Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Даводзіцца толькі здзіўляцца, як у тых экстрэмальных умовах маглі ўцалець карпусы некаторых устаноў культуры, найперш самой беларускай сталіцы, у тым ліку опернага тэатра, Дзяржаўнага драмтэатра № 1, Дзяржаўнай бібліятэкі.
Здаралася і такое, што акупанты да сваіх рук прыбіралі каштоўнасці паасобных грамадзян. Такое зведаў на сабе і слонімскі мастак Антон Карніцкі: яго 180 твораў вывезлі ў Ня.меччыну2. I ўвогуле трэба зазначыць, што рабаўнікоўакупантаў найбольш за ўсё цікавілі набыткі менавіта дадзенай катэгорыі творчай інтэлігенцыіі, бо ў іх заўсёды можна было знайсці і «прысабечыць» штосьці каштоўнае, арыгінальнае, нетое, што, скажам, у беларускіх савецкіх пісьменнікаў з іх творамі пра сацыялістычную савецкую рэчаіснасць. Апошнія пераважна раскрадаліся, нішчыліся цывільнымі грамадзянамі. Так, ад асабістай бібліятэкі Янкі Купалы з яе 10 тыс. экзэмпляраў кніг на час вызвалення Менска ад акупантаў захавалася толькі 4 тыс.
He можа не здзіўляць і такі факт, што акупанты палічылі патрэбным адправіць у Германію з дома польскай пісьменніцы Элізы Ажэшкі ў Гродне мармуровы камін з вялікім люстрам. Праўда, пасля вайны яго ўдалося вярнуць на сваё законнае месца.
Практычна нічога не засталося падчас акупацыі, але ўжо па іншых прычынах, ад багатага бібліятэчнага скарбу вядомага гісторыка, бібліёграфа, бібліяфіла Рамуальда Зямкевіча (18811944), які перад вайной жыў у Варшаве. Па сведчанні сучаснікаў, яго кватэра «ўяўляла сабою прыватны музей гісторыі беларускай кнігі, дзе побач са старадрукамі (Бібліяй Скарыны, Слоўнікам
1 Навіны АНБ. 1995. 12 мая.
2 Наша слова. 2009. 19 жніўня.
20
Памвы Бярынды) суседнічалі беларускія аўтографы А. Рыпінскага, В. ДунінаМарцінкевіча, А. ВярыгіДарэўскага, Я. Лучыны. Большасць з іх так ніколі не пабачыла свет: падчас варшаўскага паўстання 1944 г. ягоны скарб быў расцярушаны, а сам гаспадар загінуў у гестапаўскіх засценках»1.
3 усяго нарабаванага ў Беларусі і вывезенага ў Нямеччыну ўдалося вярнуць толькі нязначную частку. Вайна і акупацыя прычынілі беларускаму народу каласальныя страты ў матэрыяльнай базе і кадравым патэнцыяле культуры, прычым страты ў бальшыні выпадкаў — незаменныя. Беларуская нацыянальная культура заўжды будзе адчуваць на сабе велізарныя страты тых суровых выпрабавальных гадоў. Яе ніколі не абміналі ваенныя ліхалецці, але тое, што здарылася з ёю падчас фашысцкай акупацыі, не мела месца на працягу ўсёй айчыннай гісторыі.
1 Літаратура і мастацтва. 1999. 4 чэрвеня. С. 13.
21
Раздзел II Культура ў планах акупацыйнай палітыкі
Першыя пяцьдзесяць дзён вайны фашысцкай Германіі з СССР карэнным чынам змянілі жыццё людзей на значнай тэрыторыі Беларусі. Толькі нямногія з іх, пераважна чыноўнікі савецкага і партыйнага апаратаў, наркаматаў і ведамстваў, кіраўнікі прадпрыемстваў і ўстаноў, самыя вядомыя дзеячы дзяржаўнага сектара культуры змаглі своечасова эвакуіравацца на ўсход. Абсалютная ж бальшыня насельніцтва нават і не думала зрушвацца з месца. Відаць таму, што беларусам не прывыкаць гібець пад чужым прыгнётам. Дый у многіх жа ў памяці захоўваліся невыносныя ўмовы бежанскага жыцця падчас Першай сусветнай вайны.
Усталяванне нямецкага акупацыйнага рэжыму адразу паставіла перад беларускім грамадствам архіскладанае пытанне: як трэба жыць у становішчы пакоранага народа. На хуткае вызваленне ад чужынцаў ніхто не разлічваў, чаму паспрыялі маланкавае, панічнае адступленне Чырвонай Арміі і шпаркае прасоўванне на ўсход нямецкіх войскаў. Людзей моцна ўражваў высокі ўзровень тэхнічнай аснашчанасці заваёўнікаў. Дый баявому духу нямецкага салдата нельга было не пазайздросціць. Амаль поўная страта ўпэўненасці ў хуткім ці ўвогуле ў вяртанні савецкай улады абавязвала як след падумаць пра зусім не простае прыстасаванне да ўмоў жыцця пад нямецкай акупацыяй. Напачатку асаблівай вастрыні такой праблемы не адчувалі тыя, хто не страціў даху над галавой, падчас выкліканага ўцёкамі савецкай адміністрацыі безуладдзя змог няблага запасціся прадуктамі харчавання, крайне неабходнымі прамтаварамі. Пра падпольную барацьбу з акупантамі думалі і штосьці рабілі толькі нязначныя сілы камуністаў і камсамольцаў. Гэта ўжо пазней яна набудзе шырокі размах.
На першым часе не назіралася масавага выступу цывільнага насельніцтва супраць заваёўнікаў. А яго, на добры лад, і не трэба вельмі ўмешваць у кровапралітную барацьбу з узброенымі да зубоў вайскоўцамі, бо яны заўжды будуць выходзіць з баявых сутычак з меншымі людскімі стратамі, чым неспрактыкаваныя ў гэтых справах цывільныя жыхары. Пэўныя сілы ў акупаванай Беларусі не ўзялі пад увагу такі фактар, таму пад канец вайны яна і не далічылася свайго кожнага чацвёртага жыхара. У іншых жа саюзных рэспубліках, што трапілі пад акупацыю, такіх людскіх ахвяр не назіралася. На пачатку ўсталявання на беларускай зямлі чужога
22
ваеннапалітычнага рэжыму ў яе жыхароў не было асаблівага жадання і рэальнай магчымасці змагацца з ім. У значнай ступені тлумачылася гэта крайне негатыўным стаўленнем многіх з іх да скінутага фашысцкімі заваёўнікамі савецкага палітычнага рэжыму. За дзесяцьпятнаццаць перадваенных гадоў людзям давялося зведаць нямала сур’ёзных выпрабаванняў, сярод якіх у першую чаргу трэба адзначыць у аснове сваёй прымусовую суцэльную калектывізацыю сельскай гаспадаркі, барацьбу з надуманымі ідэалагічнымі службамі бальшавіцкай партыі нацыянальнымі дэмакратамі (нацдэмамі), масавае фізічнае знішчэнне ў 19371938 гг. ні ў чым не вінаватай найлепшай часткі грамадства. Нацыянальна самасвядомыя пласты насельніцтва з поўнай падставай былі моцна незадаволеныя тым, што на пачатку 30х гадоў ЦК КП(б)Б і ўрад рэспублікі ўзялі курс на паступовае згортванне дзяржаўнай палітыкі беларусізацыі, у выніку чаго беларускай мове давялося ледзь не цалкам здаць свае функцыі рускай мове ў вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных установах, службовым справаводстве партыйных і савецкіх органаў, наркаматаў і ведамстваў, прадпрыемстваў і ўстаноў. Ва ўсіх гэтых бедах людзі ўпотай абвінавачвалі Маскву, што адмоўным чынам не магло не паўплываць на іх стаўленне да рускага народа ў цэлым, тым больш, што прадстаўнікі апошняга займалі самыя высокія пасады ў партыйным і дзяржаўным апаратах, рэпрэсіўных органах БССР, якія сваімі антыдэмакратычнымі дзеяннямі прычынілі тут столькі зла і бяды. Павышаную актыўнасць на такіх пасадах у пералічаных апаратах і органах праяўлялі таксама і асобы яўрэйскай нацыянальнасці, што не магло не парадзіць непрыязь да яе ў значнай часткі беларускага грамадства, якая ў той ці іншай ступені была закранута рэпрэсіямі.
Велізарныя выдаткі савецкай каманднабюракратычнай сістэмы кіравання грамадствам, асабліва ў пытаннях нацыянальнай палітыкі, найбольшую незадаволенасць выклікалі ў інтэлігенцыі, што моцна паўплывала на паводзіны апошняй, калі яшчэ як след не вымалявалася ў першыя месяцы акупацыі яе звярынае аблічча. Інтэлігенцыя, як ніякая іншая сацыяльная група насельніцтва, панесла самыя адчувальныя страты ў сваіх шэрагах падчас масавых рэпрэсій 30х гадоў, якія без дай прычыны праводзілі савецкія карніцкія службы пад ідэалагічным правадырствам бальшавіцкай партыі. Таму меў рацыю дэкан аддзялення палітычных навук Свабоднага ўніверсітэта (Берлін) Іаханес Шлоотц заявіць: «Нямецкая прапаганда дасягала пэўных поспехаў (у час акупацыі Беларусі. — Л. Л.) і з прычыны палітыкі Сталіна ў Беларусі — палітыкі, аб якой і цяпер нагадваюць нам Курапаты пад Мінскам»1. Некаторым выратаваным у выніку
1 Нямецкая прапаганда на Беларусі. 19411944. Мінск, 1996. С. 6.
23
вайны ад няспынных здзекаў з боку савецкіх рэпрэсіўных органаў яна ўспрымалася — хаця і цалкам не апраўдана — як нейкі божы дар. У пакутніка сталінскай таталітарнай палітычнай сістэмы паэта Масея Сяднёва ёсць такія радкі:
Як радасць для сябе вайну я прывітаў Радком маім лірычнейшым салютам.
* * *
Я самалёту кожнаму над галавой Жадаў найлепшай удачы...'
Вось да якога святатацтва можа прывесці нават чалавека з багатым прыродным паэтычным талентам варожы чалавецтву палітычны рэжым.
Пра незадаволенасць многіх людзей барацьбой савецкага рэжыму з «нацдэмамі», маштабамі масавых рэпрэсій, свядомым ухіленнем партыі і дзяржавы ад далейшага правядзення палітыкі беларусізацыі вельмі добра ведалі ў Германіі. Таму, каб перацягнуць на свой бок нацыянальна самасвядомую частку беларускага народа, нямецкія акупацыйныя ўлады імкнуліся паказаць яму, што ў адрозненне ад усталяваных бальшавіцкіх парадкаў цяпер ніхто не будзе абмяжоўваць беларускі край у правах будаваць сваё культурнае жыццё на прыродным падмурку. I яно, хаця і з неверагоднымі цяжкасцямі, усё ж паступова адбудоўвалася ў адпаведнасці з уласнымі нацыянальнакультурнымі традыцыямі. Тымі традыцыямі, якія некалькі соцень гадоў не прызнавалі прапольскай арыентацыі ўлады Рэчы Паспалітай, царскае самадзяржаўе, савецкі бальшавіцкі рэжым.
Захопленая войскамі Вермахта ў першыя дні вайны значная частка савецкай тэрыторыі не з’яўлялася для акупантаў якімсьці абсалютна невядомым краем. Яго ўдалося досыць грунтоўна пазнаць у гады Першай сусветнай вайны. Працягвалі назапашваць веды па ім і пазней, над чым супольна працавалі нямецкія разведвальныя і ідэалагічныя службы. Гэта, да прыкладу, добра вынікае з наступных слоў змешчанага ў нямецкім часопісе «Нацыяналсацыялістычны штомесячнік» (лістапад 1930 г.) артыкула «Нацыянальнае выхаванне немцаў»:«... наша нацыянальнае развіццё павінна быць скіравана на Усход; неабходна ведаць край і мову для таго, каб там можна было
1 Народная газета 1998. 2 ліпеня.
24
атабарыцца»1. Працытаваныя словы былі напісаны за дзесяць гадоў да пачатку Другой сусветнай вайны. За гэты час адпаведныя структуры Германіі паспелі нямала сабраць і прааналізаваць матэрыялаў пра заходнія саюзныя рэспублікі СССР, у тым ліку і Беларускую ССР, якія (матэрыялы), напэўна ж, былі выкарыстаны ў складзеным у канцы 1941 г. галоўнай управай імперскай канцылярыі Гімлера самым агрэсіўным у XX ст. акце — гітлераўскім плане «Ост». У шэрагу яго месцаў беларусы названыя сваім сапраўдным імем. Так, у пададзеным пад нумарам два дакуменце ёсць такая фраза: «Пры абыходжанні з мясцовым насельніцтвам усходніх абласцей мы павінны зыходзіць з таго, што нам давядзецца прызнаць па магчымасці больш асобных народаў і ўсталяваць сваё дачыненне да іх, г. зн. побач з палякамі і яўрэямі мы павінны падумаць пра ўкраінцаў, беларусаў...»2. Як вядома, у дзяржаўнай ідэалогіі царскай Расіі гэтыя народы, асабліва апошні, з вялікай нацяжкай прызнаваліся за самабытныя. Іх разам з вялікаросамі вельмі ахвотна злівалі ў адзін агульны этнас — рускія.
КНІГІ ОНЛАЙН
