Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Леанід Лыч
НАЦЫЯНАЛЬНАКУЛЫУРНАЕ ЖЫЦЦЁ БЕЛАРУСІ
Леанід Лыч
Нацыянальнакультурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 ліпень 1944 г.)
Львоў, ВолЯ, 2011
УДК 821.161.33
ББК 64 (4 Бен)
Л88
Лыч Леанід
Л88 Нацыянальнакультурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 ліпень 1944 г.) / Леанід Лыч. — Львоў : ВолЯ, 2011. — 288 с.
Айчынная гістарычная навука і публіцыстыка маюць значныя дасягненні ў даследаванні ўсіх асноўных аспектаў жыцця беларускага народаў гады нямецкай акупацыі. Пэўным выключэннем і да сённяшняга дня з’яўляецца мо толькі праблема культурнага жыцця на тэрыторыі, што знаходзілася пад юрысдыкцыяй акупацыйных уладаў. Менавіта з гэтай прычыны аўтар і прысвяціў сваю кнігу раскрыццю дадзенага аспекту. Яна разлічана на самае шырокае кола чытачоў, бо і з гадамі ў людзей не зніжаецца зацікаўленасць да ўсяго таго, што давялося перажыць нашаму народу пад нямецкай акупацыяй.
© Лыч Леанід, 2011
Прысвячаецца тым, хто ваўмовах фашысцкай акупацыі працаваў на карысць беларускай нацыянальнай культуры, ратаваў яе ад анямечвання
Ад аўтара
Нялёгкім выдаўся для беларускай нацыі пачатак XX стагоддзя. Hi адзін з народаў царскай Расіі не зведаў у гады Першай сусветнай і Грамадзянскай войнаў столькі гора, як беларусы. Балюча даліся ў знакі грабежніцкая перадача Польшчы ў адпаведнасці з прынятай у сакавіку 1921 г. Рыжскай дамовай вялікага абшару іх гістарычнай тэрыторыі, у аснове сваёй прымусовая калектывізацыя, барацьба таталітарнага бальшавіцкага рэжыму з надуманым нацдэмакратызмам, масавыя фізічныя расправы ў 19371938 гг. над ні ў чым не вінаватымі людзьмі, пераважна адукаванымі, нацыянальна самасвядомымі. Прычым у БССР, як заходнім фарпосце Савецкага Саюза, рэпрэсіі праводзіліся больш жорсткія, чым у іншых саюзных рэспубліках. He абышлося без неабгрунтаваных экзекуцый цывільнага насельніцтва пасля далучэння ў верасні 1939 г. Заходняй Беларусі да БССР. Але як бы цяжка, невыносна ні жылося беларускаму народу, ён, акрамя заняцця неабходнай ва ўсіх умовах вытворчай дзейнасцю, не забываўся на нацыянальную культуру, дбаў пра захаванне свайго роду. He ў прыклад сённяшняй практыцы, тады мець у сям’і, асабліва на вёсцы, пяцьсем дзяцей лічылася нармальнай з’явай. Словам, за беларускай нацыяй захоўвалася перспектыва, нішто не прадказвала пра якуюнебудзь немінучую яе дэградацыю ў будучыні.
Чарговай трагедыяй для беларускага народа, яшчэ больш страшнай, чым за ўсе папярэднія гады XX ст., стала Другая сусветная вайна. Для значнай часткі яго апошняя прыйшла ўжо ў верасні 1939 г. Астатнія з беларусаў трапілі ў такое пякельнае становішча ў чэрвеніліпені 1941 г.
У першыя дні вайны рух нямецкіх войскаў на ўсход быў такім імклівым, што савецкія ўлады не паспелі як след арганізаваць
3
эвакуацыю ў абавязковым парадку падлеглых ёй катэгорый насельніцтва, унікальных, чымсьці адметных, матэрыяльных і духоўных каштоўнасцяў Ваенкаматы і то не змаглі справіцца са сваімі прамымі абавязкамі. На месцы засталіся нават многія з такіх катэгорый службовых асобаў, грамадскапалітычных дзеячаў, з якімі фашысты жорстка распраўляліся ў раней занятых імі краінах. На волю жорсткаму лёсу кінулі яўрэяў, хаця ў адпаведнасці з фашысцкімі парадкамі ўсе яны без выключэння падлягалі поўнаму фізічнаму вынішчэнню. У моц названых і іншых прычын у акупаванай немцамі Беларусі засталося не менш як 80 % агульнай колькасці яе даваеннага насельніцтва. На парадак дня ў якасці самага актуальнага пытання было пастаўлена забеспячэнне людзям хаця б самых элементарных умоў для біялагічнага выжывання. Усе разумелі, што на акупацыйныя ўлады ніяк нельга спадзявацца, бо яны будуць развіваць галоўным чынам толькі патрэбныя для Вермахта, нямецкай вайсковай і цывільнай адміністрацый сферы матэрыяльнай вытворчасці. Забяспечыць працай дарослых жыхароў, асабліва гарадскіх, не мелася рэальнай магчымасці, таму многія дзеля выратавання ад голаду падаліся на вёску. Колькасна сярод іх пераважалі гараджане з ліку выхадцаў з сельскай мясцовасці ці тыя, хто меў тут родзічаў. Смела мянялі горад на вёску асобы з прафесійнай тэхнічнай, будаўнічай кваліфікацыяй у надзеі, што змогуць тут займацца кавальскай працай, узвядзеннем жылых дамоў, вытворчых аб’ектаў.
Паколькі да эвакуацыі ў савецкі тыл актыўней за сельскіх жыхароў далучыліся гараджане, а з усталяваннем акупацыйнага рэжыму многія з іх у пошуках працы, ратуючыся ад голаду, падаліся на вёску, у гарадскіх населеных пунктах, асабліва ва ўсходніх абласцях, адбылося рэзкае скарачэнне колькасці жыхароў. У Віцебску, напрыклад, паводле даных на 1 мая 1942 г., жыло толькі 40 788 чалавек (у 1940 г. — 180 тыс.), у тым ліку беларусаў — 34 978, рускіх — 3368, палякаў — 1059, украінцаў — 446, немцаў — 196, іншых — 741’.
Знайсці ва ўмовах акупацыі працу ў гарадах і гэтым самым хоць у мінімальнай ступені вырашыць праблему ўласнага дабрабыту многімі лічылася за вялікае шчасце. Голад уладарна дыктаваў свае парадкі. Праўда, нямала людзей ішло на службу да акупантаў і па палітычных матывах: зза сваёй нянавісці да бальшавіцкага рэжыму, у жаданні не даць яму зноў вярнуцца на беларускую зямлю і паранейшаму чыніць тут масавыя фізічныя рэпрэсіі. У выніку ж іх Беларусь амаль цалкам страціла сваю нацыянальную эліту. Людзей
1 Новый путь (Внтебск). 1942. 21 нюля; Энцыклапедыя гісторыі Беларусі (у далейшым — ЭГБ). Т. 2. Мінск, 1994. С. 317.
4
такіх антысавецкіх поглядаў акупанты вельмі ахвотна бралі да сябе на службу, у многім давяралі ім.
Шмат — і часта даволі паспяхова — працаваў па фармаванні ў людзей пазітыўнага станаўлення да абвешчанага фашысцкай Германіяй плана стварэння «Новай Еўропы», а значыцца і да акупацыйнага рэжыму ў Беларусі, ідэалагічны апарат Гебельса. Падрыхтаваныя ім матэрыялы буйным патокам расплываліся па старонках газет, тлумячы галовы і мазгі чытачоў. Ці ж не клаліся аксамітам на іх душы такія словы з выказвання і самога Гітлера: «Кроў, якая праліваецца ў гэтай вайне, павінна — гэта наша надзея — быць астатняй для пакаленняў Еўропы». Такое выказванне прапаноўвала сваім чытачам і рэдакцыя газеты «Голас вёскі» ў нумары ад 7 красавіка 1944 г.
Адсутнасць колькінебудзь сур’ёзнага супраціву насельніцтва, найперш эканамічнай дзейнасці акупантаў, асабліва ў першыя два гады іх панавання, тлумачылася няўпэўненасцю многіх у перамозе СССР над Германіяй. Калі ж такая няўпэўненасць для бальшыні людзей развеялася, далёка не ўсе з іх пастараліся адысці ад эканамічнай дзейнасці і ўвогуле службы на карысць акупацыйнага рэжыму. Гэтаму таксама можна знайсці пэўнае тлумачэнне. He выключана, што хтосьці працягваў служыць «новым гаспадарам», прачуўшы якімнебудзь чынам пра дыпламатычныя спробы кіраўнікоў СССР спыніць фашысцкія войскі, заключыўшы з Гітлерам мір на ўмовах перадачы Германіі Украіны, Беларусі, Прыбалтыкі, Карэльскага перашыйка, Бесарабіі і Букавіны. Хаця такога роду перамовы вяліся ў вялікай тайне ад народа, нейкая інфармацыя ўсё ж магла прасачыцца і ў яго асяроддзе.
Сказанага вышэй, думаецца, большменш дастаткова, каб бачыць, наколькі неспрыяльныя ўмовы для нацыянальнай культурнай дзейнасці склаліся з прычыны нямецкай акупацыі Беларусі. Мала каму верылася, што ў тых варунках не спраўдзіцца здаўна шырока вядомы і ў вуснай, і ў пісьмовай мовах афарызм: «Калі грымяць гарматы — музы маўчаць». На Беларусі яны грымелі не толькі ў першыя месяцы вайны, але і на працягу ўсіх гадоў акупацыі. А што ж тады рабілі музы? На нейкі час яны і сапраўды замоўклі ў тэатрах, на эстрадных пляцоўках, у народных дамах, парках і скверах, піянерскіх лагерах і ў іншых месцах, дзе раней стала ладзіліся рознага роду культурныя мерапрыемствы. А што было далей з музамі, аўтар пастараецца паказаць у дадзенай кнізе, каб хоць збольшага запоўніць зусім не апраўданы прагал у нацыянальнай гісторыі Другой сусветнай вайны. У нас напісаны груды кніг пра гераічную, самаахвярную барацьбу партызанаў і падпольшчыкаў супраць фашысцкіх захопнікаў. I яна цалкам заслугоўвае такой увагі да сябе, бо і сапраўды з захопнікамі змагаліся адчайна, не шкадуючы
5
ўласнага жыцця, часта ставячы пад удар і цывільнае насельніцтва. Але па розных прычынах далёка не ўсе беларусы пайшлі ваяваць з ворагам. I налічвалася такіх не стодвесце тысяч чалавек, а некалькі мільёнаў. Бальшыня была звязана з традыцыйнай працай у сельскай гаспадарцы. Менш людзей працавала ў іншых сферах матэрыяльнай вытворчасці, прамым прызначэннем якіх з’яўлялася спрыяць узмацненню эканамічнага патэнцыялу не самой Беларусі, а фашысцкага рэйха. Асобную катэгорыю актыўнага насельніцтва складаў даволі шматлікі пласт самай адукаванай часткі беларускага грамадства, занятай на тэрыторыі функцыянавання акупацыйнага рэжыму ў розных сферах культурнай дзейнасці. Яна куды горш даследавана, чым на тэрыторыі дыслакацыі партызанаў і нават у савецкім тыле. На гэтую акалічнасць аднойчы звярнуў увагу, выказаў слушнае меркаванне доктар мастацтвазнаўства Рычард Смольскі: «Ясна адно: нашы веды аб мастацтве часоў Вялікай Айчыннай вайны будуць не поўнымі без уяўлення пра творчую дзейнасць беларускіх пісьменнікаў, артыстаў, рэжысёраў, кампазітараў, мастакоў і іншых творцаў на акупіраванай тэрыторыі»1. Годам пазней нешта блізкае да зместу прыведзенай цытаты можна было прачытаць у артыкуле Упадзіміра Мальцава: «Аднак жыццё грамадзянскага насельніцтва акупаваных тэрыторый паранейшаму не праяснена. Мы не маем дакладнага ўяўлення пра сацыяльную і эканамічную палітыку акупацыйных улад, сістэму прапагандысцкай работы на захопленых тэрыторыях, асаблівасці развіцця «беларускай нацыянальнай справы», дзейнасць шматлікіх адміністрацыйных устаноў і грамадскіх арганізацый, адукацыю, культурнае жыццё (падкрэслена мною. —Л. Л). Жыццё ў акупацыі ў манаграфіях прадстае часцей за ўсё нейкім размытым, умоўным фонам для гераічнай барацьбы падпольшчыкаў і партызан»2. Былі спробы наўзроўні публіцыстыкі трохі інакш глянуць на асвятленне звязаных з акупацыяй падзей у рэдакцыі незалежнага часопіса «ARCHE». У яго трэцім нумары за 1999 г. друкаваліся ўспаміны Уладзіміра Ісаенкі пры жыццё ў акупацыйным Мінску, Сяргей Харэўскі прысвяціў сваю публікацыю працы беларускіх мастакоў, Віктар Мухін выступіў з артыкулам «Беларуская Опера ў 19411944 гадах». Апошнія з дзвюх названых праблем яшчэ ніколі не разглядаліся беларускімі аўтарамі ў айчынных перыядычных выданнях, манаграфічных працах. Толькі станоўчай адзнакі заслугоўвае засяроджванне нямецкім аўтарам Бернгардам К’яры ў сваёй кнізе «Штодзённасць за лініяй фронту. Акупацыя, калабарацыя і супраціў у Беларусі» (Мн., 2005) увагі і
КНІГІ ОНЛАЙН
