Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Сталае пражыванне ў Берліне даволі значнай колькасці беларусаў, прычым адукаваных, палітычна актыўных, абавязвала не толькі да здзяйснення пэўных захадаў па арганізацыі прызначаных для іх перыядычных выданняў, але і да ладкавання нацыянальнакулыурнага жыцця ўвогуле. Яшчэ большую актыўнасць, прычым у самым шырокім тэрытарыяльным плане, набылі такія захады пасля прымусовага масавага вывазу беларусаў на працу ў Нямеччыну. У шэрагу выпадкаў ім даводзілася пасяляцца кампактна, жыць калоніямі. Асноўнай формай культурнага абслугоўвання такіх людзей з’яўлялася традыцыйная беларуская мастацкая самадзейнасць. Нялёгкі лёс вывезеных у Нямеччыну беларусаў да глыбіні душы хваляваў іх моцнага нацыянальнага гарту супляменніка, артыста з сусветным імя М. ЗабэйдуСуміцкага. Балазе, жыў ён тады ў Празе і мог без асаблівых складанасцяў сустрэцца з імі. Увосень 1943 г. артыст выступаў не толькі ў Берліне, але і ў Ліцманштаце.
Для некаторых беларусаў не стаў непрыступным з багатымі культурнымі традыцыямі нямецкі горад Кёнігсберг. Як вядома, у часы існавання Вялікага Княства Літоўскага паміж ім і гэтым горадам існавалі досыць шматгранныя кантакты ў самых розных сферах жыцця чалавека. Важна, што ў гады фашысцкай акупацыі беларусы маглі займацца ў Кёнігсбергу і такімі відамі дзейнасці, для якіх не заўсёды меліся належныя ўмовы ў сябе на радзіме. Датычыць гэта і выдання набеларускай мове на працягу 19431944 гг. народнага календара «Гаспадар». Паколькі ён быў заснаваны па заказу акупацыйных уладаў Генеральнай акругі Беласток і Беларускага аб’яднання ў Беластоку Усходнееўрапейскім галіновым філіялам Імперскага земляробчага выдавецтва, дык і яго публікацыі ў найбольшай ступені прадвызначаліся дадзеным фактарам. Разам з тым з’яўлялася нярэдкасцю, калі на старонках «Гаспадара» можна было сустрэць творы з беларускага фальклору, вершы Н. Арсенневай, М. Багдановіча, К. Буйло і іншых аўтараў. Можна толькі пашкадаваць, што пасля другога нумара яго выданне было спынена'.
Натуральна, кёнігсбергскія беларусы не маглі не адчуваць патрэбы ў далучэнні да сваёй нацыянальнай культуры. Пра ўсё гэта не забываўся клапаціцца аддзел Беларускай самапомачы. 8 сакавіка 1944 г. ён арганізаваў тэатральныя прадстаўленні, у
' ЭГБ. Т 2. С. 496, 497.
252
час якіх паказваліся сцэнічныя творы беларускіх аўтараў «Боты» і «Мікітаў лапаць»1.
На шляху ў цэнтральныя раёны Германіі, у надзеі не трапіць у рукі савецкіх рэпрэсіўных органаў, на нейкі час у Кёнігсбергу спыніўся паэт Алесь Салавей. Мяркуючы па напісаным тут 7 ліпеня 1944 г. вершы (без назвы), аўтара ніколькі не захапілі славутасці гэтага прускага горада. Відаць, былі на гэта прычыны, пра што сведчаць і першыя радкі верша:
Трамвай — даўжэзная, танклявая труна, напханы трупамі людзей, бы селядцамі.
А заканчваецца ён такімі роспачнымі словамі:
Няўжо і я, як іншыя, халодны труп?
Няўжо не вырвацца мне з тагасветньгх путаў?2
На шчасце, вырваўся: з Германіі эміграваў у Аўстрыю, а затым у Аўстралію, дзе і памёр у 1978 г.
Па вядомых прычынах у Беларусі на працягу ўсіх гадоў акупацыі сур’ёзныя праблемы меліся з развіццём уласнай паліграфічнай базы, што адмоўна адбівалася на многіх баках культурнага жыцця. 3 просьбай аб дапамозе не раз звярталіся да акупацыйных уладаў беларускія дзеячы культуры. I сяготаго ім удавалася дамагчыся. Так, па дамоўленасці з друкарнямі Нямеччыны, пераважна яе сталіцы, і там часам выдавалі патрэбную для Беларусі літаратуру, найчасцей за ўсё вучэбную. У канцы 1942 г. у адну з друкарняў Берліна паступіў рукапіс нямецкабеларускага слоўніка прыкладна на 27 тыс. слоў. Яго падрыхтавалі Ян Пятроўскі, Васіль Камароўскі і Калоша3.
Наданне хоць збольшага арганізаванага характару культурнаму жыццю закінутых на чужыну беларусаў дапамагаў ім лягчэй пераносіць адрыў ад дарагой Бацькаўшчыны, не растварыцца ў іншароднай культурнай стыхіі. Выкарыстаннем духоўных набыткаў, не падобных на іншыя культуры і мовы, яны спрыялі фармаванню ў незвычайна этнічна стракатым за кошт прымусовых эмігрантаў насельніцтва Нямеччыны погляду на беларусаў як на самабытны народ.
1 Голас вёскі. 1944. 14 красавіка.
2 Туга па радзіме. С. 607.
3 Голас вёскі. 1943. 11 лістапада.
253
Раздзел VIII
Эвакуацыя беларускай культуры на Захад
Апошнія дні існавання фашысцкага рэжыму на Беларусі былі такімі ж цяжкімі і трагічнымі для яе культуры, як і першыя, калі бязлітасна разбураліся матэрыяльныя асновы духоўнага жыцця нашага народа. Нягледзячы на яўны пройгрыш у вайне, акупанты, часта рызыкуючы жыццём, стараліся ўзбагаціцца за кошт Беларусі, і ўсё, што толькі можна было вывезці ў Германію, спешна пагружалася ў розныя транспартныя сродкі. Такому акупацыйнаму рэжыму, як і ўсёй створанай у фашысцкай Германіі палітычнай сістэме, няма апраўдання. Таму ніяк нельга пагадзіцца з яе ацэнкай Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь Аляксандрам Лукашэнкам, дадзенайу 1995 г. карэспандэнту нямецкай газеты «Handelsblatt» і двойчы агучанай у нас па дзяржаўным радыё. Вось яе змест: «Немецкнй порядок формнровался векамм. Прн Гнтлере это формнрованне достнгло нанвысшей точкн (зразумела, з яго не выключаецца і заведзены фашыстамі парадак на акупаванай савецкайтэрыторыі. —Л. Л.)... Это то, что соответствует нашему понмманню презвдентской республнкм о ролн в ней презндента...»
Далёка не ўсе спехам пагружаныя ў вагоны, аўтамашыны духоўныя каштоўнасці Беларусі прыбылі да месца прызначэння, размеркаваны па музеях. Многія з іх (каштоўнасцяў) трапілі пад бамбёжку, былі раскрадзены, часта маладасведчанымі людзьмі, таму не сталі жаданым здабыткам культурнага багацця той ці іншай краіны. У такіх беларускіх духоўных каштоўнасцяў быў намнога больш цяжкі лёс, чым у тых, што ў арганізаваным парадку вывозіліся ў Германію ў першыя месяцы акупацыі.
Да эвакуацыі беларускай кулыуры на Захад прычынілася і значная частка нашай творчай інтэлігенцыі, але толькі па зусім іншых матывах, чым гэта рабілася акупантамі. У многіх прадстаўнікоў такой інтэлігенцыі знаходзіліся дарагія, унікальныя ўжо гатовыя ці да канца не завершаныя творы мастацтва, рукапісы аповесцяў, раманаў, зборнікаў вершаў, навуковых прац і г. д. Калі толькі дазваляла сітуацыя, іх стараліся як мага больш забраць з сабою. Творчая інтэлігенцыя нічога не пакінула дома з назапашанага ёю, у т. л. і ў гады акупацыі, у аснове сваёй вельмі каштоўнага досведу ў розных сферах сваёй дзейнасці, бо ён знаходзіўся ў галовах людзей, у іх здольных да абраных відаў мастацкай дзейнасці руках. Гэты досвед вельмі спатрэбіўся па прыбыцці на новае месца, бо нашыя
254
эмігранты ў абсалютнай бальшыні і на чужыне хацелі жыць толькі ў рэчышчы сваіх нацыянальных культурнамоўных традыцый, ствараючы дзеля гэтага ў розных краінах свету астраўкі беларушчыны ці актывізуючы дзейнасць тых, што яшчэ раней заявілі тут пра сябе.
Найбольшую актыўнасць да выезду на захад праяўлялі творцы, якім удалося вырвацца з кіпцюроў нкусаўцаў у выніку імклівага наступу нямецкіх войскаў, бо разумелі, што з прыходам Чырвонай Арміі давядзецца мець справу з савецкім судом. Сярод такіх творцаў знаходзіліся і тыя, што ўсумніліся ў перамозе Германіі над СССР яшчэ да правядзення ўлетку 1944 г. наступальнай аперацыі «Баграціён» і пастараліся загадзя пакінуць бацькоўскі дом.
Бадай ці не першым экспарцёрам беларускай культуры на Захад быў паэт Масей Сяднёў — ахвяра сталінскіх рэпрэсій 30х гадоў. Як толькі ў яго ўзнікла сур’ёзнае сумненне датычна перамогі Вермахта ў вайне з СССР, ён пакідае сваю родную вёску Мокрае Касцюковіцкага раёна Магілёўскай вобласці і падаецца на нейкі час аж у Беласток, а з набліжэннем да яго савецкіх войскаў рушыў далей у заходнім кірунку. Мяняючы месца пражывання, ён ніколі не прыпыняў сваю паэтычную дзейнасць: адзін з яго зборнікаў вершаў «Ад сына твайго, Беларусь» у 1944 г. набіралі ў Кёнігсбергу, а паасобныя вершы друкаваліся ў гады вайны ў перыядычных выданнях Берліна, Рыгі. Зборніку не пашанцавала: не будучы да канца набраным, згарэў падчас пажару, выкліканага бамбёжкамі Кёнігсберга.
Лёс М. Сяднёва ў многім паўтарыў раней згаданы мною беларускі пісьменнік М. Целеш. У гады акупацыі ён паспеў нямала чаго праўдзівага напісаць пра пакуты нашага народа ў паслякастрычніцкі перыяд. Вострае крытычнае выказванне пісьменніка пра сацыялістычныя эксперыменты бальшавіцкай партыі ў галіне сельскай гаспадаркі не давала яму падстаў разлічваць на спакойнае жыццё пасля аднаўлення на Беларусі савецкай улады. Таму ўжо на пачатку 1944 г. ён разам з сям’ёй пакінуў Менск і падаўся на захад у чужыя краі. 3 Бацькаўшчынай так і не давялося сустрэцца, хаця такая думка ніколі не пакідала нашага пісьменнікаэмігранта.
3 праблемай уцёкаў грамадзян за мяжу даводзілася і даводзіцца сёння сутыкацца многім краінам, і таму зусім заканамерна, што існуе Міжнародны дзень уцекача (бежанца). Суседняя нам Польшча ўжо больш за дзесяць разоў адзначае яго. Беларусі, зведаўшы ўлетку 1944 г. такую магутную хвалю вымушанай палітычнай эміграцыі, вельмі лагічна было б запазычыць прыклад палякаў.
Аднак даводзілася сустракацца з фактамі процілеглага характару, калі тыя, каму трэба было дзеля выратавання сябе ад пакарання савецкага суда абавязкова падавацца ў эміграцыю, не адважваліся
255
на такі крок, за што і паплаціліся. Недаравальную пасіўнасць ці празмерную ўпэўненасць у беспакаранасць за сваю культурную дзейнасць у гады акупацыі праявілі артысты Менскага гарадскога беларускага тэатра, за што многім давялося развітацца з жыццём ужо ўлетку 1944 г. Такі ж лёс напаткаў і некаторых смаленскіх артыстаў, якія напярэдадні вызвалення іх горада пакінулі сваю малую радзіму і прадаўжалі прафесійную дзейнасць на Беларусі да апошніх дзён акупацыі.
Беларуская нацыянальная культура падалася ў эміграцыю на захад не дзеля таго, каб там непрыкметна адысці ў нябыт, памерці. Актыўныя носьбіты такой культуры думалі толькі пра жыццё, хаця ішла вайна, гінулі людзі, іх матэрыяльныя даброты і духоўныя каштоўнасці. Для жыцця беларускай культуры паза этнічнай тэрыторыяй меліся пэўныя перадумовы, пра што некалькі гадоў раней паклапаціліся і нацыянальныя палітычныя дзеячы, і творчая інтэлігенцыя. Нават у самім Берліне і то ніколі не патухаў агмень беларушчыны. Таму па прыбыцці на новыя месцы ніяк не магла сканаць беларуская культура, прыкладаў чаму досыць багата. Вось адзін з іх, звязаны з творчай дзейнасцю ўжо раней згаданага мною кіраўніка і галоўнага рэжысёра Менскага гарадскога беларускага тэатра В. СеляхКачанскага. Ведаючы, што ў Берліне па самых розных прычынах знаходзяцца нямала беларусаў, ён, каб хоць нейкую радасць прыносіць ім на чужыне, у самым палітычным цэнтры Германіі стварае канцэртнаэстрадную групу «Жыве Беларусь!». Прысутнасць у назве гэтага калектыву артыстаў такога патрыятычнага закліку, відаць, тлумачылася тым, што яны заставаліся ўпэўненымі ў абавязковым змяненні становішча на карысць Беларусі, што пад уздзеяннем не так унутраных, як знадворных фактараў яна здабудзе сабе волю.
КНІГІ ОНЛАЙН
