Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Там, дзе дзейнасць СБМ была асабліва цікавай, змястоўнай, стаць яе сябрам выказвалі жаданне таксама маладыя людзі небеларускай нацыянальнасці. Менавіта так вырашыў вучань беларускай пачатковай школы ў Любчы, паляк па паходжанні Чэслаў Сенюх, сёння многім добра знаёмы сваімі перакладамі на польскую мову твораў беларускіх аўтараў, у т. л. і паэмы Якуба Коласа «Новая зямля». Пры сустрэчы ўлетку 1992 г. з карэспандэнтам газеты
1 Сапр. Язэп Лешчанка. Ураджэнец Слуцкага павета. Друкавацца пачаў з 1929 г. У 1942 г. трапіў у нямецкі палон, але ў наступным годзе быў выпушчаны на волю і жыў у Менску.
50
«Літаратура і мастацтва» У. Панадай ён з асаблівым пачуццём праспяваў наступныя радкі з гімна СБМ:
Беларусь, хай слова гэта будзіць новы дух між нас! Нам дабро яе — во мэта і найвышэйшы наш наказ. Hi сляза ані стагнанне, ні пакора ані страх.
Толькі праца і змаганне — гэта наш да мэты шлях!1
Асэнсоўваючы гэтыя радкі і час іх з’яўлення на свет, ніколькі не сумняваешся ў беларускім нацыянальнапатрыятычным прадвызначэнні СБМ. Праўда, у моц розных прычын сёйтой з яго сяброў падаўся служыць у нямецкіх дапаможных вайсковых фармаваннях. Моладзь ішла на такі крок не з большым жаданнем, чым як гэта было характэрна ўсім жыхарам былых «усходніх крэсаў» Другой Рэчы Паспалітай пры іх дэпартацыі савецкімі рэпрэсіўнымі органамі ў далёкія малаабжытыя раёны СССР.
Нацыянальнапатрыятычнаму выхаванню моладзі ніколі не перашкаджала прысутнасць у Статуце СБМ і палажэнняў прагерманскага характару, да прыкладу наступнага: «Вызваліць беларускую моладзь ад варожых і шкодных уплываў, адрадзіць яе маральна і ўзгадаваць у дусе Новае Беларусі пад моцным правадырствам нацыяналсацыялістычнае Нямеччыны». Дзейнасць СБМ павінна была будавацца так, каб моладзь моцна ўсвядоміла «сабе ўсё гістарычнае значэньне таго, што яна жывець у эпоху Адольфа Гітлера, Правадыра Новай Эўропы». I ўсё ж на першым месцы ў працы з беларускай моладзю стаяла не падрыхтоўка яе да жыцця ў абноўленай Еўропе, а шчырае, самаахвярнае служэнне свайму нацыянальнаму ідэалу.
Як бачым, вялікае жаданне ў вольнай ад уплыву бальшавіцкага ідэалагічнага апарату моладзі працаваць на карысць беларускага нацыянальнага інтарэсу было такім непасрэдным, што гэтаму не адважыліся ставіць палкі ў колы нават фашысцкія каты. А яны абавязкова павінны былі стрымліваць актывізацыю беларускага нацыянальнакультурнага жыцця, бо, не зрабіўшы такога, ставіліся б непераадольныя перашкоды анямечванню насельніцтва гэтага абсягу акупаваных тэрыторый.
Абсалютная бальшыня з сяброў СБМ не спыняла сваю працу на карысць беларускай справы і ў эміграцыі. Сярод іх ёсць нямала такіх, хто зрабіў важкі ўнёсак у жыццё беларускай дыяспары. Але не пазайздросціш тым сябрам СБМ, што засталіся дома. Калі камусьці і пашчасціла не трапіць у турэмныя засценкі, усё ж у сваёй службовай кар'еры доўгі час даводзілася сустракацца з рознага роду
1 Літаратура і мастацтва. 1992. 26 чэрвеня. С. 16.
51
перашкодамі. А вось у дачыненні да сяброў Саюза рускай моладзі, які дзейнічаў і на Беларусі ў зоне нямецкага вайсковага камандавання, савецкія рэпрэсіўныя службы не праяўлялі такой строгасці.
Бясспрэчна, сваім публічным падтрыманнем беларускай нацыянальнай ідэі акупанты найперш думалі пра тое, як найбольш карысці зрабіць для фашысцкага рэйха. I з задуманага іх удалося нямала чаго ажыццявіць. Але ж з надання прыярытэту нацыянальнабеларускаму ў культурнаасветнай дзейнасці на тэрыторыі ГАБ не маглі не здабыць чагосьці карыснага і сапраўдныя патрыёты з ліку яе карэнных жыхароў. Гэта, як будзе паказана ніжэй, пацвярджаецца шматлікімі прыкладамі з практыкі працы ўстаноў адукацыі і культуры, перыядычнага друку, рэлігійнацаркоўных структур.
Паколькі стан культуры беларусаў падчас акупацыі ў многім залежаў ад месца пражывання іх у той ці іншай ваеннаадміністрацыйнай адзінцы, яе (культуру) найлепш за ўсё асвятляць менавіта з улікам такога фактару, пачаўшы з Генеральнай акругі Беларусь, з той прычыны, што акурат на яе тэрыторыі найбольш яскрава выявіліся як сама палітыка акупантаў у сферы культуры, так і ўдзел у ёй мясцовага насельніцтва.
Тагачаснай інтэлігенцыі нацыянальнай арыентацыі нельга не быць удзячнымі, што яна, нават будучы так моцна аслабленай у выніку масавых савецкіх фізічных рэпрэсій, усё ж знайшла ў сабе дастаткова розуму і сілы, каб у гады фашысцкай акупацыі не паддацца прынесенаму ёю сюды культурнаму ўплыву і будаваць духоўнае жыццё краю не ў адрыве ад яго спрадвечных традыцый. Павага да іх была такой магутнай і шчырай, што з роляю дамінанты беларускага фактару ў культурным жыцці Генеральнай акругі Беларусь не магло не лічыцца нават само яго кіраўніцтва. Пераканаўча сведчаць пра гэта, напрыклад, ужо раней цытаваныя мною словы з выступу В. Кубэ 7 ліпеня 1942 г. у Баранавічах: «Настаў час, што беларускі народ на беларускіх землях павінен сам тварыць сваё жыцьцё. На гэтай зямлі беларускай не мае што рабіць ані маскаль, ані паляк»1. Як вынікае са сказанага, на ёй нічога не павінны былі рабіць і немцы. Адзіным законным гаспадаром у Беларускім доме культуры натэрыторыі ГАБ прызнавалася яе карэннае насельніцтва, што станоўча адбівалася на аздараўленні яго нацыянальнай самасвядомасці. Наданнем прыярытэту беларускаму фактару ў сферы культуры забяспечвалася дасягненне ёю пэўнага поспеху нават і ва ўмовах жорсткага фашысцкага акупацыйнага рэжыму, няспыннай барацьбы з ім партызанаў і падпольшчыкаў. Такі поспех добра прасочваецца на ўсіх дзялянках культурнаасветнай дзейнасці беларускага народа.
1 Цыт. па: Весялкоўскі Юры. Дух часу. С. 286.
52
Раздзел IV
Заснаванне і функцыянаванне нацыянальнай сістэмы адукацыі
§ 1. Супольна з бацькамі і грамадскасцю
He паспеў народ як след апамятацца ад таго, што здарылася 22 чэрвеня 1941 г., хоць збольшага разабрацца, чаго трэба чакаць ад чужацкай улады, як надышоў час пасылаць дзяцей вучыцца ў школу. He дазволіць такога з прычыны крутых перамен у жыцці не мелася б аніякага здаровага сэнсу. Дапусціць такое, каб дзеці школьнага ўзросту засталіся паза адукацыяй, бадзяліся, дзе каму задумаецца, гэта значыла б садзейнічаць разумоваму адставанню беларускай нацыі ў цэлым. На падобнае магла б пайсці нямецкая вайсковая і цывільная адміністрацыя, але толькі не прагрэсіўная, з вялікай адказнасцю за лёс народа частка беларускага грамадства. Ей было добра вядома, што ва ўсіх захопленых фашысцкай Германіяй краінах ніхто не адмяняў закладзенай у іх здаўна сістэмы адукацыі. У яе толькі ўносіліся пэўныя карэктывы з мэтай абавязковага вывучэння нямецкай мовы (там, дзе яна не выкладалася), гісторыі і геаграфіі Германіі. Пагадзіцца на такую карэкцыю лічылася нацыянальна зарыентаванай беларускай інтэлігенцыяй за меншае зло, чым аддаць дзяцей у распараджэнне вуліцы. Ініцыятыва па распачынанні дзейнасці агульнаадукацыйных школ цалкам належала такому стану інтэлігенцыі, а не акупантам, хаця поўнасцю ігнараваць і іх ролю ніяк нельга.
3 вядомых беларускіх нацыянальных дзеячаў ніхто не зрабіў так багата для арганізацыі навучання дзяцей на тэрыторыі ГАБ, як удзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса ў снежні 1917 г. у Менску, прыхільнік беларусізацыі касцёла, выдавец газеты «Беларускі фронт» у Вільні (май 1936 да 1939 г.) ксёндз Вінцук Гадлеўскі. У сталіцу ГАБ ён прыехаў адразу ж пасля ўсталявання тут цывільнай акупацыйнай улады і стварэння першых мясцовых беларускіх культурнаасветных устаноў. Яму «ўдалося пераканаць нямецкія цывільныя ўлады аб патрэбе адчынення як найхутчэй, дзе можна, пачатковых школаў. Тады пры генеральным камісарыяце Беларусі бьгў створаны Беларускі галоўны школьны інспектарат, аза галоўнага школьнага інспектара бьгў прызначаны кс. В. Гадлеўскі.
53
Насельніцтва і настаўнікі прыхільна адгукнуліся на ініцыятыву школьнага інспектарата»1.
3 удзелам мясцовых уладаў тэрмінова разгарнулася праца па падрыхтоўцы школ да заняткаў, забеспячэнні іх неабходным абсталяваннем, падручнікамі ідапаможнікамі, настаўніцкімі кадрамі. Пэўныя цяжкасці ў школ меліся з палівам, тым больш, што зіма 1941/42 г. сталася на дзіва марознай. He заставаліся безудзельнымі да праблемы адукацыі бацькі школьнікаў, асабліва ў правядзенні рознага роду рамонту памяшканняў для заняткаў, нарыхтоўцы дроў. Дзякуючы такім клопатам і ва ўмовах акупацыі ўдалося ў першы навучальны год пасадзіць за парты даволі вялікую колькасць дзяцей. 3 бацькамі, якія па тых ці іншых прычынах не жадалі пасылаць дзяцей (ва ўзросце да 14 гадоў) у школу, мясцовымі ўладамі і настаўнікамі праводзілася адпаведная растлумачальная праца. Тут яны строга кіраваліся ўказаннямі гаўляйтара В. Кубэ ад 10 верасня 1941 г. датычна ўвядзення абавязковага навучання ўсіх дзяцей ад 7 да 14 гадоў, не жадаючы браць на сябе віну за яго зрыў. Ва ўказаннях чорным па белым было напісана: «За ажыцьцяўленьне гэтага (ахопу дзяцей ва ўзросце ад 7 да 14 гадоў школьным навучаннем.—Л.Л.) адказныя старшыні гарадоў, раёнаў і воласьцяў... Хто не пасылае дзяцей у школу, павінен быць пакараны»2.
У шэрагу выпадкаў здаралася і такое, што бацькоў агітавалі паслаць дзяцей, якім яшчэ не споўнілася 15 гадоў, паўторна ў сёмы клас, хаця такую адукацыю яны ўжо атрымалі перад вайной. Асноўны аргумент падобнага падыходу: зараз, маўляў, такія дзеці набудуць з ведаў у сёмым класе і шмат чаго такога, што ім не жадала даць савецкая школа. I пэўная доля праўды была ў такой аргументацыі. На яе паддаліся і мае бацькі, паслаўшы сваю старэйшую дачку Ліду 1927 г.н., выпускніцу (1941 г.) сёмага класа Магільнянскай сярэдняй школы (Уздзенскі раён Мінскай вобласці) у сёмы клас мясцовай школы, створанай увосень 1941 г. па ініцыятыве акупантаў.
У гэтых указаннях не забыўся В. Кубэ і пра самых маленькіх грамадзян нашага краю, прадпісваючы, каб пад нямецкім наглядам ствараліся «ва ўсіх гарадах дзіцячыя сады, якія возьмуць догляд над дзецьмі, маці якіх працуюць. 3 дзяўчат, якія падлягаюць працоўнай службе, мусяць быць вылучаныя адпаведныя сілы... да працы ў дзіцячых садах»3. He прамінуў гаўляйтар выказацца датычна адукацыі яўрэяў, якая цалкам адпавядаладыскрымінацыйнай
1 Нашаслова. 1993. 17лютага.
2 3 асабістага архіва гісторыка Вольгі Сафонавай.
КНІГІ ОНЛАЙН
