Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
1 Выдаваўся ў 19421944 гг. у Рызе на беларускай і рускай мовах.
2 Цыт. па: Народная газета. 1998. 8 ліпеня.
3 Звязда. 1991. 20 лютага.
37
Беларусі тыя цесныя 150 год, у якія народ і край заставаліся прыгнечаныя Пецярбургам, былі толькі ланцугамі нядолі й нявольніцтва. У канцы XVIII стагодзьдзя беларусы толькі зьмянілі недастойнае польскае ярмо на расейскае нявольніцтва. Ці быў белы або чырвоны цар — заўсёды гэта было панаваньнем кроўначужога гвалту, які панявольваў беларусаў».
Цяжка сказаць, прыведзеная цытата ёсць вынік самастойных тэарэтычных разваг В. Кубэ ці яна ўпісаная ў яго артыкул кімсьці са штату рэферэнтаў. Аднак у любым выпадку змест цытаты падзяляўся В. Кубэ. Значыцца, ён прызнаваў Беларусь засамабытны этнічны край і не атаясамліваў яго народ з усходнім суседам. А ў працах жа абсалютнай бальшыні рускіх навукоўцаў сцвярджалася зусім адваротнае. Ад яго не адышлі некаторыя з горатэарэтыкаў, палітыкаў і ў нашыя дні.
У гэтым артыкуле В. Кубэ ў зусім іншым ракурсе, чым прынята ў нас, характарызаваў нацыянальную палітыку цывільных нямецкіх уладаў у дачыненні да беларусаў. Кіраўнік акругі ніколькі не сумняваецца, што яна забяспечвае шляхі да новага жыцця «сумленнаму, здароваму й несапсутаму ў сваім ядры беларускаму народу... Беларускую мову мы, немцы, ахоўваем і апякуемся ёю. Поле й хата, сямейнае жыцьцё, школа, царкоўная свабода, культура, тэатр, асьвета й мастацтва ў беларускім характары — вось тая мэта, якую мы ставім перад «найбольш нязнаным народам Эўропы», як называлі беларусаў. Ад самога беларускага народу залежыць паказаць сябе годным таго даверу, які мае да яго Вяліканямеччына. Бальшавіцкая Расея руйнуе, нацыяналсацыялістычная Вяліканямеччына будуе.
(...) 10 міліёнаў беларусаў стаяць безабароннымі паміж 90 міліёнамі расейцаў і 18 міліёнамі палякаў. 100 міліёнаў немцаў гарантуюць 10 міліёнам беларусаў нацыянальнае самасьцьверджаньне ў коле народаў вызваленскай Эўропы. Менск ужо ня будзе больш рэклямавым прадмесьцем Масквы й сталінскіх бандытаў! Менск павінен стацца цэнтраляю собскага беларускага жыцьця пад нямецкім правадырствам (здорава сказана: собскае жыццё пад чужым правадырствам?! — Л. Л.) у новай Эўропе. Але Беларусь мусіць прыйсьці да самасьведамасьці і энэргічна ўзяцца за заданьні, вызначаныя ёй Празорам. Беларусь больш — ня форт выпаду чырвоных валадароў супроць Эўропы, а мяжа новай Эўропы супроць стэпавага духу маскалёў».
Несумненна, такія словы гаўляйтара цешылі душу і сэрца тых беларусаў, што верылі, прыкладалі вялікія намаганні дзеля развіцця роднага краю ў поўнай гармоніі з яго нацыянальнымі, а не звонку гвалтам навязанымі стандартамі. Да таго ж сказанае першай палітычнай асобай Генеральнай акругі Беларусь абавязвала
38
ўсіх падначаленых яе ўладзе не перашкаджаць дзеянням творчай інтэлігенцыі па навядзенні нацыянальнага парадку ў родным доме беларусаў. I якіхнебудзь сур’ёзных бар’ераў яна не сустракала ў сваёй працы, хаця ў атачэнні В. Кубэ знаходзілася нямала палітыкаў, у т. л. і даволі высокага рангу, якія на беларускую справу глядзелі з пазіцый нацыяналсацыялізму, на першым плане ў якога стаяла паступовае анямечванне ўсіх падняволеных народаў. I толькі перыядычныя выступленні В. Кубэ ў абарону беларускай этнакультурнай самабытнасці стрымлівалі дэструктыўныя дзеянні яго апанентаў. Ці ж можна было не лічыцца з нацыянальнымі традыцыямі карэннага насельніцтва ГАБ, калі не мінула і месяца ад надрукавання вышэйзгаданага артыкула В. Кубэ, як ён ізноў зрабіў чарговую публічную заяву на карысць беларусаў: «Настаў час, што беларускі народ на беларускіх землях павінен сам тварыць сваё жыцьцё. На гэтай зямлі беларускай не мае што рабіць ані маскаль, ані паляк»'.
He выключана, што В. Кубэ, як і бальшыня высокіх нямецкіх палітыкаў, цвёрда верыў у канчатковую перамогу Германіі ў вайне і быў не супраць пасля заканчэння яе і надалей трымаць уладу над падначаленай Генеральнаму камісарыяту Беларусь тэрыторыяй. А каб апошнюю ў выніку ўсталявання новых адміністрацыйных межаў не далучылі да якоганебудзь іншага палітыкатэрытарыяльнага фармавання, усяляк імкнуўся ўмацаваць беларускую этнакультурную адметнасць. 3 такім жа фактарам звычайна лічацца палітыкі, калі размова датычыць пытанняў будовы дзяржаўнага жыцця нават і пакораных народаў. Той жа з іх, хто страціў, не імкнецца да адраджэння ўласцівай яму этнакультурнай адметнасці, як правіла, не набывае статусу дзяржаўнай нацыі. На гэта варта было б звярнуць увагу і сучасным беларускім дзяржаўным, грамадскапалітычным, культурным дзеячам, так заклапочаным праблемай аб’яднання Беларусі з яе амаль дашчэнту дэфармаваным нацыянальным жыццём з Расіяй.
Дзеля больш поўнага ўяўлення пра стаўленне В. Кубэ да беларускага нацыянальнага пытання падам яшчэ адну цытату з яго публічных выступленняў. Падчас іх гаўляйтэр найчасцей за ўсё стараўся гаварыць пра беларускую мову, бо для яго не з’яўлялася сакрэтам, што апошняй давялося зведаць у суровыя гады паланізацыі і русіфікацыі. Выступаючы ў ліпені 1942 г. у Баранавічах, ён паабяцаў даць Беларусі, акрамя «палітычнае правадырства», яшчэ і «свабоднае разгортваньне свае собскае першаіснасьці, свае мовы, культуры й мастацтва», лічыў, што як толькі паўстане Беларуская самаахова, яна «павінна прычыніцца да таго, каб Беларусь сталася бясспрэчным прасторам беларускага народу, дзе кожны могбы свабоднагаварыць сваёй моваю...»2.
1 Цыт. па: Весялкоўскі Юры. Дух часу. Беласток; Лёндан. 2005. С. 286.
2 Голас вёскі. 1942.16 ліпеня.
39
Такія, бяспрэчна, надзвычай карысныя для беларускай справы публічныя выказванні В. Кубэ рабіў не толькі дзеля якіхнебудзь прапагандысцкіх мэтаў, бо многае з агучанага ім, хаця і з вялікай цяжкасцю, усё ж увасаблялася ў жыццё. Тут у першую чаргу можна адзначыць неблагія для ўмоў акупацыі дасягненні ў арганізацыі дзейнасці нацыянальных устаноў адукацыі і культуры, выданні газет, часопісаў і кніг, пра што ніжэй будзе весціся падрабязная гаворка. Упершыню больш за 150 гадоў на беларускай этнічнай тэрыторыі ГАБ, а таксама на нашых землях, што ўключылі ў рэйхскамісарыят «Украіна», у акругу «Беласток», у Віленскім краі не функцыянавала аніводнай рускай школы, на што не паступала ні скаргаў, ні заяў ад бацькоў. А вось палякі выказвалі незвычайную актыўнасць да арганізацыі школ з роднай мовай навучання і гатовыя былі да аднаўлення характэрнай «усходнім крэсам» сістэмы адукацыі ўзору да 17 верасня 1939 г. 3 гэтым у іх нічога не атрымалася галоўным чынам дзякуючы ўмяшальніцтву кіраўніцтва Генеральнай акругі Беларусь і самога В. Кубэ.
Адсутнічаў у Генеральнай акрузе Беларусь і рускамоўны перыядычны друк, што не прычынілася да ўзнікнення якоганебудзь апазіцыйнага руху. 3 беларускамоўнай перыёдыкі самыя вялікія наклады мелі «Беларуская газэта» і «Голас вёскі». Шырокім попытам у насельніцтва карысталася «Баранавіцкая газэта», апошні нумар якой выйшаў 26 чэрвеня 1944 г. Настаўнікі школы і вучні знаёміліся з патрэбнымі ім матэрыяламі на старонках часопісаў «Беларуская школа», «Школа і жыцьцё». У Саюза беларускай моладзі быў уласны часопіс «Жыве Беларусь!».
Нацыянальнапатрыятычныя сілы мелі бясконцую радасць, што В. Кубэ распарадзіўся на ўсёй тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь надаць толькі беларускай мове статус адзінай афіцыйнай у абслугоўванні цывільнага жыцця, што так рэдка назіралася ў айчыннай гісторыі. Многія добра памяталі, як беларускую мову не пускалі ў грамадскі ўжытак царскія чыноўнікі, як мэтанакіравана сталі абмяжоўваць яе сацыяльныя функцыі іх савецкія калегі пасля адыходу ад дзяржаўнай палітыкі беларусізацыі. Косткай у горле была беларуская мова для чынавенства «ўсходніх крэсаў» Польшчы. I тут на табе, зусім не шараговы нямецкі нацыст гаўляйтар В. Кубэ з такой пашанай паставіўся да беларускага слова. Іншым разам чыноўнікі мясцовай цывільнай адміністрацыі імкнуліся забяспечыць беларускай мове статус адзінай афіцыйнай, не спыняючыся нават перад прымусам, праз выкарыстанне антыдэмакратычных метадаў, што толькі кампраметавала добрую задуму. Вядомы спецыяліст па праблеме гісторыі Беларусі ў гады нямецкай акупацыі Юры Туронак у якасці доказу прыводзіць прыклад, калі ў чэрвені 1942 г. у Слонімскай акрузе прынялі рашэнне караць грашовым штрафам
40
тых, хто ў працоўны час не карыстаецца беларускай ці нямецкай мовамі. Датычыла гэта ў першую чаргу польскамоўных асобаў, бо паруску на Слонімшчыне проста не было каму размаўляць.
В. Кубэ імпанавала паўсядзённая стваральная праца творчай інтэлігенцыі па адбудове, упарадкаванні нацыянальнага жыцця. He выключана, што менавіта пад уплывам такіх старанняў ён неаднаразова рабіў публічныя заявы пра сваё жаданне ў чымсьці дапамагчы адраджэнню беларускага краю, які ў мінулым так шмат перажыў самых цяжкіх і несправядлівых выпрабаванняў. Падобная пазіцыя гаўляйтара не магла не прывабліваць да сябе беларускіх дзеячаў нацыянальнай арыентацыі. Даволі хутка ў аснове сваёй прыязныя дачыненні ўсталяваліся паміж такімі дзеячамі і кіраўніцтвам Генеральнай акругі Беларусь, што толькі ішло на карысць нацыянальнакультурнай справе.
Пры нагодзе В. Кубэ не адмаўляў сабе папрысутнічаць на рознага роду беларускіх культурнаасветных мерапрыемствах, часта пакідаючы ў кнізе наведвальнікаў свой водгук: нязменнастаноўчы. He думаецца, што такое рабілася толькі дзеля здабыцця павагі ў беларускага народа, у разліку на неабходную ад яго падтрымку. Гаўляйтар і без гэтага меў дастаткова сілы, паўнамоцтваў, каб спаўна распараджацца лёсам жыхароў падначаленай яму тэрыторыі. Таму паважлівае стаўленне В. Кубэ да беларускіх духоўных каштоўнасцяў можна растлумачыць толькі яго высокім культурным узроўнем, павагай да прыгожага. Усім такім людзям уласціва не толькі вялікая любоў да культурнамоўных традыцый уласнага, але і іншых народаў. У крывавую бойню з СССР фашысцкая Германія кінула нямала і самых таленавітых прадстаўнікоў культуры і мастацтва, і бальшыня з іх, трапіўшы ў іншыя краіны, павандалісцку не ставіліся да іх духоўнага багацця. Бясспрэчна, да катэгорыі такіх асобаў належаў і В. Кубэ.
Ведаючы пра шчырае захапленне В. Кубэ беларускай традыцыйнай культурай, яе гарачыя прыхільнікі імкнуліся не ўпусціць ніводнай зручнай нагоды, каб не запрасіць яго папрысутнічаць на тым ці іншым мерапрыемстве. Каб хоць неяк парушыць суровае правіла вайны: «Музы маўчаць, калі гавораць гарматы», заклапочаныя цяжкім лёсам беларускага народа асобы загадзя пачалі з вясны 1942 г. старанна рыхтавацца да правядзення самага любімага ім свята Купалля, якое доўгія гады не адзначалася зза ўведзенай на яго забароны бальшавікамі. Акупанты ж з пэўных выгодных і для сябе меркаванняў не сталі пярэчыць вяртанню да жыцця гэтага старажытнага свята. У Менску месцам правядзення яго выбралі парк ля ракі Свіслач. Прысутнічалі на свяце нават прадстаўнікі гарадской ваеннай і цывільнай адміністрацый на чале з генеральным камісарам гаўляйтарам В. Кубэ. Вядома ж, хітры палітык, тонкі дып
КНІГІ ОНЛАЙН
