Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Сваімі стараннямі і ўласным прыкладам Н. Абрамавай удалося залучыць у шэрагі СБМ нямала нацыянальна актыўнай моладзі. 1 часцей за ўсё гэта былі навучэнцы, настаўнікі. Да апошніх належала і ўраджэнка в. Бор Наваградскага раёна Галіна Бузук. Па рэкамендацыі Н. Абрамавай яна спачатку працавала культур
1 Голас вёскі. 1943. 29 чэрвеня.
45
ным рэферэнтам ў Кіраўнічым штабе СБМ, а затым рэдагавала інструктарскі бюлетэнь аддзела прапаганды гэтага штаба. Нягледзячы на вялікую занятасць па службе ў г. Бузук заўжды знаходзіўся час для напісання вершаў, якія вызначаліся сваім нацыянальным патрыятызмам, верай у шчаслівую будучыню роднай Бацькаўшчыны. Такія матывы захоўваліся ў вершах нават і пасля таго, як іх аўтар, ратуючыся ад савецкай Феміды, апынуўся на тэрыторыі Германіі. Пацвердзіць сказанае можна такімі радкамі аднаго з іх, што быў надрукаваны ў часопісе «Малады змагар» (Берлін, 1944, № 3):
Беларусь — наша казкабыліна, Беларусь — наша шчасцежыццё, Вер, што прыйдзе калісьці хвіліна, I прыгорнеш нас горача зноў!
He прыгарнула. Пасля дэпартацыі ў СССР губляецца след таленавітай паэткі. А некаторыя ж лічылі, што з гадамі ў паэзіі яна можа быць нароўні з Наталляй Арсенневай.
Дзейнасць СБМ стала знаходзілася «пад кантролем аддзела моладзі Генеральнага камісарыята Беларусь (кіраўнікі В. Шульц, В. Гроземан) і спецслужбаў. Вышэйшы орган СБМ — Кіруючы штаб на чале з М. Ганько (мужчыны) і Н. Абрамавай (жанчыны)... На месцах арганізоўваліся акруговыя і павятоўныя штабы саюза»1. I хаця стваральнікамі Саюза ставілася за мэту выхаванне беларускай моладзі ў духу германскага нацыяналсацыялізму, нацыянальнапатрыятычныя сілы ўсяляк імкнуліся не дапусціць яе ўзгадавання ў адрыве ад карэнных інтарэсаў сваёй дарагой Бацькаўшчыны. Пераконваюць у гэтым многія палажэнні са «Статута арганізацыі моладзі «Саюз Беларускай моладзі» (СБМ)», у прыватнасці такое:
«Правесьці нацыянальнапатрыятычнае ўзгадаваньне праз азнаямленьне з мінуўшчынаю беларускага народу і краю, вывучэньне роднае беларускае мовы і культуры, разьвіцьцё сваіх нацыянальных асаблівасьцяў і пазнаньне свае Бацькаўшчыны»2. Такі выразны крэн у бок нацыянальнага меў поўнае апраўданне, бо будучае беларускага народа бачылася моцна знітаваным з еўрапейскімі народамі, найперш з нямецкім, з іх высокай культурай. Ад кантактаў з імі беларусы, як след не паклапаціўшыся пра ўтрываленне ўсяго нацыянальнага ў сваёй культуры, маглі б даволі хутка трапіць пад культурнамоўную асіміляцыю, мо яшчэ больш небяспечную за паланізацыю і русіфікацыю. У Статуце падкрэслівалася, штотолькі пры наяўнасці ў беларускага народа культурнай адметнасці яго
1 ЭГБ. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 248.
2 Туронак Юры. Людзі СБМ. Вільня. 2006. С. 168.
46
можна будзе «з годнасьцяй прыняць у сфэру эўрапэйскай культуры, з насамаперш у вабсяг культуры заходняэўрапэйскай»’.
Нямецкія акупацыйныя ваенныя і цывільныя ўлады не перашкаджалі беларусам, як і іншым народам, будаваць сваё культурнае жыццё так, каб у ім у поўнай пашане было нацыянальнаспецыфічнае, бо яшчэ не надышоў час мэтанакіраванага буйнамаштабнага анямечвання заваяванага насельніцтва. СБМ не мог не выкарыстаць такой сітуацыі. Цяжкасцяў было нямала, прычыны чаму трэба шукаць не толькі ў характэрных для любой акупацыі ўмовах, але і ў крайне негатыўных наступствах паланізацыі і русіфікацыі. Жывыя носьбіты гэтых формаў культурнамоўнай асіміляцыі не бяздзейнічалі і ў гады нямецкай акупацыі, што абцяжарвала ход адбудовы духоўнага жыцця беларусаў на нацыянальных асновах. У пэўнай ступні адчувалася гэта і ў арганізацыі працы з моладдзю, чаго нельга было не ўлічваць кіраўніцкім структурам. Іх старанні сталіся зусім не марнымі. Маецца дастаткова пераканаўчых прыкладаў, што сябры СБМ добра разумелі свае абавязкі перад родным краем, паважалі, імкнуліся жыць яго нацыянальнакультурнымі традыцыямі, ставячы іх вышэй за прынесеныя на Беларусь з усходу ці захаду духоўныя стандарты. Сцвярджаць так дазваляе змест многіх дасланых моладдзю матэрыялаў у свой часопіс «Жыве Беларусь!», шэраг якіх даслоўна прыведзены ў дадатку да кнігі Юры Туронка «Людзі СБМ», да разгляду якіх не раз будзе звяртацца аўтар гэтых радкоў.
Першы нумар часопіса «Жыве Беларусь!» выйшаў у Менску ў свет ужо праз месяц пасля заснавання СБМ. Выдаваўся ён на беларускай мове. Усяго выйшла толькі 12 нумароў. На іх старонках, апроч афіцыйных матэрыялаў, змяшчаліся артыкулы па гісторыі Беларусі, паэтычныя творы, прычым даволі часта і саміх сяброў СБМ.
3 афіцыйных матэрыялаў вартыя ўвагі пададзеныя ў першым нумары часопіса «Дзесяць запаветаў юнака і юначкі», з якіх самае непасрэднае дачыненне датэмы маёй працы маетрэці «Шануй сваю родную мову, родныя песьні і казкі і дбай аб развіцьці і пашырэньні беларускае культуры». Нічога падобнага да гэтых нацыянальнапатрыятычных слоў не даводзілася мне сустракаць у інструкцыйных дакументах кіраўнічых органаў камсамола Беларусі ці сучаснага Беларускага рэспубліканскага саюза моладзі, мо таму маладыя пакаленні беларускага народа за савецкім часам і сёння з’яўляюцца такімі абыякавымі да сваіх нацыянальнакультурных традыцый, аддаюць перавагу песням у чужой мове.
1 Туронак Юры. Людзі СБМ. С. 168.
47
Як бачым, такога негатыву ніяк нельга сказаць пра ідэолагаў і арганізатараў СБМ. У гады акупацыі беларускі народ усур’ёз сутыкнуўся з праблемай біялагічнага выжывання, а сяброў СБМ заклікаюць і, як толькі могуць, дапамагаюць шанаваць сваю родную культуру, мову, песні, казкі. Ужо ў год стварэння СБМ кампазітар Мікола ШчаглоўКуліковіч «падрыхтаваў «Юнацкі спеўнік». Акрамя нацыянальнага гімна «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» і папулярных традыцыйных песень, у спеўнік увайшло некалькі новых, у тым ліку «Беларусь, наша мацікраіна...», «У гушчарах» на словы Наталлі Арсенневай, «Марш арлянятаў» на словы Міхася Каваля, усе ў музычнай апрацоўцы Шчаглова. Таксама была ўключана багдановічаўская «Пагоня» ў новай музычнай апрацоўцы гэтага кампазітара і песня Альбіна Стэповіча «Беларусь перад усім», якая лічылася гімнам СБМ»'. Ужо самі назвы ўключаных у «Юнацкі спеўнік» песень даюць падставы сцвярджаць пра яго выразную нацыянальнапатрыятычную скіраванасць. Яна ж была характэрна і для бальшыні песень (друкаваліся з нотамі), змешчаных у часопісе «Жыве Беларусь!». Няцяжка ўявіць, як моцна ўплываў на настрой юнакоў і дзяўчат куплет з песні «Гэй, з намі радамі» (словы М. Ганько, музыка А. Камароўскага):
Сяньня сілы маладосьці сорам дома марнаваць, трэба шчыльнымі радамі йсці Радзіму будаваць2.
Шчырым, зайздросным нацыянальным патрыятызмам вызначаліся многія вершы адной з самых папулярных і актыўных аўтарак часопіса «Жыве Беларусь!» сябра СБМ Галіны Бузук. Прырода шчодра надзяліла яе паэтычным талентам. Недарэмна некаторыя напісаныя ёю вершы набылі вялікую папулярнасць сярод сяброў СБМ. У непадробнасці ўласцівага Галіне Бузук беларускага патрыятызму добра пераконваюць радкі з верша «Сябры», звернутыя да юнака, расчараванага ў дасягненні поспеху ў нялёгкім змаганні за шчасце радзімы:
О, браце! Ня ведаеш ты, што змаганьне! Што толькі грудзьмі нам няволю ламаць, Што трэба нам, покі ў руках сілы стане, Змагацца і помсты жалеза каваць!
1 Туронак Юры. Людзі СБМ. С. 110.
2 Тамсама. С. 202.
48
Сказанае вышэй пра публікацыі часопіса «Жыве Беларусь!» было характэрна і матэрыялам перыядычнага органа Наваградка «Покліч». Такую назву часопіса можна разглядаць як даніну павагі да яго папярэднікаў — беларускага грамадскапалітычнага часопіса «Покліч» (Коўна; вясна 1926 вясна 1927 г.) і газеты Беларускай партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў Заходняй Беларусі «Покліч» (Вільня, з лістапада 1927 г.), якія шмат увагі надавалі праўдзіваму асвятленню нацыянальнакультурнага жыцця беларусаў «усходніх крэсаў» Другой Рэчы Паспалітай. Сярод аўтараў наваградскага часопіса «Покліч» сустракаюцца навучэнцы мясцовай настаўніцкай семінарыі. He можа не здзіўляць іх упэўненасць у светлае будучае роднага краю, хаця пісаць пра гэта даводзілася ў трывожным для яго 1943 г. Так, свой верш «Сьмела да мэты» («Покліч», 1943, № 1, кастрычнік) вучаніца 1га класа семінарыі Тамара Гладкая пачынае наступнымі радкамі:
Адыйшла ўжо пакута, нядоля, Гора вечнае, зьдзекі, прымус. Зацьвіла ўжо народная воля — Зможа вольна зажьшь Беларус!1
Усё гэта было бясконца далёка ад рэчаіснасці, але, як бачым, настаўнікам удавалася пасеяць у душах некаторай часткі навучэнцаў такія беспадстаўныя ва ўмовах нямецкай акупацыі рамантызм і аптымізм.
Нават і ў час, калі ўжо мала хто верыў у перамогу Германіі, А. Якубовіч у звернутым да моладзі вершы «Заклік» («Жыве Беларусь!», 1944, № 7) прамаўляе такімі патрыятычнымі радкамі:
Наперад! Наперад! Дарогай адзінай без страху ўсе мы пайдзём.
Гуртуймася дружна ў моцна любімай адзінай сям’і СБМ!
He абыходзіў увагай моладзь і прысвечаны для дарослых перыядычны друк, бо далучаныя да дадзенай справы людзі добра разумелі, як важна, каб у гэтую выпрабавальную для беларускага народа часіну ўзгадоўвалася ўлюбёная ў родны край змена, не кідала яго ў пошуках для сябе лепшай долі. ІІІмат павучальнага для сябе мог узяць малады чытач з верша паэтамаладнякоўца Міхася
1 Туронак Юры. Людзі СБМ. С. 186.
49
Каваля’ «Арляняты маладыя» («Беларуская газэта», 11 жніўня 1943 г.). Паэтычнымі сродкамі ён заклікаў моладзь падымаць у сонца не нямецкія з фашысцкай свастыкай сцягі, а «белчырвонабелыя», моцна трымацца культурных традыцый сваіх бацькоў:
Каб зьвінела наша песьня
Над старонкай роднаю, Каб гарэла наша сэрца Радасьцю народнаю.
Такія пажаданні не грэх было б камусьці з самых смелых выказаць і сёння, асабліва на адрас творчай інтэлігенцыі, якая ў сябе дома ў дзясяткі, а мо і ў сотні разоў больш намаганняў прыкладае дзеля развіцця, распаўсюджвання рускай, чым беларускай песеннай культуры.
Двухбаковае (мясцовай адміністрацыі і нацыянальнапатрыятычных сіл) уздзеянне на Саюз беларускай моладзі ў вырашальнай ступені ўплывала на змест, характар ладжаных ім мерапрыемстваў. У адных выпадках яны цалкам задавальнялі акупацыйныя ўлады, у другіх — служылі карэнным нацыянальным інтарэсам Бацькаўшчыны. Другая катэгорыя мерапрыемстваў значна пераважала над першай. Асабліва гэта датычыла культурнаасветнай дзейнасці. Дарэчы, яна выходзіла далёка за этнічныя межы Беларусі. Станавілася проста абавязковым правілам: калі пасланцы СБМ накіроўваліся ў Германію з канцэртамі мастацкай самадзейнасці, яны павінны былі быцьтолькі нацыянальнабеларускімі, каб дапамагчы еўрапейцам сфармаваць правільнае ўяўленне пра беларускую культуру і народ, якому яна належыць. Сёння ж нават дзяржаўныя прафесійныя артыстычныя калектывы не лічаць патрэбным ехаць на гастролі з нацыянальнабеларускім рэпертуарам і больш прапагандуюць за мяжой рускую, чым уласную культуру, што перашкаджае сцвярджэнню ў сусветнай супольнасці народаў погляду на беларусаў як на самабытны этнас.
КНІГІ ОНЛАЙН
