Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
У культурнай палітыцы акупацыйных уладаў вялікія прыярытэты надаваліся нямецкай меншыні. 3 даўняй пары атабарылася яна і на Беларусі. Толькі ў зоне Генеральнай акругі Беларусь пражывала каля 15 тыс. асобаў нямецкага паходжання3. Хаця пад той час яны паспелі ў даволі значнай ступені асімілявацца ў асяроддзі мясцовага насельніцтва, аднак захавалі павагу да сваіх культурнамоўных традыцый і з вялікай радасцю сталі вяртацца да іх з усталяваннем нямецкага акупацыйнага рэжыму. Апошні ўсяляк спрыяў ім у гэтым.
He сакрэт, што любы заваёўнік, якім бы жорсткім, каварным ён ні быў, апроч заняцця надзённымі пытаннямі ваеннага, палітычнага, эканамічнага характару, ідэалагічнага ўздзеяння на пакораны народ, павінен яшчэ пастарацца пра ажыццяўленне свайго культурнага ўплыву на яго. Звычайна робіцца гэта не дзеля забеспячэння насельніцтву заваяванай краіны нейкіх там спрыяльных умоў для духоўнага развіцця, а найчасцей у асіміляцыйных мэтах, што не кожным разумеецца, асабліва на першапачатковым этапе знаходжання пад панаваннем чужой дзяржавы. He збіраліся і нямецкія акупанты трымаць у поўнай ізаляцыі ад іх культуры насельніцтва заняволеных краін. Гэта найперш дасягалася праз распаўсюджванне сярод яго рознага роду кніжнай прадукцыі, перыёдыкі, радыёфікацыю
1 Цыт. па: Просвешенне нацнональностей. 1933. № 3. С. 41.
2 Военнонсторнческнй журнал. 1960. № 1. С. 88.
3 Романовскнй В. Ф. Немецкофашнстская оккупацмонная полнтнка н ее крах в Белорусснн (19411944 гг.) : автореф. докт. днс. Мннск, 1974. С. 17.
25
гарадоў, арганізацыю паказу дакументальных і мастацкіх фільмаў, стварэнне курсаў па вывучэнні нямецкай мовы і г. д. Пазней для гэтых краін стаў нярэдкай з’явай прыезд сюды вядомых дзеячаў нямецкай культуры і мастацтва, эстрадных калектываў. Аднак было б вялікай памылкай думаць, што ўсе яны ехалі на ўсход выключна толькі дзеля таго, каб дапамагчы фашысцкаму рэйху хутчэй і больш трывала замацаваць свае пазіцыі на захопленай тэрыторыі, што ўсе яны з’яўляліся заўзятымі прыхільнікамі і праваднікамі фашысцкай ідэалогіі. Сярод гэтых людзей знаходзілася нямала і такіх, хто сумленна служыў культуры і мастацтву, не звязваючы іх з аніякай ідэалогіяй, ехаў на гастролі толькі з мэтай паказаць сябе, сваім талентам прынесці хоць трохі радасці людзям, якія супроць сваёй волі сталі цацкай у руках двух найвялікшых у свеце дыктатараўкрывапійцаў.
Беларусканямецкія кантакты ў галіне культуры падтрымліваліся і на ўзроўні мастацкай самадзейнасці. 3 боку немцаў удзельнікамі яе звычайна былі вайскоўцы, якіх нямала знаходзілася ў створаных на Беларусі гарнізонах. На вялікія святы, калі ў народных клубах ладзіліся выступленні самадзейных артыстаў, у такіх пастаноўках маглі браць удзел і здольныя ў тым ці іншым жанры мастацтва вайскоўцы з такіх гарнізонаў, а таксама службоўцы з цывільнай адміністрацыі. Але ў бальшыні выпадкаў на канцэртах яны прысутнічалі ў якасці гледачоў.
У нямецкай культурнай палітыцы важнае месца адводзілася дакументальнаму кіно. Некаторыя сазнятых на Беларусі кінахронік вызначаліся багатым пазнавальным зместам і аб’ектыўнасцю, і таму, калі яны дэманстраваліся на экранах Германіі, гэта дапамагала яе грамадзянам пра многае даведацца з жыцця аднаго з еўрапейскіх народаў з багатай гісторыяй і самабытнай культурай. У сваю чаргу цывільная і вайсковая ўлады ўсяляк садзейнічалі распаўсюджванню нямецкай кінапрадукцыі на беларускіх абшарах, у якую іншым разам траплялі фільмы на культуралагічную тэматыку, не прасякнутыя фашысцкай ідэалогіяй.
Багата разнастайнага матэрыялу пра Беларусь давала чытачам Нямеччыны газета «Minsker Zeitung», якая ў перыяд акупацыі выходзіла ў Менску. У газеце змяшчаліся не толькі пераклады ўрыўкаў з твораў беларускай мастацкай літаратуры, народных казак і прыказак, матэрыялы пра беларускія населеныя пункты, але і артыкулы пра вядомых людзей нашага краю, інтэрв’ю з тымі дзеячамі культуры і навукі, што засталіся жыць і працаваць на акупаванай зямлі. Паколькі ў перадваенныя гады ва ўсіх тыпах навучальных устаноў з усіх замежных моваў перавага аддавалася нямецкай, было каму і з беларусаў, асабліва моладзі, чытаць «Minsker Zeitung». I хаця газета выдавалася ў ваенны час, яна не цуралася знаёміць
26
сваіх чытачоў, а разам з імі і беларусаў, з матэрыяламі мірнага жыцця, у тым ліку і датычных розных пытанняў культуры.
Як бы цяжка ні было пад чужацкім ботам новых гаспадароў, аднак ужо ад першых дзён акупацыі ў нацыянальна самасвядомай інтэлігенцыі меліся магчымасці, каб хоць штосьці даведацца пра рэальныя планы заваёўнікаў па арганізацыі культурнага жыцця, у жаданым кірунку ўздзейнічаць на яго праз свае асабістыя кантакты з прадстаўнікамі вайсковай і цывільнай уладаў на іх палітыку ў гэтай важнай сферы дзейнасці чалавека. Па вядомых прычынах на пачатку акупацыі беларусканямецкія дачыненні ў галіне культуры былі зусім няпростыя і далёка не высветленыя. Выручала тое, што яшчэ да ўварвання гітлераўскіх полчышчаў на тэрыторыю Савецкай Беларусі нямала яе людзей з ліку інтэлігенцыі пабывала ў Германіі і паспела вывучыць, якую вялікую ролю дзяржаўныя і ваенныя палітыкі апошняй надаюць культурнаму фактару ў сваіх планах па занявольванні краін Еўропы. Што гэты фактар абавязкова паспрабуюць выкарыстаць і ў нас, ведалі многія. He з’яўлялася тайнай і тое, што аслабіць яго моц можна будзе толькі праз развіццё сваёй уласна беларускай культуры, якая зза працяглай палітыкі паланізацыі і русіфікацыі не вызначалася трывалым нацыянальным патэнцыялам і таму магла вельмі хутка стаць лёгкай здабычай новай формы асіміляцыі — анямечвання, што, дарэчы, добра вынікае са зместу такога палажэння з дакумента № 2 гітлераўскага плана «Ост»: «Што ж датычыць асобных народнасцяў, мы не збіраемся імкнуцца да іх згуртавання і павелічэння, тым больш да паступовага прышчаплення ім нацыянальнай самасвядомасці і нацыянальнай культуры»1. Мэтанакіраванае давядзенне апошняй да заняпаду разглядалася — і зусім беспамылкова — у якасці галоўнага чынніка асіміляцыі заваяваных народаў.
Цяжкія наступствы для ўсходняй часткі Беларусі русіфікацыі, а для заходняй — паланізацыі выклікалі ў многіх прадстаўнікоў нямецкіх акупацыйных уладаў вялікія сумненні датычна існавання ў самой прыродзе беларускага народа. У значнай ступені па гэтай прычыне даволі часта яго гістарычная тэрыторыя без усялякай патрэбы перадавалася суседзям, за выключэннем толькі ўсходняму — рускаму. Першай сур’ёзнай стратай Беларуссю сваёй этнічнай тэрыторыі з’явілася перадача ў адпаведнасці з загадам Гітлера ад 12 ліпеня 1941 г. Беластоцкай акругі ў склад Усходняй Прусіі. 3 гэтым абсягам беларускай зямлі адбылося нештатакое ў 1795 г. падчас трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, калі Беласточчыну перадалі ў склад Прусіі. Відаць, пра гэта не забыліся і ведалі ідэолагі, палітыкі фашысцкай Германіі. Шкада, што на гэтым не спыніліся «абрэзкі»
1 Цыт. па: Военнонсторнческнй журнал. 1960. № 1. С. 88.
27
тэрыторыі Беларусі. Пазней з рук нямецкіх уладаў Рэйхскамісарыят Украіна атрымаў ад яе Брэстчыну, Піншчыну, Мазыршчыну, Літва — Ашмянскі, Свірскі і Эйжышскі паветы. Найбольшы ж масіў беларускай зямлі на працягу ўсёй акупацыі знаходзіўся ў зоне нямецкага вайсковага камандавання. А вось пры стварэнні згодна з загадам Гітлера ад 17 ліпеня 1941 г. ваеннаадміністрацыйнай адзінкі, у назве якой прысутнічаў тэрмін «Беларусь», архітэктары «новага парадку» ў Еўропе занадта паскупіліся, выдзеліўшы пад яе (адзінку) толькі чвэртку агульнай плошчы даваеннай БССР. Называлася гэтая адзінкадаволі прыстойна з палітычнага і філалагічнага пунктаў гледжання — Генеральная акруга Беларусь (ГАБ). У яе ўваходзілі тры акругі (гебіты) з былой ужо БССР у межах да верасня 1939 г.: Барысаўская, Менская і Слуцкая і сем з колішняй Заходняй Беларусі: Баранавіцкая, Вілейская, Ганцавіцкая, Глыбоцкая, Лідская, Наваградская і Слонімская. Знаходжанне ў міжваенны перыяд насельніцтва гэтых акруг у краінах з рознымі сацыяльнапалітычнымі, ідэалагічнымі сістэмамі істотным чынам адбілася на ўкладзе яго жыцця, што вымагала дыферэнцыраванага падыходу пры правядзенні культурнай палітыкі ва ўмовах нямецкай акупацыі. Калі на момант стварэння дый практычна на працягу ўсяго часу існавання ГАБ у яе ўсходніх акругах шмат у чым адчуваўся савецкарускі ўплыў, дык у заходніх няблага жылося пальшчызне. Але дзякуючы наданню кіраўніцтвам ГАБ прыярытэту беларускай культуры яна на працягу ўсіх гадоў акупацыі не зведвала на сабе ні шкоднага рускага, ні польскага ўплываў. Пра ўсё гэта будзе падрабязная гаворка ў адпаведных параграфах, а тут абмяжуемся толькі адным прыкладам такой увагі да яе нават і ў час, калі многія з вайсковай і цывільнай адміністрацый сур’ёзна засумняваліся ў рэальнасці перамогі Германіі над СССР. I ў якасці такога прыкладу спашлюся на стварэнне ў студзені 1944 г. у Менску па ініцыятыве кіраўніцтва Беларускай цэнтральнай рады Беларускага культурнага згуртавання. Узначаліў яго былы вязень савецкіх лагераў, а з 1939 г. кансультантметадыст Наркамата асветы БССР Аўген Калубовіч (Каханоўскі). Згуртаванне мела чатыры аддзелы: музыкі, прапаганды і беларускай культуры, літаратуры, краязнаўства. Першым кіраваў М. Шчаглоў (М. Куліковіч), другім — У Дудзіцкі (У Гуцька), трэцім — Н. Арсеннева, чацвёртым — А. Шукелойць. Яно ставіла сваёй задачай аб’яднаць усе існыя на той час тэатры, народныя дамы, бібліятэкі, музеі і іншыя культурнаасветныя ўстановы1. Рабілася ж гэта з мэтай павышэння іх ролі ў працы з мясцовым насельніцтвам.
Нямецкіх уладаў ніколькі не пужалі захады творчай інтэлігенцыі па ўмацаванні нацыянальнага пачатку ў культуры Беларусі. Больш
1 ЭГБ. Т. 1. Мінск, 1993. С. 355.
28
за тое, ідэя беларусізацыі нават падабалася ім, яны гатовыя былі выкарыстоўваць апошнюю ў сваёй палітыцы і, вядома ж, не дзеля сапраўднага беларускага нацыянальнага Адраджэння, а найперш у мэтах забіць клін ва ўзаемадачыненні карэннага насельніцтва нашага краю з двума славянскімі народамі — рускім і польскім, культуры якіх — няхай сабе і незаконным шляхам — мелі тут з даўняе пары даволі моцныя пазіцыі. Меркавалася таксама з дапамогай беларусізацыі ў сферы адукацыі і культуры выклікаць у насельніцтва крытычнае стаўленне да ўсяго таго, што тут рабілася за савецкім часам. Але будзем справядлівымі і, не баючыся памыліцца, адзначым, што ўсё ж беларусізацыя ў перыяд акупацыі прынесла непараўнальна больш карысці нашаму народу, чым яго прыгнятальніку.
КНІГІ ОНЛАЙН
