Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Таленавітая паэтка нібыта прадоўжыла закладзеныя Францыскам Скарынам традыцыі выдаваць у златай Празе кнігі на беларускай мове. Лішнім было б тлумачыць, якую вялікую радасць зведала Ларыса Геніюш ад выдадзенага ў тых экстрэмальных умовах ваеннага часу паэтычнага зборніка. Такое ж можна сказаць і пратых, да каго ён трапіў у рукі, бо кожны з вершаў да краёў напаўняў сэрцы людзей жаданнем хоць у думках быць разам з роднай зямлёй. Вось колькі радкоў з верша, якім пачынаўся зборнік:
1 Наша слова. 1996. 13 чэрвеня.
247
Уздымам сэрц нашых шуміць Белавежа, як дні нашых сёлаў, так Нёман плыве... Уроду палеткаў ткуць поясам межы, адвечныя сосны гудуць у бараве. Там нашыя песні, там наша багацце, там жытняе мора, магілы дзядоў, I родныя хаты, і людзі, як брацці, і казкі, і слава мінулых часоў.
Хаця паэтка і ўдалечыні жыла ад дому, але яе сэрца добра прадчувала, якая рэальная пагроза навісла над нашымі песнямі, славай мінулых часоў, бо яе родным краем распараджаліся чужынцы.
Пражскага паэтычнага зборніка Ларысы Геніюш не абмінулі сваёй увагай і фашысцкія ідэолагі. 3 прычыны таго, што ў ім не знайшлося аніводнага радка пра «вялікага фюрара», аўтарка трапіла на допыт у гестапа'.
* * *
Досыць уплывовыя, добра вядомыя ў асяроддзі ўдзельнікаў беларускага нацыянальнага руху асобы няўмольнай воляю лёсу звязал і сваё жыццё і дзейнасць з самім Берлінам — фашысцкім логавішчам Германіі. Адны з іх атабарыліся тут у час паслярэвалюцыйнай эміграцыі, паколькі ваявалі супроць савецкай улады і баяліся за гэта расправы. Другія — і ў найбольш вялікай колькасці, — гэта тыя беларускія нацыянальныя дзеячы, што кінулі свой дом у час уступлення войскаў Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь ці перад усталяваннем савецкага палітычнага рэжыму ў краінах Прыбалтыкі, дзе традыцыйна жыло нямала нашых суродзічаў. На такі крок беларускіх дзеячаў вымушала зусім рэальнае пакаранне бальшавіцкімі рэпрэсійнымі органамі, якія не пакідалі на волі тых, хто змагаўся за незалежніцкую ідэю. Пацвердзіць сказанае вельмі проста мноствам прыкладаў жорсткай расправы надтымі шчырымі прыхільнікамі яе, што не змаглі своечасова пакінуць дарагую ім Бацькаўшчыну.
У перыяд нямецкай акупацыі важнай крыніцай папаўнення Берліна і іншых нямецкіх гарадоў беларусамі з’яўлялася мэтанакіраваная пасылка іх сюды адпаведнымі вайсковымі і цывільнымі структурамі для выканання самага рознага роду службовых даручэнняў. Адзін час такая магчымасць мелася і ў нашага супляменніка добра вядомага ў свеце, і асабліва ў краінах Еўропы,
1 Арлоў Уладзімер. Імёны свабоды. С. 310.
248
спевака Міхася ЗабэйдыСуміцкага. Як беларусу па нацыянальнасці яму прапанавалі ўзначаліць беларускія радыёперадачы з Берліна на Савецкі Саюз. Спявак адмовіўся, за што быў арыштаваны гестапа1. На шчасце, не надоўга, што дало яму магчымасць прадоўжыць сваё творчае жыццё ў любімай Празе.
Але ніколі Берлін не меў такой колькасці беларусаў, як у час правядзення ўлетку 1944 г. аперацыі «Баграціён» і ў першыя дні пасля выгнання з іх зямлі нямецкіх акупантаў. Разам з апошнімі рушылі наЗахад і многія звязаныя з дзейнасцю акупацыйных уладаў людзі. Звычайна пакідалі радзіму яны не адны, а разам са сваімі сем’ямі. Такое мноства беларусаў — прычым выразнай актыўнай нацыянальнай пазіцыі — зусім лагічна высунула на парадак дня пытанне пра арганізацыю іх культурнага жыцця. I ў гэтым кірунку рабілася нямала. Разгортванню дзейнасці спрыяла тое, што тут яшчэ да нападу Германіі на СССР сфармавалася беларуская прысутнасць: створанае ў канцы 1939 г. пры Міністэрстве ўнутраных спраў Германіі Беларускае прадстаўніцтва ў Берліне (БП), заснаваны пры ім у 1940 г. Беларускі камітэт самапомачы. Іх асноўная функцыя заключалася ў працы з ваеннапалоннымі беларусамі з Войска Польскага, сярод якіх знаходзіўся і будучы таленавіты наш пісьменнік Янка Брыль. Свае філіялы БП мела ў Мюнхене, Вене, Празе, Варшаве, Лодзі і іншых гарадах.
У плане культурнага абслугоўвання атабараных паза межамі сваёй радзімы беларусаў выключнае важнае значэнне мела распачатае ў снежні 1939 г. у Берліне выданне газеты «Раніца» (выходзіла 14 разы ў месяц). Чытаць газету на роднай мове, жывучы ў чужым этнакультурным асяроддзі, было надзвычай прыемнай радасцю для кожнага сумленнага беларуса. Да таго ж яшчэ і матэрыялы гэтага друкаванага органа вызначаліся і змястоўнасцю, і праўдзівасцю раскрыцця той ці іншай падзеі з гісторыі і культуры Беларусі, пра што стала клапаціліся яе галоўныя рэдактары — у асноўным людзі эрудзіраваныя, адказныя за даручаную справу. Гэта выпускнік юрыдычнага факультэта Пецярбургскага ўніверсітэта, сябра Галоўнай управы і Надзорчай рады Таварыства беларускай школы Заходняй Беларусі, галоўны рэдактар шэрага перыядычных органаў на тэрыторыі Другой Рэчы Паспалітай Фабіян Акінчыц (18861943), выпускнік Віленскага ўніверсітэта, адзін з заснавальнікаў нацыяналістычнай арганізацыі Заходняй Беларусі «Беларускі нацыянальны фронт», член рэдкалегіі яе газеты «Беларускі фронт» Мікалай Шкялёнак (18991946), выпускнік Віленскай беларускай гімназіі, адзін з кіраўнікоў Таварыства прыяцеляў беларусаведы Вітаўт Тумаш (19101998), выпускнік Віленскага ўніверсітэта і
1 Наша слова. 2010. 16 чэрвеня.
249
затым выкладчык у ім, доктар філасофіі Станіслаў Станкевіч. Разам з імі ў рэдакцыі газеты «Раніца» працавала нямала таленавітых журналістаў.
У газеты «Раніца» не мелася недахопу і ў аўтарах высокай прафесійнай падрыхтоўкі, сярод якіх асабліва прыкметнай была Ларыса Геніюш. Жыла яна тады разам з мужамэмігрантам у Празе. Паэтычны дэбют Л. Геніюш на старонках гэтага беларускага берлінскага перыядычнага органа адбыўся ў красавіку 1940 г., і даволі паспяхова. Многім чытачам асабліва спадабаўся верш «Беларуска» з яго такімі патрыятычнымі радкамі:
Калі цябе, мілы, Краіна пакліча за родны змагацца парог, то суму не будзе ў мяне на абліччы і страху не будзе ў грудзёх.
У наступным годзе рэдакцыя газеты «Раніца» змясціла звыш паўсотні вершаў Л. Геніюш. На шматлікія просьбы чытачоў даць падрабязныя звесткі пра яе рэдактар газеты «Раніца» М. Шкялёнак пісаў: «У Ларысы Геніюш мы бачым арыгінальную метафару. 3 гэтага погляду яна мала саступае М. Танку, а ўжо цяпер значна перавышае Машару, не гаворачы ўжо аб іншых паэтах былой Заходняй Беларусі... Вершы Ларысы Геніюш поўныя беларускага нацыянальнага духу. 3 гэтага гледзішча яна з’яўляецца ў поўнай меры беларускай нацыянальнай паэткай' (падкрэслена мною. —Л. Л).
Хаця газету «Раніца» курыравалі да пачатку нападу Германіі на СССР Ваеннае міністэрства Германіі, а затым Міністэрства ўсходніх акупаваных абласцей, яна ніколі не абмяжоўвалася надрукаваннем толькі афіцыйных матэрыялаў, а шмат месца адводзіла асвятленню дзейнасці «беларускіх культурнаасветных суполак і арганізацый за мяжой, галоўным чынам у Варшаве, Торуні, Лодзі, Празе, Кёнігсбергу, Данцыгу, гарадах Прыбалтыкі (рубрыкі «Беларуская хроніка», «3 беларускага жыцця», «Беларусы ў Латвіі», «Беларусы ў Рызе» і інш.), інфармавала пра падзеі ў Беларусі (рубрыкі «Беларусы ў вайне», «3 Беларусі», «Весткі з Бацькаўшчыны», да чэрвеня 1941 — «3 БССР)». На яе старонках «змешчаны артыкулы гістарычнай тэматыкі Шкялёнка («Да метадалогіі гісторыі Беларусі», «Тэрыторыя і дагістарычныя насельнікі Беларусі», «Перыядызацыя гісторыі Беларусі», «Беларусь Літва Крыўя»), А. Адамовіча (пра паходжанне беларускай сімволікі, лёс беларускіх архіваў), мемуары У Глыбіннага(«У катніх руках»), успаміны К. Езавітава пра С. Палуяна і інш.; публікацыі
1 Літаратура і мастацтва. 2000. 4 жніўня. С. 7.
250
вучэбнага, агульнаасветніцкага і культуралагічнага характару, творы М. Багдановіча, Л. Геніюш, Н. Арсенневай, Я. Палоннага і інш.; літаратурныя і тэатральныя крытычныя артыкулы»1. Рэдакцыі газеты «Раніца» робіць вялікі гонар, што на чужыне, у такі цяжкі час яна лічыла неабходным так шмат даваць звестак сваім чытачам па гісторыі, культуры Беларусі. Наўрад ці можна было б знайсці хоць аднаго інтэлігентнага, са здаровай нацыянальнай самасвядомасцю беларуса, які не выказаў бы зацікаўленасці да такіх публікацый. Найбольш за ўсё гэтым можна растлумачыць вялікую папулярнасць газеты «Раніца» ва ўсіх беларускіх асяродках краін Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, у Беларусі, Прыбалтыцы. Нават сама рэдакцыя віленскай газеты «Беларускі голас» усяляк імкнулася спрыяць распаўсюду гэтага берлінскага беларускага друкаванага органа сярод нашых суродзічаў Літвы. Клапаціўся пра гэта і добра вядомы на ўсёй прыбалтыйскай прасторы беларускі нацыянальны дзеяч К. Езавітаў2. Рэдакцыя газеты «Раніца» была месцам самых жаданых сустрэч многіх беларускіх культурных дзеячаў, прычым не толькі Берліна, нямецкіх гарадоў, а і самой радзімы, якія па розных прычынах наведвалі гэты горад.
У газеты «Раніца» маглі быць і нямецкія чытачы з ліку як службовых, так і далёкіх ад усялякай палітыкі людзей, паколькі іх не маглі не цікавіць матэрыялы па самых розных праблемах мінулага і сучаснага жыцця беларускага народа, які па волі злога лёсу апынуўся пад акупацыяй фашысцкай Германіі.
Рэдакцыйны калектыў газеты «Раніца» разам з Беларускім прадстаўніцтвам у Берліне курыравалі заснаваную ў гэтым горадзе ў пачатку 1943 г. штотыднёвую газету «Беларускі работнік». Прызначалася яна для вывезеных з нашага краю людзей на працу ў Германію, і каб хоць трохі зрабіць іх жыццё на чужыне не такім самотным, старалася як мага больш друкаваць матэрыялу па гісторыі і культуры незабыўнай Бацькаўшчыны, для чаго была ўведзена спецыяльная рубрыка «Весткі з Беларусі». Прычым такога характару матэрыялы даволі часта прысвячаліся пытанням, што свядома замоўчваліся ў савецкім друку. У пацвярджэнне сказанаму спашлюся на артыкул В. Будзіловіча «Францішак Скарына — першы беларускі друкар» («Беларускі работнік», № 37). He маючы магчымасці ўласнымі сіламі забяспечыць попыт вялікай арміі занятых на працы ў Германіі беларусаў на артыкулы пра іх родны край, рэдакцыя практыкавала перадрукоўку такіх матэрыялаў з іншых газет і часопісаў. I «Раніца», і «Беларускі работнік», несумненна,
1 ЭГБ.Т. 6. Ч. І.С. 97.
2 Беларуская газэта. 1942. 12 ліпеня.
251
адыгралі станоўчую ролю, дзякуючы свайму імкненню не даць беларусам, закінутым у чужыя краі, адарвацца, забыцца на родную бацькоўскую зямлю, што ў сваю чаргу паспрыяла ўзмацненню ў многіх зразумелага жадання абавязкова вярнуцца дамоў, як толькі для гэтага з’явіцца рэальная магчымасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
