісаў «Беларускае нацыянальнае пытанне», складзеных у 1921 годзе: «Беларуская культура ў XY, XYI і XYII стагоддзях дае высокія ўзоры развіцця права, гісторыі, літаратуры і г.д. Вельмі шырока была развіта друкарская справа. Маскоўская дзяржава ў XYII стагоддзі запазычае гэту культуру з Літоўска-Беларускай дзяржавы, каб прышчапіць яе на Усходзе».
Вывад, зроблены Ігнатоўскім, аб’ектыўны і правільны. Але... не падабаецца гэта «акадэміку» Шчарбакову. На яго думку, «у гэту ідэалізацыю далёкага мінулага ўкладваецца пэўны палітычны сэнс». «У гэтым далёкім мінулым, — катэгарычна заяўляе Шчарбакоў, нацдэмаўскія гісторыкі шукалі ідэалаў грамадскага жыцця, і на гэтым мінулым яны стараліся выхоўваць масу ў духу буржуазнага нацыяналізму, разбіваючы адзіны фронт барацьбы працоўных Расіі і Беларусі і адцягваючы іх ад актыўнага ўдзелу ў сацыялістычным будаўніцтве...»
Ідэалы грамадскага жыцця, аб якіх вядзе гамонку аўтар, — дзе б яны ні ўзнікалі мы не «заўважалі» звыш сямі дзесяцігоддзяў. А дарэмна. Былі яны ў нашай, асабістай гісторыі, былі і ў іншых краінах. I калі б мы не проста «шукалі» іх, а і пераносілі на нашу, нацыянальную глебу, сёння, несумненна, мы жылі б больш шчасліва і гарманічна.
Аднак вывад Шчарбакова быў адназначны: «Ігнатоўскі і другія гісторыкі нацыянал-дэмакраты сваімі работамі стараліся толькі падмацаваць тыя пазіцыі контррэвалюцыйных нацыяналістычных арганізацый, якія яны займалі ў Кастрычніцкую рэвалюцыю, гады грамадзянскай вайны і перыяд Савецкай улады. У сваіх гістарычных работах гэтыя гісторыкі фармулявалі тыя ж палажэнні, якія выстаўляліся беларускімі нацыяналістамі ў барацьбе супроць Савецкай улады і Кастрычніцкай рэвалюцыі».
Сёння ж відавочна іншае: велізарную шкоду нашай гісторыі, оеларускай старонцы ў цэлым, прынёс палітычны данос Шчарбакова кніга «Класавая барацьба і гістарычная навука на Беларусі». Выкарыстоўваючы па тры-чатыры разы ў кожным абзацы гэтага «даследавання* выразы накшталт «варожыя нам псторыкі»^ «весці рашучую барацьбу з імі» і інш., акадэмік Шчароакоў з гонарам выканаў даручэнне тагачасных «паляўнічых на ведзьмаў» з самых высокіх інстанцый.
♦ ♦ ♦
Зноў і зноў перачытваю радок у Беларускай Савецкай Энцыклапедыі: «...Разглядаў гістарычныя падзеі з нацыяналістычных пазіцый...» Дык з якіх, усё ж: нацыяналістычных ці нацыянальных?!
Праявы патрыятызму, самыя невялікія спробы адстаяць нацыянальныя інтарэсы расцэньваліся адназначна — нацыяналізм. I наўрад ці падлічыць хто калі-небудзь, якія вялікія і непапраўныя страты нанесены гэтым беларускай нацыянальнай справе ў цэлым!
5.3ак. 5451.
Язэп (Іосіф) Юр'евіч Лёсік нарадзіўся 6 лістапада 1884 года ў вёсцы МікаЛаеўшчына Мінскага павета Мінскай губерні. Беларускі мовазнавец і пісьменнік. 3 сялянскай сям’і. Скончыў Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю. За ўдзел у рэвалюцыі 1905 года сасланы ў Сібір (1906). Вярнуўйіыся пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў Беларусь, у 1917 годзе ўвайійоў у састаў Беларускай сацыялістычнай грамады. Рэдагаваў газету «Вольная Беларусь». Удзельнічаў у абвяшчэнні Беларускай Народнай Рэспублікі (сакавік 1918 года), уваходзіў у склад яе Рады. Супрацоўнічаў у газетах «Звон» і «Беларусь» (у 1920 годзе яе рэдактар).
3 1921 года — выкладчык Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Аўтар некалькіх літаратурных твораў, падручнікаў па беларускай мове. У 1928 годзе абраны акадэмікам Акадэміі навук Беларусі. Працаваў у Інбелкульце, АН Беларусі.
У 1930 і 1938 гадах двойчы арыйітоўваўся, высылаўся ў Камышын, сядзеў у саратаўскай турме. У 1940 годзе родныя Лёсіка атрымалі паведамленне аб ягонай смерці ў турме.
«Жывіце без мяне...»
КНІГІ ОНЛАЙН
