Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Акрамя нямецкіх уладаў, свой уплыў на асноўныя напрамкі іх культурнай палітыкі ніколі не забывалася рабіць мясцовая інтэлігенцыя, імкнучыся забяспечыць у ёй як мага большую ролю нацыянальнага фактару. Таму невыпадкова праблемы культуры так часта і грунтоўна асвятляліся на старонках газеты «Голас вёскі»1, асабліва калі яе рэдагаваў А. Сянькевіч. Пры ім былі нават спробы зірнуць на гэтую праблему з пункту гледжання самой тэорыі, як, напрыклад, у артыкуле «Кулыура вёскі — культура на вёсцы» (1942, 2 лютага). У ім справядліва адзначалася, што культура вёскі «дала надзвычай каштоўныя вартасьці ў нашую агульную нацыянальную культуру». Літаратуру вёскі аўтар справядліва бачыць у багатых казках і апавяданнях, прыгожых песнях, мастацтва — у прыгожай вопратцы, упрыгожваннях свайго асяроддзя. Ёсць на вёсцы і агульначалавечая культура, але яе «трэба ў такі спосаб уводзіць на вёску, каб яна не забівала собскіх культурных вартасьцяў вёскі — культуры беларускай вёскі».
Адсутнасць забарончых захадаў з боку цывільных нямецкіх уладаў у дачыненні да беларускай нацыянальнай культуры давала магчымасць развіваць яе, гаварыць народу праўду аб прычынах яе дэфармацыі ў часы Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі і ў апошняе дзесяцігоддзе перад нападам Германіі на СССР. У гэтым плане шмат слушнага выказана Рыгорам Залуцкім у артыкуле «Шануйма сваю культуру!» («Голас вёскі», 7 жніўня 1942 г.). Пачынаеццаён з кароткай характарыстыкі гістарычнага шляху, пройдзенага беларускай культурай: «Праз вякі і ліхалецьці йшоў наш беларускі народ, рабаваны то маскалямі, то палякамі. Ані грубае абмаскальваньне, ні шляхецкае апалячваньне не зламала душы беларуса, не даканалі нас як народ — нацыю і не задушылі нашае самабытнае культуры. На
1 Выдавалася на беларускай мове ў Менску з 1 кастрычніка 1941 да 16 чэрвеня 1944 г. Усяго выйшла 140 нумароў.
29
род, нібы той волатасілак, устаяў перад заходняй і ўсходняй навалай і захаваў у сабе тое, чым ганарымся мы, сяньняшнія нашчадкі — сваю мову і песьні, свой беларускі характар і дасьціпнасьць, свае звычаі і ўклад жыцьця».
Па зразумелых прычынах аўтар артыкула не мог пісаць, што і ва ўмовах нямецкай акупацыі нашага краю тут могуць адбывацца працэсы размывання нацыянальнага патэнцыялу духоўнага жыцця беларусаў, але ўжо пад уплывам развітой культуры Нямеччыны. Відаць, таму ён так настойліва заклікаў інтэлігенцыю, асабліва настаўніцтва, да паўсюднага збору вуснай народнай творчасці, запісу «старадаўных беларускіх скокаў і гульняў, звычаяў і традыцый і з дапамогай беларускага друку, нашае газеты «Голас вёскі» зрабіць іх вядомымі ўсяму беларускаму народу. Для настаўнікабеларуса, які жыве з народам і для народу, для вучня школы няма больш прыемнага грамадзскага абавязку, як вывучыць і вынесьці на паказ усяму сьвету яскравыя праявы самабытнай духовай культуры свае вёскі, свае воласьці». Рыгор Залуцкі тлумачыў, што на вялікай дзялянцы беларускай нацыянальнай культуры існуе «для настаўнікаў і вучняў нашых школаў... непачаты край працы, бо ўсё тое, што тапталася й прыніжалася ворагамі нашага народу, асабліва за апошняе чверцьвечча, — мы мусім цяпер адрадзіць і аднавіць». Пісаць такое надзённае пра культуру падчас нямецкай акупацыі, калі немагчыма было прадбачыць далейшы лёс беларускага народа, мог толькі аўтар, моцна ўлюбёны ў свой край, гатовы ўсім спрыяць яго духоўнаму росквіту.
Ва ўсе часы, пры любых абставінах важным паказчыкам культуры кожнай краіны з’яўляецца яе тапанімія, зразумела, калі яна арганічна ўпісваецца, адпавядае нацыянальнай традыцыі, праўдзіва адлюстроўвае гісторыю, прыродныя асаблівасці, быт людзей. Беларусі вельмі рэдка ўдавалася мець, карыстацца такой тапаніміяй, чаму перашкаджалі ўлады і Рэчы Паспалітай, і Расійскай імперыі, а таксама ідэалагічныя службы СССР. Зыдэалагізаваныя бальшавікамі назвы многіх населеных пунктаў, іх вуліц, плошчаў, паркаў, сквераў акупанты ніяк не маглі прыняць. Беларусам далі права ў гэтых мэтах выкарыстоўваць нацыянальную тапанімію, якую новыя гаспадары пастараліся насыціць і нямецкімі матэрыяламі. Усё гэта вельмі прадумана правялі ў сталічным горадзе Генеральнай акругі Беларусь Менску. Згодна з указам яго камендатуры ад 4 лістапада 1941 г. тут было перайменавана звыш 120 вуліц і завулкаў. Так, «вуліца імя К. Маркса стала называцца вуліцай Адраджэння, Рэвалюцыйная — Рагнеды, Энгельса — Тэатральнай, Кірава — Спартыўнай, Інтэрнацыянальная — імені П. Крачэўскага (беларускі паэт, драматург, гісторык, са снежня 1919 г. старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. — Л. Л.), Камсамоль
30
ская — А. Гаруна, Пушкіна — Скарыны, Савецкая — Галоўнай, Маскоўская — Варшаўскай, плошча Свабоды—Высокім местам»1. 3 пункту гледжання беларускага нацыянальнага інтарэсу такую замену назваў вуліц можна лічыць цалкам апраўданай. З’явіліся і такія новыя назвы вуліц, як Нямецкая, Ганзейская, Саксонская, Дрэздэнская, Турэмная, Царкоўная. Дзеля перайменавання назваў вуліц выкарыстаны імёны шэрага вядомых нямецкіх палітычных дзеячаў, у тым ліку рэйхсканцлера Германскай імперыі фон Бісмарха (18711890). У дадзеным выпадку ўжо цалкам відавочна імкненне акупантаў унесці ў тапанімію Менска чужы для яго нямецкі элемент.
На працягу ўсіх гадоў акупацыі падобнае назіралася і на іншых дзялянках культуры, і калі яна, нягледзячы на праявы анямечвання, нідзе ні ў чым не паддалася ёй, не страціла нават у самай мізэрнай ступені сваёй самабытнасці, дык толькі таму, што было каму адстойваць яе. Рабілася ж гэта людзьмі трывалай нацыянальнай самасвядомасці, не абыякавымі да лёсу беларускага народа.
1 Беларусь в годы Велнкой Отечественной войны 19411945. Мннск, 2005. С. 108.
31
Раздзел III
Наданне кіраўніцтвам ГАБ прыярытэту беларускай нацыянальнай культуры
Стварэнне Генеральнай акругі Беларусь давала крышку надзеі, што культурнае жыццё тут можна будзе будаваць у адпаведнасці з традыцыйным мясцовым укладам. Бяда толькі ў тым, што ў кіраўніцтве акругі знаходзілася нямала асобаў з вельмі павярхоўнымі ведамі датычна беларускага пытання, негатыўнага стаўлення да яго галоўнага кампаненту — культуры. Уважыць апошні не збіралася і бальшыня актывістаў з ліку польскіх грамадскіх і культурных дзеячаў, шэрагі якіх інтэнсіўна папаўняліся на тэрыторыі былой Заходняй Беларусі за кошт рээміграцыі. У некаторых яе раёнах усталявалася небяспечнае для мясцовага насельніцтва супрацоўніцтва немцаў з палякамі. Апошнія мелі сваіх прыхільнікаў і сярод кіраўнічага ядра Генеральнай акругі Беларусь. Таму не такой простай справай сталася пераканаць яго ў неабходнасці першачарговага ладкавання менавіта беларускага нацыянальнага жыцця ў межах падначаленай Генеральнаму камісарыяту Беларусь тэрыторыі. Як нішто іншае, перашкаджалі гэтаму руйнавальныя вынікі паланізацыі і русіфікацыі, што яскрава выяўлялася нават і на паводзінах даволі шырокага пласта мясцовай інтэлігенцыі — гэтага самага актыўнага чынніка нацыянальнага жыцця ва ўсіх неасіміляваных народаў. Зыходзячы з тагачаснай рэальнай сітуацыі, В. Кубэ меў пэўныя падставы сцвярджаць наступнае: «Беларусь была найперш, у самым сапраўдным значэнні гэтага слова, не больш як імглістым геаграфічным паняццем»1. Ці не папярэджанне гэта сучасным палітыкам і ідэолагам, якія небяспечныя наступствы можна чакаць і ад іх курсу па наданні на этнічнай зямлі беларусаў прыярытэту ў яе духоўным жыцці рускім стандартам, бо гэта ж непазбежна закончыцца поўнай дэнацыяналізацыяй, стратай імі сваёй культурнай самабытнасці? Такіх пакалечаных чужой культурай беларусаў не назавуць самабытным этнасам ні іх сябры, ні іх ворагі. Балазе, даваенных беларусаў яшчэ не давялі да такой ступені нацыянальнай дэфармацыі, хаця і шмат чаго адмысловага, арыгінальнага пазбавілі ў выніку паланізацыі і русіфікацыі.
1 Цыт. па: Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мінск, 1993. С. 74.
32
Недастатковая выразнасць беларускай нацыянальнай адметнасці ў шэрагу акругаў ГАБ, прычыну чаму, яшчэ раз падкрэслю, трэба шукаць у згубных наступствах палітыкі паланізацыі і русіфікацыі, не раз выкарыстоўвалася нямецкімі ўладамі для перакройкі адміністрацыйных межаў гэтай акругі на карысць яе суседзяў, галоўным чынам Украіны і Літвы, дзе не існавала праблем з далучэннем іх жыхароў да актыўнай нацыянальнай дзейнасці. Так, у студзені 1942 г. першай з іх перадалі Бярозаўскі раён. У красавіку таго ж года добры надзел зямлі ад Генеральнай акругі Беларусь атрымала Літва. Усё гэта не магло не хваляваць В. Кубэ, бо кожны ж палітык любіць кіраваць не якімнебудзь астраўком, а ладным тэрытарыяльным абшарам. Такім чынам самыя высокія нямецкія палітыкі сваімі этнічна неабгрунтаванымі захадамі па змяненні адміністрацыйных межаў штурхалі В. Кубэ да прыняцця дадатковых практычных захадаў па актывізацыі нацыянальнай дзейнасці на падведамнай яму тэрыторыі, да чаго ўсё большую зацікаўленасць пачалі выказваць і дастаткова шырокія колы неабыякавых да лёсу свайго краю людзей.
Немалаважнае значэнне для нацыянальнай культуры карэннага насельніцтва ГАБ меў і той факт, што адсутнасць цвёрдага погляду на беларусаў як на самастойны, адрозны ад сваіх суседзяўславян народ не служыла для нямецкіх уладаў падставай, каб і надалей захоўваць ці ўзмацняць на гэтай зямлі польскі і рускі ўплывы. Куды меншае зло бачылася імі ў адраджэнні, узмацненні тут пазіцый беларускага нацыяналізму. Надзея акупантаў на падтрымку яго мясцовым насельніцтвам у бальшыні выпадкаў спраўдзіліся, асабліва на першым этапе, да пачатку разгортвання партызанскага руху. I як высветлілася, самая негатыўная рэакцыя ў нацыянальна актыўнай часткі грамадства была выклікана найперш валюнтарысцкім разбазарваннем акупантамі беларускіх этнічных земляў, бо не хацелася, каб на выпадак атрымання нейкай, хай сабе і самай урэзанай, формы аўтаноміі, яе даводзілася б усталёўваць на крайне абмежаваным пятачку. Вось бачым, як трэба захоўваць нацыянальную самасвядомасць народа не толькі ў мірны час, але і ў гады суровых акупацыйных выпрабаванняў.
Супадзенне падыходаў і В. Кубэ, і шырокага кола беларускіх грамадскіх дзеячаў да актывізацыі нацыянальнай працы пазітыўна адбілася на яе стане. Самым жа надзейным сродкам для падтрымкі беларускага нацыяналізму была прызнана не эканоміка, а спрадвечная, прыродная для мясцовага насельніцтва культура, надзейна адгароджаная ад колішніх польскага і рускага ўплываў. У выдадзеным генеральным камісарам В. Кубэ неўзабаве пасля заняцця гэтай пасады Часовым школьным рэгуляміне пісалася наступнае: «§ 1... Дбаньне аб беларускай культуры, звычаях і асьве
КНІГІ ОНЛАЙН
