Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
1 Навіны АНБ. 1994. 8 ліпеня.
2 Літаратура і мастацтва. 1995. 22 снежня. С. 7.
6
на такіх праблемах, як штодзённае жыццё людзей пад акупацыяй, дзейнасць акупацыйнай адміністрацыі. I ўсё ж дасягнутае на гэтай дзялянцы беларускай гістарычнай навукі ніяк не можа здавальняць дапытлівага чытача. Мінаюць гады, а якіхнебудзь сур’ёзных, прыкметных зрухаў у даследаванні культуры на тэрыторыі, дзе панавалі акупацыйныя парадкі, не назіраецца. Сказанае амаль у поўным аб’ёме датычыць і такой саліднай калектыўнай працы, як «Беларусь в годы Велнкой Отечественной войны 19411945» (Мінск, 2005). Недастатковае яшчэ і па'сёння асвятленне дадзенай праблемы навукоўцамі, публіцыстамі, пісьменнікамі не садзейнічае поўнаму, аб’ектыўнаму ўяўленню сучаснікамі пра жыццё беларусаў у гады нямецкай акупацыі. Аўтар акурат і ўзяўся за пяро, каб хоць у самай мізэрнай ступені азнаёміць іх з незвычайна цяжкім, непрадказальным станам тагачаснага культурнага жыцця роднага краю.
7
Раздзел I
Матэрыяльныя і кадравыя страты культуры на акупаванай тэрыторыі
У гісторыі беларускай культуры празмерна багата цяжкіх, трагічных старонак. Калі б яны адсутнічалі, культура сучаснай Беларусі не знаходзілася б на мяжы амаль поўнай страты сваёй нацыянальнай адметнасці. Цяжкую, трагічную старонку ў летапіс беларускай культуры ўнеслі вайна з гітлераўскай Германіяй і ўсталяваны ёю ў нашым краі акупацыйны рэжым.
Пачатак вайны, як вядома, стаўся ва ўсіх дачыненнях цалкам пройгрышным для СССР. Асабліва выразна гэта адбывалася на тэрыторыі заходніх абласцей Беларусі. Часці Чырвонай Арміі так хутка пакідалі іх, што пра арганізаваны вываз у бяспечнае месца нават і самых дарагіх, унікальных духоўных каштоўнасцяў не вялася размова. Калі ў гэтым плане штосьці і рабілася, дык толькі ў прыватным парадку. Пакінутыя без гаспадара культурныя каштоўнасці пераўтвараліся ў жаданы аб’ект рабавання, прычым з боку не толькі нямецкіх вайсковых арганізацый, а пазней грамадзянскіх акупацыйных уладаў, але і пэўнай часткі цывільнага насельніцтва ў надзеі атрымаць за гэта добрыя грошы.
Першымі спаўна адчулі на сабе, што нясуць у наш край войскі Вермахта, культурныя ўстановы заходніх беларускіх гарадоў: Беластока, Брэста, Гродна, Баранавічаў і інш. Захапіўшы на другі дзень вайны Гродна, немцы адразу ж уварваліся ў памяшканне яго даволі багатай бібліятэкі. «Па загадзе фашыстаў была спалена частка кніг на Савецкай плошчы. У тым ліку—творы рускіх і савецкіх класікаў. Лепшыя друкаваныя выданні былі вывезеныя за межы краіны»1.
Усё самае горшае, што толькі можа прынесці з сабой вайна, давялося як след зведаць зусім не беднай на культуру сталіцы БССР Менску. На яго задымленыя ад няспынных пажараў вуліцы нага заваёўніка ступіла на шосты дзень вайны. Для параўнання адзначу, што Варшаву нямецкафашысцкія войскі акупавалі на 28ы дзень вайны. 3 улікам сказанага трэба прызнаць крайне нелагічным, неапраўданым узвядзенне з дазволу ўладаў Рэспублікі Беларусь непадалёку ад яе сталіцы абарончай «Лініі Сталіна». Бо што гэта была за лінія, калі праз шэсць дзён пала?
1 Літаратура і мастацтва. 2010. 28 мая. С. 21.
8
3 прычыны імклівага адступлення Чырвонай Арміі і хуткага прасоўвання войскаў Вермахту на ўсход амаль усе культурныя каштоўнасці не толькі заходніх, але і цэнтральных раёнаў Беларусі, не выключаючы самога Менска, засталіся на месцы альбо былі знішчаны ў выніку няспынных бамбёжак. Менавіта такі жахлівы лёс напаткаў багатую, унікальную «Картатэку жывой беларускай мовы». У першыя ж дні вайны падчас аднаго з паветраных налётаў на Менск датла згарэў будынак, дзе месцілася гэтая бясконца дарагая для кожнага сумленнага беларуса моўная спадчына. Каля двух дзясяткаў гадоў збіралі вучоныя лексічны матэрыял для картатэкі. Актыўна дапамагалі ім і шматлікія энтузіясты, шчырыя прыхільнікі беларускага роднага слова. У гэтай бясцэннай нацыянальнай скарбніцы беларускай мовы мелася каля трох, а некаторыя лічаць, што каля чатырох мільёнаў картак. Яшчэ і па сёння супрацоўнікі Інстытуга мовазнаўства і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі не выйшлі на даваенны ўзровень па аб’ёме збору моўнага скарбу сваёй краіны. А калі і выйдуць, усё роўна ў іх картатэцы не будзе шмат з таго, што ўдалося сабраць перад вайной, бо ўжо даўно пакінулі гэты свет носьбіты тых цудоўных пярлінак жывой беларускай мовы.
24 чэрвеня 1941 г. а 10й гадзіне раніцы ад прамога пападання нямецкай авіябомбы была разбурана каналізацыя перад хатай Янкі Купалы. Вада заліла падвал, дзе знаходзілася паэтава бібліятэка. Пазней датла згарэла і сама хата з бясцэннай рукапіснай спадчынай песняра. Гэта, несумненна, была вялікая страта для беларускага прыгожага пісьменства.
He ўцалела і каля 200 бюстаў, выкананых выдатным скульптарам Заірам Азгурам. Іх фашысты расстрэльвалі, нібыта жывых людзей. I не ў малой ступені таму, што прысвячаліся гэтыя скульптуры пераважна вядомым бальшавіцкім дзеячам, з ідэямі якіх нямецкія ідэолагі вялі бязлітасную барацьбу.
3 Менска, як і з усіх размешчаных ад яго на захад гарадоў, вельмі мала што з набыткаў беларускай культуры ўдалося эвакуіраваць на ўсход. Занадта ўжо паспяхова вялося наступленне нямецкіх войскаў. У сталіцы БССР не раз здаралася і такое, што з вялікім стараннем падрыхтаваныя да вывазу на ўсход культурныя каштоўнасці заставаліся некранутымі з месца толькі таму, што ўлады былі занятыя эвакуацыяй чагосьці іншага, больш важнага на іх погляд. Так, рызыкуючы ўласным жыццём, супрацоўнікі Дзяржаўнай мастацкай галерэі БССР у першыя ж дні вайны змаглі ўпакаваць і падрыхтаваць да вывазу 20 тыс. твораў мастацтва, але для адпраўкі іх на ўсход у кіраўнікоў горада не знайшлося транспарту1.
1 Літаратура і мастацтва. 1998. 7 жніўня. С. 2.
9
Вайсковае нямецкае камандаванне, а пазней мясцовыя цывільныя адміністрацыйныя ўлады вызначаў дваісты падыход да культурных каштоўнасцяў на занятай тэрыторыі. Многія з іх, часцей за ўсё звязаныя з рэвалюцыйнымі падзеямі, савецкай рэчаіснасцю, проста паварварску зніштажаліся. Самае ж адметнае, дарагое альбо прысвойвалася для асабістых патрэб чужынцамі, альбо старанна адбіралася і вывозілася адпаведнымі службамі ў Германію, папаўняючы яе музеі скрадзеным сярод белага дня на Беларусі.
Сапраўдны пагром учынілі акупанты бібліятэкам беларускай сталіцы. У іх фондах захоўвалася шмат каштоўных, рэдкіх кніг, сабраных не адным пакаленнем шчырых рупліўцаў друкаванага слова. Да такіх кніг, а таксама да некаторых унікальных архіўных матэрыялаў у захопнікаў было зусім іншае стаўленне. Плануючы назаўжды атабарыцца ў Беларусі, яны не маглі не выказваць сваёй асаблівай зацікаўленасці да яе мінулага, гэтак у многім адметнага ад еўрапейскіх краін. «Па загадзе Розэнбэрга быў створаны адмысловы аддзел (Эйнзацкоммандо) з нямецкіх спэцыялістых... Яны пераглядалі захаваныя бібліятэкі і архівы Беларусі ды выбіралі з іх адпаведную літаратуру аб Беларусі і беларускім народзе. Яны перавозілі кнігі і іншыя матэр’ялы ў адмысловы будынак у Менску, падрыхтаваны для часовага перахоўваньня да часу вывазу ў Нямеччыну»1. 3 добра вядомай многім мінчанам і жыхарам іншых населеных пунктаў бібліятэкі імя У. Леніна ў Берлін і Кёнігсберг вывезлі 1,5 млн. кніг. Нічога не ўдалося зрабіць па ўратаванні багатага фонду з вялікай колькасцю рэдкасных кніг урадавай бібліятэкі імя М. Горкага, хоць яна і была навідавоку тых афіцыйных структур, што займаліся пытаннямі эвакуацыі на ўсход людзей, матэрыяльных і духоўных каштоўнасцяў. Па стане на 22 чэрвеня 1941 г. яе кніжны фонд складаў 250 тыс. асобнікаў. 3 уварваннем нямецкіх войскаў у Менск частка кніг была разрабавана, а астатнія — проста знішчаны, бо акупанты не бачылі ў іх аніякай патрэбы для сябе. Работнікі бібліятэкі С. Гурвіч, М. Луцкая, Э. Талкачова сталі ахвярамі фашысцкага тэрору. «Старанна» папрацавалі акупанты над кніжным фондам і другой багатай сталічнай бібліятэкі, што знаходзілася ў Акадэміі навук БССР. Адсюль у Германію трапіла каля 300 тыс. тамоў. Мала што з кніг засталося ў бібліятэках Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, політэхнічнага і медыцынскага інстытутаў, мінскай гарадской публічнай бібліятэкі імя A. С. Пушкіна2.
1 Найдзюк Язэп, Касяк Іван. Беларусь учора і сяньня : папулярны нарыс з гісторыі Беларусі. Мінск, 1993. С. 283.
2 Голас Радзімы. 1998. 28 мая.
10
У адзін з паркаў Берліна акупанты вывезлі з Менска старажытныя каменныя выявы«бабы».
Страшэнны пярэпалах, паніка афіцыйных уладаў Менска ў першыя дні вайны з Германіяй перашкодзілі ім арганізавана правесці эвакуацыю самых вядомых прадстаўнікоў гарадской творчай інтэлігенцыі. Занятыя сваімі справамі партыйныя і савецкія органы не паклапаціліся нават пра своечасовы выезд на ўсход народных пісьменнікаў Беларусі Янкі Купалы і Якуба Коласа. Асабліва шмат перашкодаў і трывог зведаў Я. Колас, які пакінуў палаючы Менск вечарам 24 чэрвеня. Першую ноч давялося разам з сям’ёй правесці ў лесе. На досвітку другога дня пехатой дабраліся да чыгуначнай станцыі Калодзішчы, а адтуль на цягніку прыехалі ў Оршу. У Копысі селі ў грузавік, які даставіў іх да Калініна, а затым на цягніку нарэшце прыбылі ў Маскву. А вось старшыня Саюза савецкіх пісьменнікаў Беларусі Міхась Клімковіч не змог падацца з многімі сваімі калегамі на ўсход і застаўся ў Менску. Як нікому іншаму, улады павінны былі забяспечыць яму эвакуацыю. Якніяк усётакі адзін час кіраваў такой важнай для бальшавіцкай ідэалогіі арганізацыяй. Да падобнай катэгорыі асобаў акупанты ставіліся з вялікай асцярогай, жорстка распраўляліся. I калі ад такой горкай долі М. Клімковіч ухіліўся, дык толькі дзякуючы заступніцтву аднаго з самых, паводле мерак савецкіх ідэолагаў, зацятых калабарантаў Станіслава Станкевіча (бургамістр Барысаўскай акругі). Во дзе прыклад нацыянальнай салідарнасці прадстаўнікоў двух процілеглых ідэйных напрамкаў!
У захопленай немцамі беларускай сталіцы застаўся і добра вядомы кампазітар Аляксей Туранкоў, якому ў 1940 г. было прысвоена высокае званне заслужанага дзеяча мастацтваў БССР. Пра далейшы лёс кампазітара такое паведамляе Дзмітрый Бугаёў: «3 акупаванага гітлераўцамі Мінска яго збіраліся вывезці ў Маскву. Дзеля гэтага арганізоўваўся пераход да партызан. Туранкова пазнаёмілі з сувязной, якая павінна была ў патрэбны час прыйсці за ім. Але прыйшла незнаёмая дзяўчынка з ікшага партызанскага атрада, якой Туранкоў не паверыў. Ён увогуле асцерагаўся правакацыі, бо за ім сачылі гестапаўцы, якія мелі намер схіліць вядомага кампазітара да супрацоўніцтва»1. Пасля вызвалення Менска А. Туранкову будзе пастаўлена ў віну, што ён нібыта сам не пажадаў падацца ў паргызанскую зону. За такую «віну» яму далі 10 гадоў турэмнага зняволення.
КНІГІ ОНЛАЙН
