Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
33
це зьяўляецца аднэй з істотных задач школ Генеральнай акругі Беларусі. Іншыя народнасьці: палякі і расейцы, якія жывуць на жыцьцёвым абшары, павінны засвойваць беларускую культуру»1.
Такі ўласцівы цывілізаваным краінам погляд на іх культуру, падтрыманы і «новымі гаспадарамі» Беларусі, не маглі не пдзяляць пэўныя колы яе нацыянальнай творчай інтэлігенцыі і грамадскапалітычных дзеячаў. Таго, чаго ім не ўдалося зрабіць беларусам у спадзеве на садзеянне ўладаў славянскай дзяржавы Другой Рэчы Паспалітай ці пры падтрымцы бальшавіцкай партыі на сацыялістычнай аснове ў БССР, вырашана было дамагчыся ў апоры на створаны на іх зямлі чужы палітычны рэжым. Ва ўсіх дачыненнях гэтабыло надзвычай цяжкай, рызыкоўнай справай. Але людзі цвёрдай нацыянальнай арыентацыі ўзяліся за яе рэалізацыю, і ўзяліся смела, даволі рашуча. Шмат у чым выручала тое, што ў грамадстве не была забытай ідэя міжваеннай беларусізацыі, асабліва ў асяроддзі тых, хто панёс за яе суровае, несправядлівае пакаранне. Ідэю беларусізацыі нават паспрабавалі хоць у нейкай ступені ажывіць у перыяд нямецкай акупацыі. Стваральнікі «новага парадку» моцна давяралі тым, каго няшчадна караў савецкі рэжым. Умела рабілі яны стаўку і на нацыянальныя пачуцці людзей, што, на шчасце, яшчэ захоўвалася ў беларусаў, нягледзячы на паланізацыю і русіфікацыю. Адсюль зразумела, чаму акупантам удалося схіліць на свой бок даволі значную частку беларускай творчай, навуковай і педагагічнай інтэлігенцыі, не кажучы ўжо пра саміх нацыянальных дзеячаў.
Будзем справядлівымі і аддадзім належнае першай асобе Генеральнага камісарыята Беларусь гаўляйтару Вільгельму Кубэ. Нягледзячы на панаванне сярод многіх высокіх палітыкаў і ідэолагаў фашысцкай Германіі меркавання пра Беларусь, як нейкую нацыянальна несфармаваную тэрыторыю, В. Кубэ нават у першыя дні акупацыі лічыў яе карэннае насельніцтва за самабытны народ і па магчымасці спрыяў ажыўленню ў яго нацыяналізму, найперш праз уласную асвету, развіццё традыцыйнай культуры, павышэнне сацыяльнай ролі беларускай мовы. Ён без усялякіх ваганняў пагадзіўся на ўдзел Беларускай народнай самапомачы (заснавана 22 кастрычніка 1941 г.) «у арганізацыі школьніцтва і культурнай дзейнасці, між іншым, на адкрыццё дамоў культуры, чытальняў і бібліятэк, стварэнне аматарскіх драматычных гурткоў, курсаў лекцый, распаўсюджванне друкаваных выданняў і г. д.»2. Прычым мелася на ўвазе, што праца іх будзе ладзіцца ў нацыянальным рэчышчы.
1 Найдзюк Язэп, Касяк Іван. Беларусь учора і сяньня. С. 274.
2 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. C.117.
34
У нейкай ступені творчай інтэлігенцыі, можна сказаць, нават трохі «пашанцавала», што на пасаду генеральнага камісара ГАБ быў прызначаны менавіта В. Кубэ — добра дасведчаная ў пытаннях культуры асоба, аўтар шэрагу мастацкіх, драматычных і публіцыстычных твораў. У адрозненне ад многіх іншых такога высокага рангу кіраўнікоў нямецкай вайсковай ці цывільнай акупацыйнай адміністрацыі, ён стараўся быць бліжэй да творчых людзей, выказваў зацікаўленасць да зусім невядомай яму беларускай традыцыйнай культуры. Вуліцу Энгельса ў горадзе Менску, наякой пасяліўся гаўляйтар, распарадзіўся назваць «Тэатрштрасэ» («Тэатральная вуліца»). Яго, як першую палітычную асобу Генеральнай акругі Беларусь, вельмі непакоілі няспынныя рэквізіцыі культурных каштоўнасцяў гэтай тэрыторыі часцямі Вермахта і СС. Разумеючы, што яму самому спыніць іх рабаўніцкія акцыі практычна немагчыма, В. Кубэ не раз звяртаўся па дапамогу ў розныя высокія інстанцыі, да ўплывовых палітычных асобаў Германіі, у прыватнасці да дзяржаўнага міністра ўсходніх земляў рэйхсканцлера Альфрэда Розенберга. Вось вытрымка з ліста да яго ад 29 верасня 1941 г.: «Сёння, пасля доўгіх пошукаў, я магу, нарэшце, знайсці і ацаніць рэшткі мастацкіх скарбаў Менска. У горадзе існавала вялікая, а часткаю — вельмі каштоўная, калекцыя твораў мастацтва і абразоў, якая амаль поўнасцю была вывезена з Менска. Па загаду рэйхсфюрэра СС, рэйхсляйтара Генрыха Гімлера большасць карцін — часткаю ўжо пасля майго ўступлення на пасаду — была запакавана ССаўцамі і вывезена ў Рэйх. Прытым гаворка ідзе пра мільённыя каштоўнасці, якія былі адабраны ад Генеральнай акругі Беларусь... Прашу гэтыя каштоўныя зборы, калі яны не патрэбныя для Рэйха, вярнуць у распараджэнне Генеральнай акругі Беларусь»1. Вярнуць іх не ўдалося, але самі спробы В. Кубэ вырашыць дадзенае пытанне на карысць падначаленай яму акругі заслугоўваюць толькі станоўчай адзнакі.
У коле блізказнаёмых, надзейных людзей В. Кубэ асуджаў палітыку генацыду супраць яўрэяў, у выніку якой гінулі і іх культурныя набыткі. He падзяляў масавыя карніцкія аперацыі ў дачыненні да цывільнага насельніцтва, што не падабалася кіраўніцтву фашысцкай Гер.маніі, найбольш службам СД і СС. Выказваюцца меркаванні, што яны з цягам часу расправіліся б з Кубэ, каб раней за іх не зрабілі гэтага менскія падпольшчыкі. Карацей кажучы, прадстаўнікам эліты творчай інтэлігенцыі не быў закрыты доступ да адміністрацыі В. Кубэ і пэўную карысць ад гэтагаўдавалася атрымліваць. Частымі гасцямі яго былі рэдактар газеты «Голас вёскі» Антон Адамовіч, даваенны акцёр Менскага драмтэатра Саўчук, даваенны дацэнт
1 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 77, 78.
35
Беларускай кансерваторыі, а ў акупаваным Менску акардэаніст Васіль Савіцкі. Пэўную надзею ў творчай інтэлігенцыі на тое, што беларуская нацыянальная культура не трапіць у няміласць да новых гаспадароў, давала зацікаўленасць да яе даволі высокіх асобаў з ліку не толькі нямецкіх цывільных чыноўнікаў, але і вайскоўцаў. He бьгў выключэннем тут і сам В. Кубэ, што палічылі неабходным адзначыць нават складальнікі «Плана правядзення аперацыі «Рыбак», распрацаванай Цэнтральным і Беларускім штабамі партызанскага руху», ад 18 студзеня 1943 г. У дакуменце засведчана наступнае: «Кубэ часта (падкрэслена мною. — Л. Л.) наведвае былы Менскі драматычны тэатр.
Пры тэатры працуюць оперная. драматычная і эстраднацыркавая трупы. Акрамя таго, для канцэртаў у Менск прыязджаюць некаторыя групы артыстаўгастралёраў з Германіі»1. Як бачым, у Кубэ былі неблагія ўмовы дзеля задавальнення сваіх тэатральных запатрабаванняў, у тым ліку і здабыткамі беларускай нацыянальнай культуры. I на практыцы такое мела месца, хаця ў той сітуацыі і не выключалася магчымасць замаху на яго жыццё. У сусветнай практыцы такое зусім не рэдка сустракаецца. Як гаўляйтэр сцярогся ад падобнага замаху, падрабязна апісана ў згаданым вышэй дакуменце: «Кубэ пры наведванні тэатра займае былую ўрадавую ложу. Яго месца звычайна бывае правае крайняе крэсла. 3 ім часта прысутнічаюць начальнік гестапа і гестапаўская світа. За паўгадзіны да прыходу Кубэ ў тэатр прыбываюць гестапаўцы, якія робяць агляд ложы і прасторы пад падлогай ложы, а затым займаюць прылеглыя да былой урадавай ложы месцы ў ложах і партэры»2. Такія меры бяспекі акурат засцярагалі Кубэ ад усіх запланаваных партызанамі і падпольшчыкамі замахаў на яго жыццё. Ён не стаў ахвярай за сваё добразычлівае стаўленне да мясцовай, беларускай культуры.
У айчыннай навуковай, публіцыстычнай, мастацкай літаратуры аж занадта багата ацэнак В. Кубэ, як высокай палітычнай асобы фашысцкай Германіі. Ва ўмовах панавання бальшавіцкай ідэалогіі яго характарызавалі толькі з адмоўнага боку, як зацятага ворага беларускага народа і факт забойства гаўляйтара падаваўся як справядлівае, заслужанае пакаранне. Апошнімі гадамі з’явіліся некалькі іншыя погляды на гэтага палітычнага дзеяча, што зусім не азначае поўнага адыходу ад папярэдніх ацэнак. Да прыкладу, у чацвёртым томе «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (1997 г. выд.) ён названы кіраўніком «нямецкай цывільнай акупацыйнай
1 Селеменев В., Шнмолнн В. Охота на палача. Мннск, 2007. С. 229.
2 Тамсама. С. 229.
36
адміністрацыі ў Беларусі», a В. Селяменеў і В. Шымолін сваёй прысвечанай забойству В. Кубэ кнізе далі загаловак «Охота на палача». Зразумела, самую пазітыўную характарыстыку гаўляйтэру давалі тыя з беларускіх нацыяналістаў, хто ў той час быў знаёмы з ім, не стаяў у баку ад праблем, накінутых беларускаму народу акупацыйным рэжымам. Калі не цалкам, дык у значнай ступні можна пагадзіцца з афіцыйнай ацэнкай, дадзенай у часопісе «Новы шлях»1 В. Кубэ неўзабаве пасля яго забойства: «Беларускія нацыяналісты ў сваіх імкненнях, у сваім змаганні з ворагамі беларускага народа мелі ў асобе генеральнага камісара Вільгельма Кубэ найлепшага свайго пратэктара... Маючы за сабой аўтарытэт генеральнага камісара і ягоную выразную беларускую лінію, беларусы мелі ўсе магчымасці, каб сваё нацыянальнае жыццё паставіць на належны яму ўзровень»2.
Нямала чаго станоўчага для беларускай нацыянальнай справы бачыць у практычных дзеяннях кіраўніка ГАБ сучасны гісторык Уладзімір Гуленка, пішучы: «...усё, што ад яго залежала, В. Кубэ беларускім нацыяналістам зрабіў. Ідучы насустрач іх пажаданням, усе палякі з адміністрацыйнапаліцэйскага апарату гітлераўцаў на тэрыторыі «Беларуценіі» былі звольнены, а іх месца занялі беларусы. Выкарыстоўваючы памылкі бальшавікоў у нацыянальнай палітыцы, гітлераўцы распаўсюджваюць на акупіраванай тэрыторыі нацыянальную сімволіку, ствараюць беларускія школы, тэатры, навуковыя таварыствы, выдаюць газеты, публікуюць старонкі беларускай гісторыі, якія замоўчваліся ў гады Савецкай улады»3.
Нацыянальна зарыентаваным колам творчай інтэлігенцыі не так ужо хутка ўдалося пачуць ад В. Кубэ штосьці такое, што сведчыла б пра яго прыязнае стаўленне да беларускай культуры. Але галоўнае, што гэта ўсё ж было пачута і досыць пераканаўча. Выказаць афіцыйны погляд на дадзенае пытанне ён вырашыў у дзень, калі споўнілася гадавіна ад часу нападу Германіі на СССР. 22 чэрвеня 1942 г. самы масавы ў гады акупацыі перыядычны орган «Беларуская газэта» змясціла артыкул гаўляйтара пад назвай «Год змаганьня супроць чырвонае пошасьці». Нішто сабе загаловак! Падобна буйному спецыялісту ў гэтай галіне ведаў ён дазволіў сабе даволі падрабязна паразважаць пра беларускае пытанне. Беларусь, на яго думку, «нацыянальна й гістарычна ня мае нічога супольнага з Масквою... Беларусы ніколі ня былі расейцамі (тут, зразумела, ніяк не запярэчыш В. Кубэ. —Л. Л.). На працягу тысячагадовай гісторыі
КНІГІ ОНЛАЙН
