Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
1 Зараз музей носіць яго імя.
2 Літаратура і мастацтва. 2010. 28 мая. С. 21.
15
I людзі дружна адгукнуліся. На працягу трох з паловай месяцаў купал і дах аднавілі і фрэскі адмылі»1.
I ўсё ж архінеспрыяльныя ўмовы акупацыйнага рэжыму для захавання ў належным стане матэрыяльнай базы культуры, яе, бясспрэчна, багатых, у многіх дачыненнях унікальных каштоўнасцяў аказаліся намнога мацнейшымі за большменш паважлівае стаўлення да іх кіраўніцтва Генеральнай акругі Беларусь, старанне нацыянальна самасвядомых колаў грамадства не дапусціць гібелі таго, што створанаталенавітымі майстрамі сваёй справы. Разбурэнне аб’ектаў культуры, раскраданне прыналежных ім каштоўнасцяў чыніліся ад першых да апошніх дзён акупацыі. Асабліва ў незайздросным становішчы апынуліся культурныя ўстановы, якія выкарыстоўваліся для размяшчэння нямецкіх вайсковых ці цывільных службаў, бо ў такіх выпадках яны (установы) станавіліся аб’ектамі нападу партызан, дыверсійных актаў падпольшчыкаў. He існавала для культурных аб’ектаў аніякіх гарантый уцалець падчас начных бамбёжак савецкімі лётчыкамі беларускіх гарадоў і мястэчак. Разбуралася матэрыяльная база кулыуры пад уздзеяннем і многіх іншых фактараў. Прычым не бралася пад увагу значэнне самога аб’екта культуры. А ў Беларусі было нямала чаго такога, чым магла б ганарыцца любая еўрапейская краіна нават з багатай культурнай спадчынай.
Бадай, нішто так не прыцягвала да сябе ўвагі архітэктараў «Новай Еўропы», як унікальныя каштоўнасці Дзяржаўнай карціннай галерэі БССР, што месцілася ў Менску. Да вайны ў ёй знаходзілася 40 непаўторных асобнікаў славутых на ўсю Еўропу слуцкіх паясоў. Рабаўніцтва скарбаў галерэі працягвалася і пасля таго, як у маі 1942 г. рэшткі іх перавезлі ў Менскі гістарычны музей. Разам з усімі фондамі галерэі і слуцкія паясы вывезлі ў Нямеччыну.
Жорсткі акупацыйны рэжым не абмінуў славутага наўсю Беларусь Станькаўскага парка, створанага ў 80я гады XIX ст. графам Эмерыкам Чапскім. Парк славіўся трыма жывымі скульптурамі з дрэў: «Вера», «Надзея», «Каханне». Дрэва «Вера» ўяўляла сабой Hernia падобнае на чалавека з узнятымі ў захапленні і падзяцы рукамі ў неба. У гледача ўзнікала ўражанне, што «быццам у працягнутыя насустрач Богу рукігаліны з нябёсаў сыплецца залацістазялёны дождж Боскай ласкі, створанай з жывой лістоты.
Скульптура ж «Надзея» выглядала нібы згорблены чалавек з кульбай у зялёным доўгім плашчы. Гэты чалавек узнімаў угару галаву, чакаючы, што хтосьці моцны, добры працягне яму руку дапамогі». Першая са згаданых «жывых скульптур» стала ў 1943 г.
1 Літараіура і мастацтва. 2009. 6 сакавіка. С. 14.
16
ахвярай агню, другую ў якасці рэдкага, цікавага экспанату вывезлі ў Германію’.
Няшчасны лёс напаткаў адкрыты ў 1940 г. у Ваўкавыску краязнаўчы музей, асновай для якога паслужыла багатая калекцыя мясцовага самародкакраязнаўца Георгія Пеха. У гэтым старажытным беларускім горадзе ён супольна з Ю. Ядкоўскім займаўся ў 20я гады зборам помнікаў матэрыяльнай культуры. Асабліва багата іх адшукаў Г. Пех пры археалагічных раскопках «Шведскай гары» і Замчышча. У сваёй нататцы «Помнікі старыны», змешчанай ў газеце «Зара (1940 г., № 68) ён пісаў: «Археалагічныя даныя, атрыманыя пры раскопках у гэтай мясцовасці, дазваляюць аднесці помнікі старыны да ІХХІІ стагоддзяў. Тут былі ўсходнія славяне. Шляхам раскопак супрацоўнікі атрымалі шмат гістарычных матэрыялаў, напоўнілі краязнаўчы музей новымі цікавымі экспанатамі»2. Усё гэта бясследна знікла пасля абрабавання музея фашысцкімі вандаламі.
Ліхалецце Другой сусветнай вайны не абмінула выдатны неагатычны архітэктурны шэдэўр — Косаўскі палац Пуслоўскіх (Івацэвіцкі раён Брэсцкай вобласці), размешчаны за сто метраў ад бацькоўскага дома Тадэвуша Касцюшкі. У ім налічвалася больш за сотню арыгінальных у сваім родзе пакояў. За час акупацыі яны прыйшлі амаль зусім у непрыглядны стан. Існуе меркаванне, што ў палацы месціўся нямецкі шпіталь, таму ў 1943 г. партызаны спалілі гэты ўнікальны архітэктурны аб’ект. Каля дзесяці дзён ён знаходзіўся ў абдымках бязлітаснага полымя.
Са здабыткаў культуры Беларусі нямецкіх акупантаў цікавіла не толькі тое, што ляжала пад рукой, на паверхні. Будучы добра дасведчанымі аб легендах і паданнях пра дарагія духоўныя каштоўнасці князёў Радзівілаў, яны (акупанты) стварылі ажно цэлую сапёрную роту для вядзення «раскопкаў» на тэрыторыі Нясвіжскага замка. I працавалі небезвынікова. «Ваенным археолагам» удалося адшукаць тайнік са старадаўнімі карцінамі, якія збіраліся не адным пакаленнем Радзівілаў. Усё лепшае з гэтага тайніка трапіла ў чужыя рукі і невядома, дзе сёння знаходзіцца3.
He лічачыся з велізарнымі каштоўнасцямі архітэктурных помнікаў нашай зямлі, многія з іх немцы выкарыстоўвалі ў якасці абарончых аб’ектаў. He сталі выключэннем з гэтай практыкі і культавыя храмы, у прыватнасці прапойская царква Раства Найсвяцейшай Багародзіцы. У час баёў гэтую святыню пераўтварылі
1 Літаратура і мастацтва. 2009. 24 красавіка. С. 12.
2Тамсама. 2 кастрычніка. С. 14.
3 Наша слова. 2008. 16 ліпеня.
17
ў назіральны пункт, што паслужыла падставай для бесперапыннага абстрэлу яго савецкімі войскамі падчас наступлення. Вынік — амаль поўнае разбурэнне славутага помніка архітэктуры. Гэты ж «храм з васьмігранным купалам праектаваў яркі прадстаўнік класіцызму, рускі архітэктар Мікалай Львоў — аўтар Неўскіх варот Петрапаўлаўскай цвердзі і паштамта ў СанктПецярбургу...» Інтэр’ер храма быў упрыгожаны «іканастасам, жывапісам і фрэскамі, у якіх падаюцца 57 сюжэтаў Новага і Старога запаветаў»1.
У аб’екты бязлітасных разбурэнняў пераўтварыліся іўдзейскія культавыя збудаванні, пэўнай колькасці якіх усё ж удалося захавацца, перажыць гады савецкага атэізму. Уся за стагоддзі набытая яўрэйскімі сінагогамі богаслужбовага характару літаратура стала ахвярай агню. Падчас вайны загінула і картатэка на 100 тыс. слоў з яўрэйскай мовы — ідыш, складзеная ў 2030я гады XX ст. яўрэйскім сектарам Беларускай акадэміі навук.
Асабліва вялікія страты несла беларуская культура ў заключны перыяд акупацыі, хаця практычна нават шараговы нямецкі салдат не сумняваўся ў надыходзе апошніх дзён для фашысцкага рэйха. Усё найбольш адметнае з культурных каштоўнасцяў стараліся вывезці ў Германію. У першую чаргу такую «ўвагу» да сябе адчулі ўсходнія раёны Беларусі, у іх ліку і Магілёўшчына. Вось што пра тыя дні гаварыў у час допыту перакладчык аддзела прапаганды нямецкай камендатуры М. Сташэўскі: «У лістападзе 1943 года гарадская камендатура прызначыла мяне адказным за эвакуацыю ў Беласток кніг Магілёўскай бібліятэкі... Была адабрана і запакавана 300 скрынь, прыблізна 40 тысяч кніг, якія былі пагружаны ў 4 вагоны і накіраваны ў Беласток». Гэтая грабежніцкая акцыя праводзілася «па заданні нямецкай арганізацыі «Штаб Розенберга», якая займалася вывазам музейных, бібліятэчных і іншых гістарычных каштоўнасцяў»2.
Далёка не ўсё з культурных набыткаў Беларусі можна было вывезці ў Германію, таму іх стараліся знішчыць, зруйнаваць на месцы з дапамогай розных тэхнічных сродкаў. Такі жахлівы лёс не абмінуў і Дзяржаўны тэатр оперы і балета БССР. 3 яго будынка «фашысты вывезлі сцэнічную апаратуру, мэблю, дэкарацыі, абутак, парыкі, нотную бібліятэку, музычныя інструменты, касцюмы, экспанаты тэатральнага музея, кнігі па мастацтве... Памяшканне самога тэатра моцна пацярпела ад разбурэнняў; абсталяванне сцэны і глядзельнай залы, закулісных кабінетаў, грымёрных, фае вывезлі немцы»3. Такое ж рабаўніцтва не абмінула Дзяржаўную карцінную
1 Наша слова. 2009. 4 лістапада.
2 Рэспубліка. 1996. 23 студзеня.
3 Літаратура і мастацтва. 2010. 7 мая. С. 11.
18
галерэю, ад колішняга будынка якой засталіся толькі адны руіны. У Менску акупанты «ўзарвалі будынкі амаль усіх вышэйшых навучальных устаноў, 78 школ і тэхнікумаў, Дзяржфілармоніі і кансерваторыі, 8 кінатэатраў і 25 клубаў, Палац піянераў і многія іншыя»1.
Увесь час нямецкай акупацыі перадавыя станы грамадства моцна хваляваў лёс Беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні, у якім знаходзіліся арыгінальныя матэрыялы па нашай нацыянальнай гісторыі і культуры. «Аматары даўніны» з ліку прадстаўнікоў нямецкай вайсковай і цывільнай уладаў ужо ў першыя дні акупацыі сталі праяўляць неўласцівую звычайным наведвальнікам музея зацікаўленасць да экспанатаў. Таму загадчык музея Янка Шутовіч разам са сваім супрацоўнікам мастаком Пётрам Сергіевічам пачалі перахоўваць найперш самыя каштоўныя матэрыялы ў іншых, больш надзейных месцах, пераважна ў сутарэннях касцёла святога Мікалая, дзе пробашчам служыў нацыянальна самасвядомы беларускі ксёндз Адам Станкевіч. Астатняя частка экспанатаў працягвала заставацца на ранейшых месцах музея, які ад першых дзён акупацыі знаходзіўся ў пакоях Мастацкага інстытута пры бернардзінскім касцёле. Здавалася, што каштоўнасці музея перажывуць нямецкую акупацыю. Аднак незадоўга да таго, як немцам давялося пакінуць Вільню, загадчык музея «Янка Шутовіч атрымаў ад нейкага «зондэра» па культурных справах загад зьбіваць скрыні і падрыхтаваць экспанаты да вывазкі ў Нямеччыну. Адмовіцца ад такога загаду ворага было раўназначна з куляй у лоб. Я. Шутовіч, ратуючы сваё жыцьцё, выканаў загад. Скрыні з экспанатамі былі вывезены ў Кёнігсберг»2.
Эпілогам вандалісцкіх актаў акупантаў сталася разбурэнне нямецкафашысцкімі захопнікамі 28 ліпеня 1944 г. славутага помніка архітэктуры першай паловы XVI ст. Супрасльскай царквыкрэпасці (Супрасльская Дабравешчанская царква) на Беласточчыне. А раней акцыі разбуральнага характару ў дачыненні да яе праводзілі падраздзяленні польскай Арміі Краёвай.
Па ступені руйнавання аб’екты культуры ніколькі не ўступалі прадпрыемствам вытворчага прызначэння, якія пасля прыходу Чырвонай Арміі можна было выкарыстоўваць для выпуску неабходнай ёй прадукцыі. Таму зусім не здзіўляе, што на час вызвалення Менска ад нямецкіх акупантаў у яго Дзяржаўнай мастацкай галерэі ўцалела не больш за адзін працэнт ад агульнай колькасці даваенных экспанатаў. Амаль нічога не засталося пасля
1 Гісторыя Мінска. Мінск, 1967. С. 458.
2 Пецюкевіч Мар’ян. Успаміны пра Віленскі музей // Спадчына. 1995. № 2. С. 84, 85.
19
акупацыі зтаго, чым перад вайной славілася Акадэмія навук БССР. Акупанты цалкам знішчылі заалагічны музей Акадэміі, вывезлі археалагічныя і этнаграфічныя матэрыялы Інстытута гісторыі, a на тэрыторыі Батанічнага сада стварылі дапаможную агародную гаспадарку. «Увосень 1943 года ўцалелая маёмасць была часткова выкінута з акадэмічных памяшканняў, часткова складзена ў хляве кантрольнанасеннай станцыі, а ў маі 1944 года ўсё, што захавалася, нейкі доктар Нігш адправіў у Германію. Гітлераўцы, пакідаючы Мінск, спалілі будынкі галоўнага і лабараторнага карпусоў АН, лабараторны корпус Батанічнага сада і 30кватэрны дом, дзе жылі навукоўцы»1. Бясследна зніклі найкаштоўныя запісы беларускага фальклору і нотнага матэрыялу, якія гадамі збіраліся акадэмічнымі супрацоўнікамі. Гэта была найвялікшая незаменная страта для беларускай нацыянальнай культуры.
КНІГІ ОНЛАЙН
