Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
1 Арлоў Уладзімер. Імёны свабоды. С. 86.
2 СМЕРШ—Смерць шпіёнам. Яго ўзначальваў ураджэнец з г. Хоцімск Магілёўскай вобласці генераллейтэнант Мікалай Селіванаўскі.
264
пачатку 1946 г.)!. Здаралася і такое, што затрыманых у Нямеччыне дастаўлялі ў Менск і публічна вешалі ў прысутнасці спецыяльна прыведзеных да месца пакарання гараджан.
Пры ўсіх актыўных дзеяннях СМЕРШа, масіраванай агітацыі савецкіх рэпатрыяцыйных місій абсалютная бальшыня ўцекачоў з Беларусі ўсё ж змагла вырвацца на тэрыторыю амерыканскай, англійскай і французскай акупацыйных зон, на якой яшчэ раней паспелі атабарыцца хтосьці з нашых землякоў.
Як след не звыкшыся з нялёгкімі ўмовамі жыцця на чужыне, узяліся за свой любімы творчы занятак уцекачыпаэты. Роўнага сабе ў гэтым горада не меў Берлін, дзе ўжо і да масавай летняй эміграцыі 1944 г. быў напісаны не адзін дзясятак беларускіх вершаў. Цяпер тут актыўна ўзялася за гэтую справу Наталля Арсеннева. 3 яе берлінскіх вершаў (у канцы верша зазначаны горад Берлін і месяц напісання) укладальнікам кнігі паэзіі беларускай эміграцыі «Туга па радзіме» Барысам Сачанкам уключана сюды больш за дзесяць, прычым тры з іх датаваны ўжо вераснем 1944 г. Тэматыка ж вершаў зусім не берлінская ці нямецкая ўвогуле. Ва ўсіх іх пануюць беларускія нацыянальныя матывы, цяжкі ўспамін па вымушана пакінутай Бацькаўшчыне. Пераканацца ў гэтым можна з апошніх радкоў верша «Уночы»:
I сняцца мне нашыя нівы і роднага неба дыван... Аб іх успамінах не змыеш ты з сэрца, як ні змывай!2
Што ж датычыць верша «Уцекачы» (лістапад), дык з такой аб’ектыўнасцю, вобразнасцю гэтую падзею мог перадаць не так шчодра надзелены паэтычным дарам аўтар, колькі яе непасрэдны ўдзельнік. У Наталлі Арсенневай хапала і таго, і другога.
Беларускія вершы ў Берліне нараджаліся і зпад пяра Масея Сяднёва, Алеся Салаўя. 3 імем апошняга звязана з’яўленне беларускіх вершаў і на аўстрыйскай зямлі, чаго раней тут ніколі не назіралася. Ці ж гэта не парадокс Другой сусветнай вайны?! Адзін з яго венскіх
1 Аўтар прац: «У трохсотыя ўгодкі смерці Вялікага канцлера Льва Сапегі», «Падзел гісторыі Беларусі на перыяды», «Тэрыторыя Беларусі і яе дагістарычнае насельніцтва», «Уводзіны да вывучэння гісторыі Беларусі», «Сінтэз беларускай гісторыі», «Аб тутэйшых», «Культурнае рабства» (ЭГБ. Т. 6. Кн. 2. С. 216) (мала які ўрад даў бы дазвол на расстрэл такой выбітнай асобы!)
2 Туга па радзіме. С. 97.
265
вершаў мае назву «Случанка». У ім гаворка пра гаротны лёс слуцкай дзяўчыны, якая ў эміграцыі абслугоўвала нямецкую паню — носьбітку «чысцейшай без меры» расы’.
Абставіны склаліся так, што М. Сяднёў вымушаны быў затрымацца ў чэшскай Празе. Відаць, з прычыны ваеннага часу ён тут не знайшоў той гасціннасці, што ніколі не абмінала беларусаў у мірныя гады. Таму верш «Дарожныя ўражанні» закончыў такімі далёка не карэктнымі радкамі:
Гавораць, у Чэхіі добра. He знаю — пазнаць не прыйшлося мне ўсіх уцех. Ды толькі скажу я сабе і краю — як добра, што я не чэх2.
Пасапраўднаму ўлюбёнаму ў родны край цяжка жыць на чужыне, нават не зведваючы аніякіх цяжкасцяў у задавальненні сваіх матэрыяльных і духоўных патрабаванняў. Такіх жа людзей улетку 1944 г. падалося нямала з Беларусі на захад. Але не ўсе прыжыліся тут, у іх ліку і Пётр Шырокаў (літ. псеўданім Тодар Лебяда). I хаця перад вайной нізашто пасядзеў у сталінскіх лагерах, на сваё гора вярнуўся на Бацькаўшчыну. Асудзілі ажно на 25 гадоў! Во якіх тытанаў беларускай нацыі не прызнавала за людзей чужая, варожая ім сталінская таталітарная сістэма.
Хаця нашым уцекачам дзеля стварэння на новым месцы большменш нармальных умоў нацыянальнакультурнага жыцця належала пераадолець шмат сур’ёзных перашкодаў, яно паступова ладзілася, прычым у духу беларускіх нацыянальнакультурных традыцый. Пры гэтым самая пільная ўвага захаванню іх надавалася ў навучальнавыхаваўчай працы з маладымі пакаленнямі — будучыняй беларускай дыяспары. Дадзеная праблема надзвычай сур’ёзная, актуальная з улікам тых патрабаванняў, што і сёння паўстаюць перад беларусамі замежжа, таму аўтар палічыў неабходным разгледзець яе больш падрабязна, свядома выходзячы ў некаторых месцах за храналагічныя рамкі кнігі.
* * *
Запачаткаваная ўлетку 1944 г. на тэрыторыі Германіі і іншых еўрапейскіх краін беларуская эміграцыя складалася з людзей розных узростаў, не выключаючы і самых ранніх. Тлумачылася
1 Туга па радзіме. С. 554.
2 Тамсама. С. 321.
266
гэта тым, што бацькі, ратуючыся ад праследаванняў савецкіх спецслужбаў вывозілі на чужыну і сваіх дзяцей. У адваротным выпадку і апошнія маглі б стаць аб’ектам пільнай увагі да сябе з боку такіх службаў, мець сур’ёзныя праблемы, з гадамі стаўшы дарослымі людзьмі.
У агульнай масе беларускіх уцекачоў даволі высокі працэнт прыпадаў на інтэлігенцыю, у тым ліку і педагагічную. Як ужо пісалася вышэй, нямецкія акупацыйныя ўлады з пэўных палітычных меркаванняў не ставілі перад сабой задачы цалкам паралізаваць усё культурнае, асветніцкае жыццё на Беларусі, таму яны дазволілі адкрываць рознага роду ўстановы культуры і адукацыі, у якія на сталую працу падалося нямала людзей. He выключана, што апроч гэтак патрэбнага кожнаму заробку, хтосьці памкнуўся туды ў жаданні хоць трохі паўплываць на настрой людзей у такую цяжкую для іх гадзіну, не даць маладым пакаленням жыць у цемры і невуцтве. Але жорсткія ўмовы акупацыі патрабавалі ад тых, хто ішоў працаваць на розныя дзялянкі культуры і адукацыі, найперш улічваць інтарэсы новага гаспадара беларускай зямлі. I яны ўлічваліся: аднымі больш, другімі — менш. Калі ж надышоў час выгнання акупантаў, трэба было ўсім тым, хто супрацоўнічаў з імі, вырашаць: заставацца на месцы ці рушыцца ў самавыгнанне. Адназначнага адказу на гэтае пытанне не было: адны без усялякага хістання кінуліся наўцёкі ў заходнім напрамку, другія засталіся дома, спадзеючыся, што мо не давядзецца панесці суровую кару за свае ўчынкі.
He адважыўся застацца ў родным краі і сын дачкі Вінцэнта ДунінаМарцінкевіча Камілы ГадзімірМіраслаў (1907 г. н.). Абараніўшы ў 1934 г. у Вільні кандыдацкую дысертацыю па матэматыцы, ён у час акупацыі не мог займаць адпаведна з такім статусам пасаду і працаваў з 1943 г. у Валожынскай гандлёвай, а з наступнага года ў Івянецкай сярэдняй школе. Каб не трапіць у рукі савецкіх рэпрэсіўных органаў, з’ехаў у Кракаў, дзе пазней стаў прафесарам матэматыкі (памёр у 1965 г.).
Зразумела, ёсць выпадкі — шкада толькі, што вельмі мала, — калі лёс ашчаджаў ад пакарання настаўнікаў за працу ў школах за немцамі. Такім «шчасліўчыкам» аказаўся і настаўнік Слонімскай школы Юры Астроўскі, які ў апошнія гады свайго жыцця (памёр у снежні 1991 г.) знаходзіўся на пасадзе дырэктара Інстытута біялогіі АН Беларусі, меў званне акадэміка.
3 тых настаўнікаў, што рушылі ўслед за акупантамі на Захад, было нямала асобаў, якія бралі ўдзел у працы Другога ўсебеларускага кангрэса (27 чэрвеня 1944 г., Менск). 3 агульнага ліку ўдзельнікаў кангрэса 1039 чалавек настаўнікаў было 276, альбо 27 %. Аніводная з прафесійных групаў не была тут так шы
267
рока прадстаўленай, як настаўніцтва. Відаць, спадзяваліся, што і ва ўмовах нямецкай акупацыі адукацыя шмат карыснага можа прынесці народу, таму і падаліся на працу ў заснаваныя за тым часам навучальныя ўстановы. Кіраўніцтва Беларускай Цэнтральнай Рады праявіла вялікую зацікаўленасць у тым, каб на кангрэс у якасці дэлегатаў з’ехалася як мага больш настаўнікаў, ведаючы наперад, што яны прыхільна паставяцца да таго, што на ім будзе абмяркоўвацца. I яно не памылілася. Педагагічная інтэлігенцыя не толькі ў вялікай колькасці была прадстаўлена на Кангрэсе, але і вылучыла са свайго асяроддзя выступоўцаў, якія ў прамовах рашуча асуджалі бальшавіцкі рэжым даваеннай Савецкай Беларусі. Асабліва дасталося яму ад колішняга супрацоўніка Народнага камісарыята асветы БССР, а ў апошні час акупацыі кіраўніка аддзела культуры БЦР Аўгена Калубовіча.
Летняе наступленне Чырвонай Арміі ў 1944 г. падштурхнулада ўцёкаў на Захад не толькі тых настаўнікаў, што найбольш актыўна паводзілі сябе ў час кангрэса, але і яго пасіўную частку. Разам з імі пусціліся ў невядомы шлях і настаўнікі, што не мелі аніякага дачынення да ўдзелу ў кангрэсе.
Сярод настаўнікаўуцекачоў апынулася нямала асобаў з высокім узроўнем прафесійнай падрыхтоўкі, шчыра апантаных ідэяй беларускага нацыянальнакультурнага Адраджэння. Яны выдатна разумелі, якую ролю і ў эміграцыі можа адыграць адукацыя, калі павярнуць яе тварам да беларускасці. А штосьці мэтаскіраванае ў гэтым напрамку абавязкова трэба было рабіць, бо паза межы Бацькаўшчыны разам з бацькамі прыехала шмат дзяцей школьнага ўзросту. He з’яўлялася сакрэтам, што з цягам часу менавіта ад іх, а не ад тых, хто знаходзіўся ў сталым узросце, будзе залежаць лёс беларускай дыяспары. А карысць жа ёй зможа прынесці толькі тая частка моладзі, якая пройдзе сапраўдную школу нацыянальнага навучання і выхавання. За стварэнне яе неадкладна ўзяліся найбольш нацыянальнасвядомыя прадстаўнікі беларускай эміграцыі, не спыняючыся ні перад якімі цяжкасцямі.
Галоўны клопат па арганізацыі беларускіх пачатковых школ для дзяцей уцекачоў, што знаходзіліся на тэрыторыі Нямеччыны і Аўстрыі, узяў на сябе Аддзел культуры і прапаганды Беларускай Цэнтральнай Рады. Пры гэтым аддзеле «для арганізацыі школаў і кіраваньня імі... быў заснаваны Пададдзел Школьніцтва — фактычна Школьны Інспэктарат. Абавязкі Школьнага Інспэктарата выконваў др А. Орса». На аснове дамоўленасці Аддзела культуры і прапаганды БЦР з Міністэрствам усходніх спраў Нямеччыны ён «мог адчыняць беларускія школы ўсюды, дзе было не менш за 20 дзяцейбеларусаў школьнага ўзросту. Нямецкія Аддзелы Пра
268
цы (арбайтсамты) абавязаныя былі звальняць ад фізічнае прайы настаўнікаўбеларусаў для прызначэньня іх на працу ў школы»1.
Самы непасрэдны ўдзел у вырашэнні школьнай праблемы ўзяла рэдакцыя берлінскай беларускай газеты «Раніца». Яна актыўна далучалася да рэгістрацыі настаўнікаў, выяўлення пунктаў пражывання ўцекачоў з Беларусі, у якіх (пунктах) знаходзіліся ад 20 і больш дзяцей ва ўзросце 813 гадоў. Да пачатку кастрычніка 1944 г. удалося ўзяць на ўлік 2500 такіх дзяцей. У пачатку снежня таго ж года Аддзелам культуры і прапаганды БЦР ужо было створана 11 беларускіх пачатковых школ. У студзені наступнага года да іх дадалося яшчэ шэсць такіх устаноў. Сюды паступалі не толькі дзеці, што жылі пры сваіх бацьках, але і тыя, што без іх трапілі ў Нямеччыну. Пры ўсім старанні адпаведных службаў БЦР і саміх настаўнікаў «колькасьць адчыненых школаў была недастатковай, каб ахапіць навучаньнем усіх беларускіх дзяцей школьнага веку. Прычына гэтаму — перашкоды нямецкіх уладаў на мясцох»2.
КНІГІ ОНЛАЙН
