Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
41
ламат не мог не выкарыстаць такой нагоды, каб чагосьці не сказаць на карысць акупацыйнай палітыкі фашысцкага рэйху: «Упершыню я маю радасць браць удзел у нацыянальнай урачыстасці беларускага народу. Мы, нацыяналсацыялістыя, маем зусім асаблівае зразуменьне народжанае народам культуры, і вы знойдзеце ў гэтай галіне вашае работы зусім асаблівае падтрыманьне з нашага боку. Ад сэрца жадаем вам у гэтым першым дасягненьні шчасьця й просім вас у яшчэ большай меры падтрымліваць работу Беларускае Народнае Самапомачы. Яна мае важнае значаньне для вашага собскага народу, які пад моцнай аховай Адольфа Гітлера й нямецкага народу можа весці свой собскі спосаб жыцьця. Што тут ёсьць чужое, будзе адкінутае. Ад вас саміх залежыць прыкласьці свае сілы да абароны супроць таго, хто захоча перашкодзіць рабоце тут»1.
Паблажлівае стаўленне В. Кубэ да беларускага пытання дазваляла навуковай, творчай інтэлігенцыі, без аглядкі па баках, будаваць сваю дзейнасць з улікам нацыянальных інтарэсаў, смела ісці ў народ і гаварыць яму ўсю праўду пра мінулае, схіляць да актыўнага ўдзелу ў ладкаванні нацыянальнага жыцця ў рамках дазволенага акупацыйнымі ўладамі. Ва ўсім гэтым выключна важную ролю адыгрываў перыядычны друк. Для яго была закрыта толькі прапаганда савецкага ладу жыцця, затое ніхто не забараняў пісаць пра самыя адметныя старонкі з гісторыі беларускага народа, нацыянальнадзяржаўнага, культурнага развіцця, якія бессаромна былі сфальсіфікаваны царскімі і бальшавіцкімі ідэолагамі. Акупацыя заспела беларусаў практычна ў поўным гістарычным бяспамяцтве: айчынная гісторыя не выкладалася ні ў агульнаадукацыйнай школе, ні ў сярэдніх спецыяльных і вышэйшых навучальных установах. Усяго гэтага не мог не ўлічваць акупацыйны перыядычны друк. На яго старонкі прыйшлі дагэтуль для абсалютнай бальшыні людзей невядомыя матэрыялы пра першую беларускую дзяржаву — Полацкае княства, пра прыярытэтнае значэнне беларускага фактару ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. He забываліся гаварыць беларусам пра дастаткова высокі ўзровень і самабытнасць іх культуры ў Сярэднявеччы. Дзякуючы старанням журналістаў многае стала вядомым чытачам пра масавыя фізічныя рэпрэсіі бальшавіцкага рэжыму.
Калі В. Кубэ, бачачы слабыя бакі ў культуры беларускага народа зза яе моцнай зрусіфікаванасці, лічыў, што з дапамогай ажыццяўлення шэрага мерапрыемстваў адпаведнага характару можна паступова выправіць становішча да лепшага, дык яго пераемнік па пасадзе Курт фон Готберг (верасень 1943 чэрвень 1944 г.) зай.маў у многім зусім процілеглую пазіцыю. Ён ставіў у
1 Беларуская газэта. 1942. 12 ліпеня.
42
дакор беларусам, «што яны не ведаюць уласнай мовы (а гэта ж не іх віна, а многіх пакаленняў рускіх афіцыйных асімілятараў! —Л. Л.), быў супраць адкрыцця культурных устаноў накшталт Менскага тэатра і лічыў, што культурная праца не павінна выходзіць паза межы самага прымітыўнага ўзроўню»1.
Няцяжка зразумець, што забеспячэнне беларускай культуры толькі такога ўзроўню зрабіла б яе зусім безабароннай перад анямечваннем, якое рана ці позна абавязкова прыйшло б у наш край, пагражаючы яму поўнай стратай сваёй самабытнасці. Такога ніяк не жадаладапусціць нацыянальнай арыентацыі беларуская творчая інтэлігенцыя і рабіла нямала ў экстрэмальных умовах акупацыі ў галіне адукацыі, па развіцці прафесійных пластоў культуры, забеспячэнні функцыянавання беларускамоўнага перыядычнага друку.
He ў прыклад сваёй непадзельнай з цывільным насельніцтвам палітычнай, эканамічнай дзейнасці нямецкія акупацыйныя ўлады не лічылі неабходным строга прытрымлівацца такога падыходу да пытанняў культурнага жыцця на захопленай тэрыторыі. Тут многае перадавалася самой мясцовай творчай інтэлігенцыі, што ёю было ўспрынята з належным разуменнем, вялікай адказнасцю перад заняволеным на невядома які час народам. Цалкам правільным трэба прызнаць захады па ўмацаванні кадравага патэнцыялу культуры адданымі нацыянальнай ідэі асобамі, чаму не перашкаджалі і самі акупанты. Найбольш такіх асобаў мелася, натуральна, у Менску, у т. л. і за кошт прыезджых, пераважна з Вільні: доктар славянскай філалогіі і гісторыі Янка Станкевіч, паэтэса Наталля Арсеннева, публіцыст, гісторык Язэп Найдзюк, паэт, публіцыст Уладзіслаў Казлоўскі і інш. Беларускі нацыянальны актыў прыхільна паставіўся да неаднаразовых запэўніванняў гітлераўскіх акупацыйных уладаў, што пры іх Беларусь будзе жыццёвай прасторай яе ўласнага народа. Пры такім жаданым статусе нішто не перашкаджала будаваць культурнае жыццё беларусаў з улікам іх нацыянальных традыцый, моцна здэфармаваных паланізацыяй і русіфікацыяй, у т. л. і ў міжваенны перыяд.
У Генеральнай акрузе Беларусь практычна амаль на працягу ўсяго часу яе існавання назіраліся адрозненні ў стаўленні людзей як да самога акупацыйнага рэжыму, так і ладкавання ў яго ўмовах нацыянальнага жыцця. Ва ўсходняй і цэнтральнай частках колішняй БССР, дзе знаходзілася нямала людзей, так ці інакш звязаных з дзейнасцю бальшавіцкай партыі і камсамола, што не магло не паўплываць на іх ідэалогію, нямецкія парадкі ўспрымаліся як штосьці крайне варожае, з чым трэба весці бязлітасную барацьбу.
1 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 175.
43
Да таго ж існаваў страх панесці адказнасць за актыўны ўдзел у сацыялістычным будаўніцтве ў Савецкай Беларусі. Таму чакаць, што пасля адступлення Чырвонай Арміі на гэтай тэрыторыі адбудзецца ўсплёск нацыянальнакультурнай дзейнасці, ніяк не даводзілася. He трэба забывацца, што многія з тых, хто і сапраўды мог бы ахвотна, самааддана заняцца ёю, не дажылі да гэтай часіны, стаўшы бязвіннай ахвярай масавых савецкіх рэпрэсій. Нарэшце, нельга не ўлічваць і даволі высокую ступень русіфікацыі насельніцтва БССР у межах да верасня 1939 г., асабліва інтэлігенцыі, да чаго як след прыклалі рукі і самі савецкія ўлады ў перадапошнія даваенныя гады. Словам, вялікага спадзеву, што насельніцтва былога савецкага давераснёўскага абсягу Генеральнай акругі Беларусь загарыцца нястрымным жаданнем узбагаціць сваё культурнае жыццё прыродным нацыянальным матэрыялам, не магло мецца.
Сказанае вышэй зусім нехарактэрным было для жыхарства, асабліва яго інтэлігентнага пласта, астатняй тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь. Тут людзі не зведалі на сабе вялікага ўздзеяння бальшавіцкай ідэалогіі, паспелі няблага разабрацца ў сутнасці савецкай дэмакратыі да пачатку вайны Германіі з Савецкім Саюзам. He сакрэт, што акурат вайна шмат каго з грамадскапалітычных і культурных дзеячаў былой Заходняй Беларусі выратавала ад прымусовай высылкі ў Сібір, на Крайнюю Поўнач, у Казахстан і іншыя суровыя паводле сваіх кліматычных умоў раёны неабсяжнай «краіны Ільіча». Такія дзеячы з прыхільнасцю паставіліся да ліквідацыі бальшавіцкага палітычнага рэжыму ў выніку захопу Беларусі нямецкімі войскамі і без усялякага прамаруджвання пастараліся актывізаваць сваю нацыянальнакультурную працу.
Далучаная да культурнай дзейнасці ў акупаванай Беларусі інтэлігенцыя добра разумела, што ў тых экстрэмальных умовах надзвычай важна не адарваць ад нацыянальнакулыурных традыцый моладзь — будучыню беларускага народа. Найбольш адукаваная яе частка, прычым даволі значная па колькасці, свае ўяўленні пра Германію звязвала не з Гітлерам і яго блізкім асяроддзем, а з Шылерам і Гётэ, Бахам і Бетховенам і іншымі таленавітымі асобамі гэтага народа, таму вельмі лёгка магла пацягнуцца да яго кулыуры, у чым, несумненна, былі зацікаўлены акупанты, і з гадамі цалкам адарвацца ад сваіх прыродных духоўных каштоўнасцяў, г. зн. трапіць пад прэс анямечвання. Дарэчы, яго ціску ў перыяд Сярэднявечча і нават пазней не перанеслі многія адгалінаванні народаў славянскай супольнасці. Дапусціць такое з беларускім народам, лічылі яго адукаваныя, прагрэсіўныя колы, было б найвялікшым злачынствам, таму ўвесь час трымалі ў полі свайго зроку маладыя пакаленні. Самым важным у працы з імі трэба лічыць арганізацыю адпаведнай нацыянальнаму інтарэсу сістэмы адукацыі, пра што будзе падрабязная гаворка ў адмысловым параграфе кнігі.
44
Як неўзабаве высветлілася, моладзь стала аб’ектам самай пільнай увагі да сябе і з боку акупацыйных уладаў. Уплываць на яе нацыянальным сілам сталася зусім нялёгкай справай, іншым разам, здавалася, амаль безнадзейнай. Менавіта не яны, а мясцовая адміністрацыя стварыла ў чэрвені 1943 г. ледзь не цалкам паслухмяны ёй Саюз беларускай моладзі (СБМ), эталонам для якога з’яўляўся германскі саюз гітлераўскай моладзі (Гітлерюгенд).
Як і ва ўсіх іншых падобнага роду выпадках, В. Кубэ не мог не выкарыстаць дзень заснавання СБМ дзеля заваявання вялікага даверу ў насельніцтва сваёй акругі. Выступаючы з гэтай нагоды ў гарадскім тэатры Менска, ён пацешыў прысутных тут, і найперш моладзь, наступнымі словамі: «Беларускі народ на працягу сотні год свае гісторыі знаходзіўся ў сьцені сваіх больш магутных суседзяў. Але тое, што беларускасьць на працягу паўтысячагодзьдзя ўтрымалася ў сваёй радзіме і ўтрымала адзінства свае нацыянальнае асабістасьці, сведчыць аб самароднай сіле гэтага зацятага сялянскага народу. У беларускім народзе параўнальна вялікая частка нардычнае крыві. Гэта тлумачыць тое, што беларусы ня далі сябе зьнішчыць... ні Польшчы, ні царскаму гвалтоўнаму панаваньню, або бальшавіцкаму крываваму тэрору»1.
Да працы ў кіраўнічых структурах СМБ прыйшло нямала таленавітых арганізатараў, а галоўнае — шчыра адданых карэнным інтарэсам Бацькаўшчыны асобаў. Цалкам заслужана пасаду кіраўніка СБМ аддалі Міхасю Ганько. Ён быў не толькі добрым арганізатарам, але меў яшчэ здольнасці да рознабаковай творчай дзейнасці: спрабаваў сябе ў паэзіі, рэдагаваў і выдаваў часопіс СБМ «Жыве Беларусь!».
Па многіх параметрах адпавядала сваёй пасадзе другая па ранзе пасля М. Ганько асоба галоўная кіраўнічка юначак СБМ Надзея Абрамава. Па адукацыі медык (закончыла Менскі медыцынскі інстытут), таму і на кіраўнічай пасадзе ў СБМ рэгулярна выступала перад моладдзю з дакладамі па пытаннях аховы здароўя. Друкавалася ў часопісе «Жыве Беларусь!». Прызнаннем аўтарытэту гэтай асобы ў мясцовых уладаў трэба лічыць і абранне яе ў ліпені 1943 г. сябрам Беларускай рады даверу пры Генеральным камісарыяце Беларусі. Удзельнічала ў працы Другога ўсебеларускага кангрэсу (27 чэрвеня 1944 г.).
КНІГІ ОНЛАЙН
