Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
281
таму ад рук акаўцаў найчасцей за ўсё гінулі беларускамоўныя праваслаўныя папы. Выкарыстаннем беларускай мовы ў час набажэнства выклікалі на сябе гнеў польскіх шавіністаў і каталіцкія святары. Усё гэта зніжала ўклад праваслаўнай і каталіцкай канфесій у беларускую нацыянальную справу.
Па зразумелых прычынах найбольшая роля ў нацыянальнакультурным жыцці нашага народа належала той частцы творчай інтэлігенцыі, што працавала ў самым асяроддзі яго этнічнай тэрыторыі — Генеральнай акрузе Беларусь. Даводзіцца толькі шкадаваць, што займала яна не больш за чвэртку ўсёй тэрыторыі Беларусі. 3 усіх яе гарадоў не меў сабе роўных паводле ўкладу ў нацыянальную культуру горад Менск. Такое месца яму забяспечвалі вялікія дасягненні ў гэтай сферы ў міжваенны перыяд і канцэнтрацыя тут буйных творчых сіл у гады акупацыі, якім, дарэчы, ніхто не забараняў працаваць у адпаведнасці з нацыянальнымі, гістарычнымі, культурнамоўнымі традыцыямі, чаго не мела інтэлігенцыя тых беларускіх раёнаў, што адышлі даУсходняй Прусіі, Украіны, Літвы. Нават у старажытным беларускім палітычным і культурным цэнтры Вільні зза супраціўлення экстрэмісцкіх літоўскіх сіл нашая творчая інтэлігенцыя зведвала сур’ёзныя цяжкасці ў сваёй дзейнасці.
Прысутнасць не стыхійнага, а арганізаванага, падпарадкаванага інтарэсам карэннага насельніцтва культурнага жыцця, дый яшчэ ў нацыянальным фармаце, удзел у розных відах творчасці не толькі мастацкай інтэлігенцыі, але і саміх шараговых людзей дапамагалі хоць трохі забыцца на ўсе страшэнныя жахі акупацыйнага рэжыму і вайны і дзенідзе ладзіць побыт у адпаведнасці са стандартамі мірнага часу. Фактаў у пацверджанне сказанаму можна прывесці нямала. Так, у Віцебску, напрыклад, са студзеня па сярэдзіну 1942 г. было зарэгістравана 140 шлюбаў і 407 нараджэнняў' (для тагачаснай колькасці гараджан гэта зусім нямала), у Бабруйску з 1 студзеня па 20 мая 1942 г. зарэгістравана 720 народжаных, 120 шлюбаў і ніводнага скасавання яго2, у Барысаве за першую палову 1942 г. зарэгістравана393 нараджэнні і 227 смерцяў3.3 народжаных у экстрэмальных умовах фашысцкай акупацыі (пасля сканчэння яе дзевяцімесячнага тэрміну) дзяцей вырасла пазней нямала славутых людзей, якімі нельга не ганарыцца беларускай нацыі. Вось толькі некаторыя з іх. Магчыма, першым з народжаных у акупацыю, a затым вядомых у краіне быў Эдуард Зубрыцкі (паэт). З’явіўся ён на свет 17 красавіка 1942 г. у вёсцы Шклянцы Докшыцкага раёна
1 Новый путь (Внтебск). 1942. 18 сентября.
2 Голас вёскі. 1942 г. 16 ліпеня.
3 Новый путь (Внтебск). 1942. 18 августа.
282
(памёр у маі 2008 г.). Паэт Сяргей Панізнік стаў адлічваць свой жыццёвы шлях з 10 мая 1942 г. (в. Бабышкі Міёрскага раёна), лётчыккасманаўт, двойчы Герой Савецкага Саюза Пётр Клімук—з 10 ліпеня таго ж года (в. Камароўка Дамачоўскага раёна), сучасны Старшыня Праўлення Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь Пётр Пракаповіч — з 3 лістапада таксама таго ж года (в. Роўна Пружанскага раёна), вядучы кінарэжысёр, народны артыст Беларусі Міхаіл Пташук — з 28 студзеня 1943 г. (в. Федзюкі Ляхавіцкага раёна, трагічна загінуў у мірны час у Маскве ў аўтамабільнай катастрофе), пісьменнік, ініцыятар і заснавальнік згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына» Яўген Лецка—з 20 красавіка таго ж года. Да вызвалення Беларусі ад акупантаў паспелі нарадзіцца, а затым папоўніць кагорту выдатных прадстаўнікоў творчай эліты беларускага грамадства пісьменнік, старшыня Гомельскай абласной арганізацыі Таварыства беларускай мовы Алесь Бароўскі (яго бацька настаўнічаў у гады вайны), паэт і публіцыст Мар’ян Дукса. Да сканчэння дзевяці месяцаў пасля вызвалення Стаўпеччыны ад ворага ў гэтым прыгожым куточку беларускай зямлі нарадзіўся 15 лютага 1945 г. сённяшні доктар мастацтвазнаўства, прафесар Яўген Сахута. Такія выдатныя асобы маглі нарадзіцца толькі ў сем’ях з цвярозым укладам жыцця, аптымістычным позіркам у будучыню, паважлівым стаўленнем да характэрных для роднай Бацькаўшчыны традыцый.
Нельга не заўважыць, што сярод пералічаных імёнаў пераважаюць асобы з тых мясцін, дзе жыццё і пад акупацыяй не выйшла з свайго прыроднага рэчышча. Да канца не замерла беларускасць і паза межамі, у чым заслуга найперш людзей, шчыра адданых бацькоўскім традыцыям. Паважаць, дбаць пра стан сваёй культуры іх не развучылі нават бесчалавечныя ўмовы акупацыі, нежаданне вайсковых улад, мясцовай адміністрацыі ўтвораных акупантамі на тэрыторыі Украіны, Прыбалтыкі, Усходняй Прусіі акруг лічыцца з беларускім інтарэсам, паколькі яны больш за ўсё апекаваліся культурай свайго насельніцтва.
Адметную старонку ў гісторыі беларускай нацыянальнай культуры стварае даволі заўважная яе прысутнасць з лета 1944 г. на тэрыторыі Германіі і шэрага залежных ад апошняй краін. Развітваючыся невядома на які час з родным домам, пісьменнікі, мастакі, кампазітары і прадстаўнікі іншых катэгорый творчай інтэлігенцыі не так думалі, як пабольш захапіць з сабой розных матэрыяльных дабротаў, колькі не пакінуць на волю лёсу штосьці самае важнае з рукапісаў, карцін, партытур музычных твораў і іншых духоўных каштоўнасцяў. Прысутнасць беларускай культуры на чужой для яе тэрыторыі ў пэўнай ступені паўплывала ў лепшы бок на лёс гвалтам вывезеных сюды на працу беларусаў
283
ці прыцягнутых да яе ваеннапалонных з ліку нашых суродзічаў. У той цяжкай, нязвыклай сітуацыі адразу ж узнікла пільная патрэба ў забеспячэнні беларускіх уцекачоў неабходнай інфармацыяй праз сродкі перыядычнага друку. Добра, што сярод іх трапляліся і асобы, якія ў гады акупацыі Беларусі працавалі ў рэдакцыях газет і часопісаў, выдавецтваў. Выручала і тое, што аж да 21 сакавіка 1945 г. у Берліне выходзіла беларускамоўная газета «Раніца». Цяпер яе рэдакцыя лічыла сваім найпершым абавязкам асвятляць і нялёгкае жыццё аселых на чужой зямлі беларускіх уцекачоў. Узнімала гэтае пытанне на сваіх старонках і штотыднёвая беларускамоўная газета Берліна «Беларускі работнік». Спецыяльна для моладзі быў створаны перыядычны орган «Малады змагар». У пералічаных выданнях увесь час працавалі асобы, моцна знітаваныя з беларускай нацыянальнай культурай, таму пасля з’яўлення шматлікіх яе носьбітаў у еўрапейскіх краінах яны (выданні) ніяк не маглі абыходзіць сваёй увагай дадзенай праблемы. Адсутнасць жа беларускай нацыянальнай прэсы за колькі месяцаў да поўнага разгрому Германіі, а таксама пасля падзелу яе на акупацыйныя зоны стварыла нямала цяжкасцяў для нашых уцекачоў, у т. л. і ў плане ладкавання іх культурнага жыцця.
У практычнай дзейнасці творчай інтэлігенцыі на акупаванай тэрыторыі, пасля выезду на Захад няма складу злачынства супраць беларускага народа. Змаганне ідэалагічнымі метадамі, сродкамі культуры вялося толькі з усім тым, што магло паспрыяць вяртанню на Беларусь даваенных бальшавіцкіх парадкаў. У інтэлігенцыі хапіла розуму, каб знайсці сабе надзейны паратунак напярэдадні вызвалення Беларусі ад нямецкафашысцкіх захопнікаў: эміграцыя на Захад. Гэтым самым невінаватыя перад Бацькаўшчынай людзі не даліся пакараць сябе, заклалі за яе межамі жыватворныя астраўкі беларускай дыяспары, многае зрабілі па забеспячэнні беларускай прысутнасйі ў розных краінах планеты Зямля. Усё лепшае, што створана за мяжой нашай пасляваеннай палітычнай эміграцыяй, па заслугах цэніцца, знаходзіць далейшы працяг у дзейнасці сучаснай, істотна амалоджанай беларускай дыяспары.
Справядліва адзначаючы заўважныя заслугі беларускай паваеннай эміграцыі, усё ж нельга не прызнаць самую гэтую з’яву за вялікую нацыянальную трагедыю для Бацькаўшчыны. Яна мела б куды большую карысць, калі б такая злыбеда не напаткала яе і ўцекачы з ліку творчай інтэлігенцыі засталіся дома, дзе была надзвычай вострая патрэба ў людзях, здольных самааддана працаваць у розных сферах культуры, выхоўваць і навучаць маладыя пакаленні беларусаў у нацыянальным духу. Праўда, такой інтэлігенцыі сталінскататалітарны рэжым знайшоў бы зусім іншую працу ў самых аддаленых кутках СССР, а ў горшым выпадку прысудзіў
284
бы да турэмнага зняволення, смяротнага пакарання. Ён не заўсёды дараваў нават тым, асабліва моладзі, хто, жывучы пад акупацыяй, нічым не запляміў сябе перад савецкай уладай. Так, з агульнай колькасці выпускнікоў Мінскага медыцынскага інстытута 1949 г. 450 чалавек дыпломаў не выдалі 125 па той прычыне, што ў час вайны знаходзіліся на занятай ворагамі тэрыторыі. Замест дыпломаў яны атрымалі толькі даведкі. Такая дыскрымінацыя не абмінула і выдатнікаў'.
Абсалютная бальшыня людзей думала, спадзявалася, калі нарэшце беларускую зямлю пакінуў апошні чужынец, на ёй адразу ж усталюецца доўгачаканы спакой. Памыліліся ўсе, хто так думаў. Для шматпакутнага народа Беларусі, як і ўсіх астатніх, што перажылі нямецкую акупацыю, пачаліся зусім не лёгкія гады. Спецслужбы заняліся суцэльнай праверкай людзей, нават школьнага ўзросту, з мэтай высвятлення, хто і чым займаўся на захопленай ворагам тэрыторыі. Сталін і адданая яму партыя бальшавікоў не жадалі вучыцца ў гісторыі. А трэба было. Як вядома, расійскі імператар Аляксандр I пасля перамогі ў Айчыннай вайне 1812 г. над Напалеонам павёў сябе ў найвышэйшай сту пені высакародна: у падпісаным ім маніфесце абвяшчалася аб забыцці мінулага і ўсеагульным дараванні. У адказ на гэта «шляхта дала баль Гасудару ў тым жа доме Паца (у Вільні — Л. Л), дзе быў баль і для Напалеона. Усе памілаваныя з’явіліся на баль. Гасудар з многімі размаўляў». Гісторык Адам Кіркор меў усе падставы заключыць, што такая імператарская «вялікадушнасць захавала край ад руйнавання, ад эміграцыі, якой наступствы заўжды гэтак згубныя для краю»2. I іспанскі палітычны, ваенны дзеяч Франсіска Франка, прыйшоўшы да ўлады, дараваў усім, хто па розныя бакі барыкады ўдзельнічаў у грамадзянскай вайне 19361939 гг. У Маскоўскага крамля не хапіла смеласці ці жадання на такі высакародны ўчынак. А на добры лад, з дазволу Масквы трэба было, каб партыйныя і савецкія органы Беларусі ва ўсіх большменш буйных населеных пунктах рэспублікі правялі братанне паміж паліцэйскімі і партызанамі, папрасіўшы ў іх даравання, што праз прымусовую калектывізацыю, масавыя фізічныя рэпрэсіі людзей, зза сур’ёзных хібаў у арганізацыі партызанскай і падпольнай барацьбы адбыўся раскол беларускага грамадства на два варожыя лагеры, што прычынілася да вялікіх чалавечых ахвяр. У працэнтных адносінах загінулых да агульнай даваеннай колькасці насельніцтва Беларусі ў яе няма роўных сярод усіх еўрапейскіх краін. I віна ў гэтым не толькі фашыстаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
