Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
«Набліжаецца гістарычная для нас вырашальная хвіліна. Па ўсёй беларускай зямлі шырыцца жорсткае змаганьне за вызваленьне свае Бацькаўшчыны. Нашыя гарады і вёскі, лясы і балоты з кажным днём усё болей і болей пакрываюцца арганізацыйнаю сеткаю Беларускага Вызваленчага Войска. Усюды кіпіць прыспешная праца для падрыхтоўкі канчальнага ўдару па нашаму найбольшаму ворагу — бальшавізму.
1 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 193.
260
.. .нашыя браты на Бацькаўшчыне сьцякаюць крывёю ў змаганьні з яшчэ моцным сяньня ворагам...
...крывавы Сталін усьцяж гоніць усё новыя ды новыя бальшавіцкія горды праз Наш Край, нясучы яму поўнае зьнішчэньне ды голад.
Ціж мы ня чуем, як раздаецца стогн па ўсіх кутках нашае роднае Беларусі? Ціж мы не ўяўляем сабе, як бальшавіцкія каты распраўляюцца з нашымі бацькамі і братамі? Ціж не даносіцца да нас плач нашых матак з эшалёнаў, што накіроўваюцца агентамі сталінскага НКВД у далёкую тайгу Сібіру ды стэпы Казахстану, адкуль амаль няма павароту? Ціж ня чуем мы плачу нашых малых дзетак, якія церпяць, будучы адарванымі ад сваіх бацькоў, холад ды голад і працягваюць свае кволыя ручкі да нас, просячы ратунку?»1
Чытаючы такое, многія, асабліва моладзь, і сапраўды маглі паверыць, што іх Бацькаўшчына пасля выгнання фашыстаў трапіла з аднаго пекла ў другое, што нібыта ніякіх пераменаў да лепшага не адбылося. Пісалася ж Р. Астроўскім працытаваная адозватолькі дзеля таго, каб загітаваць як мага больш нашых суродзічаў замежжа для ўступлення ў штурмавыя дывізіі Беларускага вызвольнага войска, дазвол на стварэнне якога нямецкі ўрад даў у студзені 1945 г. У згаданай адозве Р. Астроўскі вельмі настойліва прасіў беларусаў не быць убаку ад такога змагання. Адозва перасыпана незвычайна ваяўнічага характару заклікамі: «Дык да зброі, братыбеларусы!
На дапамогу нашым нязломным змагарам з Беларускага Вызвольнага Войска на Бацькаўшчыне і на ратунак нашых сем’яў!
Бацькаўшчына кліча нас!
Да зброі, беларускія стральцы і камандзіры!
На вырашальны бой з ненавісным для нас бальшавізмам!»2
Таму не трэба здзіўляцца, што нямала беларусаў замежжа і сапраўды добраахвотна пайшлі ў штурмавыя брыгады і дывізіі Беларускага вызвольнага войска. Заявы дазвалялася падаваць не толькі ў канцылярыю Галоўнага кіраўніцтва вайсковых спраў БЦР (знаходзілася ў Берліне), але і ва ўсе канцылярыі і аддзелы Беларускага прадстаўніцтва ў Нямеччыне, Беларускага камітэта самапомачы і ў іншыя беларускія арганізацыі, а таксама ў кожную нямецкую паліцэйскую ўстанову і ўстанову СС. За тры з паловай месяцы ў Галоўнае кіраўніцтва вайсковых спраў БЦР паступіла 950 заяў3.
1 За Дзяржаўную незалежнасць. С. 177, 178.
2 Тамсама. С. 178.
3 Тамсама. С. 181.
261
Толькі ў разліку на ўласныя магчымасці забяспечвала ў час эвакуацыі свае сціплыя патрэбы ў перыядычным друку кіраўніцтва Беларускай незалежніцкай партыі. Яму паранейшаму гэтую важную справу даводзілася рабіць нелегальна. Чарговы «трэці нумар «Бюлетэню БНП» выйшаў ва Усходняй Прусіі ў жніўні 1944 году. Выдаваўся ён пры беларускім дэсантным батальёне «Дальвіц» і праз парашутыстаў, якіх скідвалі з нямецкіх самалётаў, дастаўляўся ў Беларусь. Увосені 1944 году ў Берліне пабачыў сьвет чацьверты нумар. Пяты, апошні «ваенны» «Бюлетэнь БНП» быў аддрукаваны ў сьнежні 1944 году альбо ў студзені 1945га». У ім былі змешчаны «Прысяга Беларускай Незалежніцкай Партыі», Інструкцыя аб карыстанні ў перахоўваньні «Бюлетэню» і слова да беларускай моладзі. Ёй даецца самая высокая ацэнка. Хоць беларуская моладзь перанесла шмат крыўды ад польскай акупацыі, паняволення камсамолам, нямецкай акупацыі, маладыя людзі дайшлі «да перакананьня, што кожны чужынец імкнецца да аднаго: забіць духова беларускую моладзь, каб лягчей апанаваць народ». Сцвярджаецца, паколькі «Беларуская Моладзь нацыянальна ўжо сьпелая», яна не прадасць «сваёй душы чужынцам». Моладзі ставіцца ў вялікую заслугу, што яна «ня страціла адвечнага імкненьня да сонца і свабоды, да незалежнага жыцьця ў Вольнай Бацькаўшчыне! Наш народ маючы такую моладзь можа быць спакойны за сваю будучыню»1. На вялікую бяду, жыццё не пацвердзіла такіх спадзяванняў. Быць спакойным за сваю будучыню беларускі народ не мог не толькі за савецкім часам. Хвалюе яна і сёння яго ва ўмовах суверэннай Рэспублікі Беларусь, бо нацыянальнакультурная палітыка яе ўладаў ніколькі не выратоўвае тытульнае насельніцтва ад руйнавальных наступстваў русіфікацыі. Яны ўжо паставілі беларусаў перад пытаннем — быць ці не быць самабытным этнасам. Актывісты БНП масавымі накладамі выпускалі ўлёткі, прызначаныя для беларускіх вайскоўцаў.
Пры ўсіх прыярытэтах у дзейнасці БЦР вайсковага фактару, што адзначалася вышэй, яна не забывалася і на развязванне іншых праблем, у чым мелася надзвычай пільная патрэба.
Эвакуацыя ўлетку 1944 г. велізарнай колькасці беларусаў у Германію і яе краінысатэліты разам з іншым абавязвала паклапаціцца і пра іх культурнаасветнае абслугоўванне. бо людзі не могуць абмяжоўвацца задавальненнем толькі сваіх біялагічных патрэб. У першую чаргу такога роду клопаты ўзяло на сябе кіраўніцгва БЦР. Напярэдадні 1944/45 н. г. яно дамаглося ад нямецкіх уладаў згоды адчыняць беларускія школы ў Германіі ў тым выпадку, калі збярэцца не менш як 20 дзяцей на адну такую ўстанову2.
1 Наша Ніва. 1998. 13 лютага. С. 14.
2 За Дзяржаўную незалежнасць. С. 121.
262
Нямецкія ўлады дазволілі працягнуць працу эвакуіраванаму ў іх краіну ўлетку 1944 г. з Новай Вілейкі Медыцынскаму інстытуту. Аднак з прычыны паражэння Германіі ён не закончыў 1944/45 н. г. Толькі адзінкам яго студэнтаў удалося праз пэўны час атрымаць у розных краінах беларускай эміграцыі медыцынскую спецыяльнасць.
He жадалі сядзець без любімай працы прафесійныя артысты з ліку беларускіх уцекачоў. «У верасні 1944 г. пры берлінскай арганізацыі «Вінэта» была створана гастрольная тэатральная трупа пад назвай «Жыве Беларусь», якая ў лістападзеснежні дала 46 прадстаўленняў у розных эміграцыйных беларускіх асяродках»1.
Вядома, не без цяжкасцяў і перашкодаў, але беларускай інтэлігенцыі ўсё ж удалося штосьці карыснае для сваёй справы атрымаць ад нямецкіх паліграфічных прадпрыемстваў, у т. л. і самога Берліна, у чым на заключным этапе вайны зведвалася асабліва вялікая патрэба, бо нашыя ўцекачы засталіся практычна цалкам без нацыянальнай літаратуры. Іх не мог не абрадаваць выхад у свет у 1944 г. трэцяга выдання невялічкай, але надзвычай карыснай пры ўсіх нагодах брашуркі Вацлава Ластоўскага «Што трэба ведаць кожнаму беларусу».
Буйныя няўдачы войскаў Вермахта на фронце не пакідалі надзеі, што ад нямецкіх уладаў удасца штосьці атрымаць для лепшай арганізацыі жыцця беларускіх эмігрантаў. Наадварот, яно з месяца ў месяц пагаршалася. Узмацніліся акцыі па прыцягненні ў розныя вайсковыя фармаванні. Асабліва гэта закранула мужчынскую частку сяброў СБМ. У такіх варунках ужо мала хто думаў пра стан беларускай культуры на эміграцыі. У сярэдзіне лета 1944 г. спыняецца выданне ў Берліне газеты «Беларускі работнік», а ў сакавіку 1945 г. — газеты «Раніца». Згарнулася дзейнасць і шэрага іншых асяродкаў беларускай культуры ў эміграцыі.
He магла прыйсці хоць самая мізэрная дапамога беларускім уцекачам ад іх супляменнікаў, што вымушаны былі прамяняць Бацькаўшчыну на чужыну пасля кастрычніцкага перавароту 1917 г. у Расіі і Грамадзянскай вайны, бо многіх з іх ужо не засталося ў жывых, а некаторыя і самі зведвалі нястачу матэрыяльных сродкаў. Адчувальнай стратай для яіпчэ зусім маладой беларускай культуры замежжа з’явілася смерць 6 студзеня 1945 г. у швейцарскім горадзе Фрыбург княгіні Магдалены Радзівіл (1861 г. нар.), якая сваім мецэнацтвам некалі паспрыяла выданню кнігі вершаў Максіма Багдановіча «Вянок», не шкадавала грошай дзеля патрэб газеты «Наша ніва» і беларускіх выдавецкіх суполак, адкрыцця школ з роднай мовай навучання ў маёнтку Кухцічы, Уздзе і Каменцы. Дакладна
1 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 193.
263
вядома, што «на заснаваньне беларускай грэкакаталіцкай сэмінарыі ў Рыме княгіня ахвяравала аднаму зь беларускіх сьвятароў сваё фантастычна дарагое дыямэнтавае калье...»'. Зразумела, у апошнія гады свайго жыцця, тым больш на чужыне, яна не мелатакіх вялікіх сродкаў, але ў чымсьці ўсё ж магла б дапамагчы, каб не смерць, вымушаным беларускім эмігрантам.
Самыя ж цяжкія дні для тых, хто, ратуючыся ад пакарання савецкага суда, пакінуў улетку 1944 г. Беларусь, — а сярод іх жа было нямала і прадстаўнікоў нацыянальнай творчай інтэлігенцыі, — надышлі з уступленнем войскаў Чырвонай Арміі, а разам з ёю і савецкіх спецыяльных службаў на тэрыторыю Польшчы, а затым і Германіі. Яны адразу ж узяліся за пошукі патрэбных ім асобаў сярод беларускіх уцекачоў. Так, у 1944 г. у Польшчы, у ваколіцах Жэшува, у рукі НКУСа трапілі два сыны вядомага беларускага нацыянальнага дзеяча Антона Луцкевіча Юры і Лявон, якія нямала карыснага зрабілі для нацыянальнага культурнаасветнага жыцця беларусаў у часы акупацыі. Затрыманых выслалі ажно на Чукотку, адарваўшы на многія гады ад любімай і роднай Вільні.
3 падзелам Нямеччыны на савецкую, амерыканскую, англійскую і французскую акупацыйныя зоны найгоршае становішча для эвакуіраванай беларускай творчай інтэлігенцыі склалася ў першай. Але як толькі савецкім спецслужбам дазволілі працаваць і паза сваёй акупацыйнай зонай, яно амальтэрытарыяльна нівеліравалася.
Праводзіць беларускую культурную працу, калі па тэрыторыі ўсіх акупацыйных зон Нямеччыны раз’язджалі савецкія рэпатрыяцыйныя місіі, адшукваючы людзей для вывазу (вельмі часта прымусоваму) у СССР, было надзвычай цяжка, а не дык і зусім немагчыма. Каб унікнуць прымусовай рээміграцыі, некаторыя беларусы запісваліся грамадзянамі Польшчы, прыбалтыйскіх краін, Чэхаславакіі, на якіх не распаўсюджвалася гвалтоўная рэпатрыяцыя. Калі СМЕРШ2 такія акцыі ажыццяўляў прымусова, савецкія дыпламатычныя місіі, наадварот, імкнуліся ўгаворамі схіліць людзей да «дабравольнага» вяртання на радзіму, запэўніваючы, што нікому з іх не будзе пагражаць пакаранне. I многія, на сваю бяду, паверылі такім абяцанкам. У той складанай сітуацыі не лепшым чынам склаўся лёс раней згаданых мною Кастуся Езавітава (пасля затрымання ваеннай контрразведкай этапаваны ў СССР; памёр у турэмнай бальніцы ў маі 1946 г.), Ларысы Геніюш (асуджана на 25 гадоў турэмнага зняволення), М. Шкялёнка (расстраляны ў
КНІГІ ОНЛАЙН
